Belgeselcinin Gözüyle
Çetin ‹mir
ilahtara¤a Elektrik Santrali, ‹stanbul'da bulunan eski bir elektrik üretim tesisidir. 1914 y›l›nda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde kurulan kömür yak›tl› santral, kuruldu¤u tarihten, kap›lar›n›
kapatt›¤› 1983 y›l›na de¤in ‹stanbul'un enerji gereksi- niminin karfl›lanmas›nda kullan›ld›.
Bir dönem
‹stanbul’un
Enerji Kayna¤›yd›
20 y›l metruk durumda kald›ktan sonra bir üniversite taraf›ndan 20 y›ll›¤›na kiraland›. Tesis restore edi- lerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye bafllad›. 2007'de yenilenmifl biçimde aç›lan tesis, günümüzde "Santralistanbul"
ad›yla an›lmaktad›r. Silahtara¤a Elektrik Santral›, korunarak Santralistanbul’a dönüfltürülen Osmanl›
Devleti’nin kent ölçekli ilk elektrik santral›d›r.
esis, ‹stanbul’un en eski endüstri bölgesi olan Haliç’te kuruldu¤u 1911’den 1983’e dek kente elektrik sa¤lam›flt›r.Benzersiz bir ulusal endüst- riyel miras niteli¤i tafl›yan Silahtara¤a Elektrik Santrali’ nin Santralistanbul’a dönüfltürülmesine yönelik çal›flmalar, kamu, özel kesim ve sivil toplum kurulufllar›n›n da katk›lar›yla yürütüldü. Türkiye’de kültür-sanat alan›nda bugüne kadar gerçeklefltirilmifl en kapsaml› dönüflüm projelerinden biri olan Sant- ralistanbul, 8 Eylül 2007'de aç›ld›.
Konumu
Silahtara¤a Elektrik Santrali, ‹stanbul'un Avrupa Yakas›'nda, Eyüp ilçesine ba¤l› Emniyettepe mahal- lesi s›n›rlar› içinde bulunmaktad›r. Ancak santralin bulundu¤u bölge, III. Selim'in silahtar› Seyit Abdul- lah A¤a'n›n yörenin geçmiflinde oynad›¤› önemli rol nedeniyle Silahtara¤a olarak an›lmaktad›r. Tesis de bu nedenle halk aras›nda Silahtara¤a Santrali olarak bilinir. Santral, Haliç'in karan›n içine sokuldu-
¤u en iç noktada; Alibey ve K⤛thane derelerinin
BD KASIM 2012
birleflerek Haliç'e döküldü¤ü noktada 118 bin metrekarelik bir alanda kurul- mufltur. Günümüzde üniversite, müze ve sanat galerisi olarak kullan›lan santral bölgenin ifllek merkezlerinden biri olmufltur.
Geçmifli
1902 y›l›nda Tarsus yak›nlar›nda ku- rulan küçük çapl› bir hidroelektrik santralin d›fl›nda, Silahtara¤a Santrali, Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun ilk enerji tesisiydi. Kronolojik olarak ilk tesis olmasa da, ülke s›n›rlar› içinde bir kente hizmet vermesi amac›yla yap›- lan ilk tesisti.
Tesisin kurulmas› için ilk ad›m 1910 y›l›nda devlet taraf›ndan aç›lan ihaleyle at›lm›flt›r. ‹haleyi Avusturya- Macaristan sermayeli Ganz Electric Company kazand›. fiirket 1911 y›l›n- da, Brüksel Bankas› ve Macar Kredi
Genel Bankas›'ndan ald›¤› finansal destekle Osmanl› Anonim Elektrik fiirketi'ni kurdu ve devletten 50 y›ll›k elektrik üretim imtiyaz› alm›fl oldu.
Yap›lan etütler sonucunda ‹stanbul'da hidroelektrik güç elde etmeye uygun su kayna¤› bulunmad›¤›na kanaat ge- tirilince kömür yak›tl› bir tesis kurul- mas› kararlaflt›r›ld›. fiirket derhâl Si- lahtara¤a semtinde bir termik santral kurma ifllemlerine bafl- lad›.
1913 y›l›nda tamam- lanarak kullan›ma gir- mesi planlansa da o y›l, afl›r› ya¤›fllar nedeniyle bölgeyi etkileyen su bask›nlar› ve Balkan Savafl›'n›n etkileri tesis- in aç›lmas›n› geciktirdi.
Tesis 11 fiubat 1914'te resmen aç›l›fl›n› yapt›.
Üretilen elektrik ilk ola-
Kontrol merkezi Türbinler
Dekovil hatt› 1915
rak ‹stanbul tramvaylar›na ve Osmanl›
Sultan›n›n o dönemde yaflad›¤› Dol- mabahçe Saray›'na verildi. Böylece
‹stanbul'da havagaz›na bir alternatif enerji türü do¤mufl oldu.
antralde kullan›lmas› için gerek- sinim duyulan kömür Zongul- dak'tan denizyoluyla getiriliyor- du. 1915 y›l›nda Rus donanmas›
kömür tafl›yan fiirket-i Hayriye gemilerini bat›rd›¤› için hem güvenli¤i sa¤lamak; hem de iflleyifli h›zland›r- mak amac›yla ‹stanbul'un kuzeyindeki linyit ocaklar›yla santralin bulundu¤u Silahtara¤a semti aras›nda bir dekovil tren hatt› kuruldu.
Kurulduktan k›sa bir süre sonra tramvaylar›n yan› s›ra Suriçi, ‹stinye ve Pera bölgelerine elektrik vermeye bafllad›. Harbiye Nezareti taraf›ndan
‹stanbul atl› tramvaylar›n›n tüm atlar›
30 bin alt›n karfl›l›¤›nda sat›n al›nm›fl oldu¤undan; santralde üretilen elektrik a¤›r aksak iflleyen ‹stanbul toplu tafl›-
mac›l›¤›na da çare oldu. Ve elektrikle çal›flan tramvaylar hizmete sokuldu.
‹lk elektrikli tramvaylar 20 fiubat 1914 tarihinde Karaköy Meydan›'nda yap›- lan törenle Galata Köprüsü üzerinden geçtiler. 1920 y›l›nda bafllayarak cadde ve sokaklar da santralden elde edilen elektrikle ayd›nlat›lmaya baflland›.
Cumhuriyet dönemi
Santralin iflletmesini yapan yabanc›
sermayeli flirket, Osmanl› Devleti da-
¤›ld›ktan sonra kurulan cumhuriyet yönetimi süresince de faaliyetini sür- dürdü. ‹lk olarak ülkede de¤iflen rejim nedeniyle flirket unvan de¤iflikli¤ine gitti ve ad›n› Türk Anonim Elektrik fiirketi olarak de¤ifltirdi. 1926 y›l›nda
‹stanbul Bo¤az›'na Arnavutköy-Vani- köy aras›nda sualt› kablolar› döflenerek Anadolu Yakas›'na da elektrik verildi.
Santral, 1937 y›l›nda devlet taraf›ndan sat›n al›narak kamulaflt›r›ld› ve Naf›a (‹mar) Bakanl›¤›’na ba¤l›
Elektrik Genel Müdürlü-
¤ü'ne geçti. ‹stanbul Be- lediyesi, ‹stanbul Elek- trik Tünel ve Tramvay
‹flletmeleri Genel Müdür- lü¤ü'nü (‹ETT) kurunca santral 1 Temmuz 1938 tarihinde bu kuruma dev- redildi.
1952 y›l›na de¤in ‹s- tanbul'un elektrik gerek- sinimini tek bafl›na karfl›- lad›. Bu tarihte devlet eli ile yeni kurulan Çatala¤- z› Termik Santrali ile ara-
BD KASIM 2012
‹stanbul’da yeni elektrikli tramvay hizmete giriyor
d›. Bu dönüflüm sonucu tesis Santral- istanbul ad›yla an›lmaya bafllad›.
Santralistanbul
1914 ve 1983 y›llar› aras›nda, 69 y›ll›k ömrü boyunca ‹stanbul'un enerji ge- reksinimini karfl›layan san- tral kapat›lmas›n›n ard›ndan boflalt›ld› ve terk edildi. Bo- flalan yap›lara herhangi bir kurum tafl›nmad›¤› gibi, yap›lara onar›mda da bulu- nulmad›. 1990 y›l›nda Eyüp Belediyesi metruk yap›lar›n elden geçirilerek bir Enerji Müzesi olarak de¤erlendirilmesi öne- risinde bulundu. Bunun üzerine yap›- lan incelemeler sonucunda santral, 1991 y›l›nda ‹stanbul 1 Numaral› Kül- tür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu'nun 2532 say›l› ve 6 Mart 1991 tarihli karar› ile korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak tescillendi. 90'l›
y›llar› koruma alt›nda fakat hâlen ona- r›ms›z geçiren santralin, etkin olarak kullan›labilmesi için 2000'li y›llarda birtak›m öneriler ortaya at›ld›. Enerji s›nda ba¤lant› kuruldu
ve ‹stanbul'un elektrik yükü bu iki merkez aras›nda paylaflt›r›ld›.
Santralin yönetimi 1962' de Etibank'a;
1970'te ise Türkiye Elektrik Kurumu'na geçti. Ambarl› Termik Santrali 1976 y›l›nda tam kapasiteyle çal›fl- maya bafllay›nca, Si- lahtara¤a Santrali'nin
‹stanbul elektrik da¤›-
t›m›ndaki pay› iyice azalm›fl oldu.
Türbin ve kazanlar›n›n y›pranmas›
ve Haliç çevresinde yaratt›¤› afl›r› kir- lilik nedeniyle ekonomik ömrünü ta- mamlad›¤› için tesisin, 1 Mart 1983 tarihinde faaliyetine son verildi.
oflalt›lan tesis binalar› 20 y›l boyunca at›l vaziyette kald›.
2004 y›l›nda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›nca bir üniversiteye tahsis edildi. Üni- versite yönetimi, tesisin yeniden kul- lan›ma kazand›r›lmas› için çal›flmalara bafllad›. Tesis arazisi elden geçirilerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye baflla-
Tesis arazisi tamamen elden geçirilerek üniversite yerleflkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye bafllad›.
Santralistanbul’da aç›lan bir resim sergisi
aç›ld›. Silahtara¤a Elektrik Santrali, 8 Eylül 2007 tarihinde kap›lar›n› Santralis- tanbul ad› alt›nda ye- niden açarak bir sana- yi müzesi olarak ‹stan- bul'a kazand›r›ld›.
antralistanbul bünyesinde, eski makine dairele- rinin korunarak dönüfltürülmesi ile oluflturulan, Türkiye’nin ilk endüs- triyel arkeoloji müzesi olan Enerji Müzesi, ça¤dafl sanat sergilerin ve kültürel etkinliklerin gerçeklefltirildi¤i
“International Architecture Awards 2010” ödüllü Ana Galeri binas›, özel bir izleme tekni¤i ile kurgulanm›fl olan Krek tiyatrosu ve sergi alanlar›n›
içeren Galeri 1 binas›, eski santral›n tamirhane ve depo binalar›n›n dönüfl- türülmesi sonucu ortaya ç›kan tasar›m ödüllü yeme-içme ve e¤lence mekân- lar› Tamirane ve Otto Santral yer al›- yor.
Santralistanbul; gerçeklefltirdi¤i sanat ve kültür etkinlikleriyle kentsel canlanmaya katk›da bulunan kapsam- l›, çok boyutlu ve disiplinleraras› nite- likte uluslararas› bir platform olmay›
kendisine amaç edindi. •
cetinimir@butundunya.com.tr ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤› bu öne-
riler do¤rultusunda yap›lan çal›flmalar›
de¤erlendirip, uygun görerek, önerilen bu projeye onay verdi.
Sanayi müzesi
2005 y›l›nda öngörülen onar›mlar›n yap›lmas› için sunulan proje Koruma Kurulu'ndan geçti. Malî destekçilerin ve ‹stanbul Büyükflehir ile Eyüp bele- diyelerinin de katk›lar›yla tesis içinde bulunan yap›lar›n asl›na uygun resto- rasyonuna baflland›. Bu kapsamda, Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›'n›n üslubunu tafl›yan santral yap›lar›, me- mur lojmanlar›, bir cami ve 1913 y›l›- na ait makina donan›m› restore edildi.
Tesis arazisine eklenen yeni binalarda;
‹stanbul Bilgi Üniversitesi için derslik- ler, bir amfitiyatro ve sanat galerisi
BD KASIM 2012
Sanayi müzesi
Hepimiz kardefliz, hepimiz ayn› gemideyiz, hepimiz ayn› sona do¤ru yol al›yoruz. Hepimiz eflit de¤iliz ama kardefliz.
Bir sel ya da yang›n felaketi düflünün; size bir yard›m eli uzand›¤›
zaman ele bakmaz, tutars›n›z sadece...
Eric Siegler
