11
fiubat 2001 B‹L‹MveTEKN‹K B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Günefl benzeri y›ld›zlar›n art›¤› olan (Dünyam›z büyüklü¤ünde) iki beyaz cücenin çarp›flarak birleflmesiyle AXP’lerin oluflabilece¤i öne sürülüyor. Ancak her iki modelin geçersiz oldu¤unu öne sürenler de var. Hollandal› gökbilimci Marten van Kerkwijk, beyaz cüce modelinin, baz› AXP’lerin süpernova art›klar›yla olan iliflkisini aç›klayamad›¤›n› vurguluyor. Van Kerkwijk, bununla birlikte 10 m’lik Keck teleskopuyla yapt›¤› gözlemlerin, AXP’lerin çevreden madde toplad›klar› varsay›m›n› geçersiz k›ld›¤›n› savunuyor. Van Kerkwijk, Magnetar modelinin yarat›c›s› Teksas Üniversitesi’nden Robert Duncan’la birlikte gelifltirdi¤i bir modelin, iki farkl› grubun özelliklerini, gözlemlerle çeliflmeyen bir biçimde aç›klad›¤›n› söylüyor. Bu modelde iki farkl› gruptaki
gökcisimleri, ayn› sürecin iki farkl› evresinden baflka bir fley de¤iller. ‹ki araflt›rmac›ya göre kuramsal modeller, magnetarlar›n bu özellikleriyle ancak 10 000 y›l kadar yaflayabildiklerini gösteriyor. Bu sürenin sonunda s›cakl›k, güçlü manyetik enerjiyi üretecek mekanizman›n devre d›fl›na ç›kaca¤› bir düzeye iniyor. Böylece art›k yüzeyde depremler ve yumuflak gama ›fl›n› patlamalar› meydana gelmiyor. Bundan sonraki 100 000 y›l içinde y›ld›z, düzenli x-›fl›n› at›mlar›na elverecek ölçüde bir manyetik alan› koruyor ve magnetar bir AXP haline dönüflüyor. Bu sürenin sonundaysa manyetik alan iyice zay›fl›yor ve y›ld›z tümüyle görünmez hale geliyor. Ve e¤er sonunda magnetar kuram› üstünlü¤ünü kabul ettirirse, Duncan’a göre bunun ilk sonuçlar›ndan biri, magnetarlar›n san›ld›¤› gibi ender nesneler olmad›klar›n›n ortaya ç›kmas› olacak. AXP’lerle SGR’lerin kuramsal ömürleriyle bilinen say›lar›n› dikkate alan araflt›rmac›lar,
Samanyolu’nda her 1000 y›lda bir magnetar ortaya ç›kmas› gerekti¤ini hesapl›yorlar. Duncan’a gör bu durumda flu anda gökadam›zda 10 milyon ölü magnetar›n y›ld›zlararas› bofllukta dolan›yor olmalar› gerekiyor.
Science, 5 Ocak 2001
Gökaday› Çevreleyen
Dev Bulut
Çok Büyük Dizge (VLA) ad›yla bilinen ve raylar üzerinde hareketli çok say›da çanak antenden oluflan radyoteleskopla çal›flan
gökbilimciler, evrende ilk oluflmufl gökadalardan birini çevreleyen dev bir so¤uk moleküler gaz bulutu belirlediler. Yo¤un bir y›ld›z oluflturma sürecinde bulunan ve merkezinde büyük bir karadelik bulunan gökaday› çevreleyen so¤uk bulut, Günefl büyüklü¤ünde 100 milyar y›ld›z oluflturabilecek kütlede. Gökbilimciler dev gaz bulutunu 1988 y›l›nda bulunan ve APM 08279+5255 diye tan›mlanan bir kuasar› incelerken keflfetmifller. Kuasarlar, merkezlerindeki milyarlarca Günefl kütlesinde karadeliklere düflen gaz›n ›fl›mas›yla çok uzaklardan gözlenebilen gökadalara verilen isim. Genç gökada, 12 milyar ›fl›k y›l› uzakl›kta. Yani günümüzden 12 milyar y›l önceki, evreni oluflturan Büyük Patlama’dan yaln›zca 1 milyar y›l sonraki durumuyla gözleniyor. Keflfedildi¤inden bir y›l sonra merkezinde optik teleskoplarla yap›lan gözlemlerde, karadelik çevresinde dönerek yutulan gaz diskinin içinde s›cak CO (karbonmonoksit) molekülleri saptanm›fl. Ancak VLA ile yap›lan gözlemler, so¤uk CO moleküllerinin çok daha yayg›n biçimde da¤›ld›¤›n› gösteriyor. Gökbilimciler CO molekülünün, büyük miktarlarda moleküler hidrojen gaz›yla (H2)
birlikte bulundu¤unu varsay›yorlar. ‹ncelenen gökada, henüz çok genç olmas›na ve ilk y›ld›z oluflturma evresinde bulunmas›na karfl›n, CO’nun varl›¤›, büyük kütleli ilk y›ld›zlar›n›n ömürlerini
tamamlad›klar›n› gösteriyor. Çünkü karbon ve oksijen, y›ld›zlar›n merkezlerindeki nükleer
tepkimelerin ürünü. Bunlar büyük kütleli y›ld›zlar›n patlamas›yla uzaya saç›l›p yeni y›ld›zlar› oluflturacak gaz bulutlar›na kar›fl›yorlar.
‹lk kez belirlenmifl olan, böylesine dev kütleli bir gaz bulutunun, Samanyolu gibi gökadalar›n oluflumuyla ilgili sorulara ›fl›k tutmas› bekleniyor. Bulutun belirlenebilmesini sa¤layansa ola¤anüstü uzakl›¤›. Evrenin genifllemesi, ›fl›k ve radyo dalgalar›n› daha uzun (optik tayf›n k›rm›z› taraf› yönünde) dalgaboylar›na kayd›r›yor. Buna gökbilim dilinde “k›rm›z›ya kayma” deniyor. ‹zlenen cisim bizden ne kadar uzaksa, bu kayman›n oran› o ölçüde büyüyor. Örne¤in CO normal olarak 1.3 ve 2.6 milimetre dalgaboyunda radyo dalgalar› yayarken, k›rm›z›ya kayma nedeniyle dalga boylar› 7 ve 13 milimetre gibi, VLA’n›n yakalayabilece¤i bir uzunlu¤a eriflmifl. Gökbilimciler son y›llarda ortaya ç›kan kefliflerden son derece memnun. Londra Üniversitesi’nden Rob Ivison, "Kozmoloji alt›n ça¤›n› yaflamaya bafllad›; en küçük gezegeninden, en büyük galaksi kümelerine kadar evrenimiz hakk›ndaki bilgilerimiz her gün art›yor" diyor. Araflt›rmac›lar VLA’n›n, teknik kapasitesinin önümüzdeki y›llarda
geniflletilmesiyle çok daha duyarl› hale gelip daha ayr›nt›l› resimler sunabilece¤ini, böylelikle evrenin gençlik dönemlerinin
araflt›r›lmas›nda temel araç olaca¤›n› söylüyorlar.
NASA bas›n bülteni, 28 Aral›k 2000
Oluflan gökadan›n merkezindeki kuasar›n Hubble
Uzay Teleskopu’nca çekimifl optik resmi. Kuasar kütleçekim
merceklemesi nedeniyle çift görülüyor(sa¤da).
Gökaday› çevreleyen gaz bulutunun VLA ile al›nm›fl görüntüsü. Bulut, 100 milyar Günefl oluflturabilecek kütleye sahip.
