ZÜBEYDE BAŞBOĞA ŞAHBAZ İŞVERENİN İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDAN DOĞAN HUKUKİ SORUMLULUĞU İLE MADDİ ZARARIN HESABINA İLİŞKİN ESASLAR

(1)

İŞVERENİN İŞ KAZASI VE

MESLEK HASTALIĞINDAN DOĞAN HUKUKİ SORUMLULUĞU İLE MADDİ ZARARIN HESABINA İLİŞKİN ESASLAR

ZÜBEYDE BAŞBOĞA ŞAHBAZ

(2)

Yay›n No : 2386

Hukuk Dizisi : 1127

1. Bask› – Eylül 2010 – ‹STANBUL

IISSBBNN 997788 -- 660055 -- 337777 -- 330099 -- 22

Dizgi : Beta Bas›m A.ﬁ.

Bask› - Cilt : Net K›rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. ﬁti.

Taksim Cad. Yo¤utçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo¤lu/‹ST.

(Sertifika No. 13723) (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar›m : Gülgonca Çarp›k

Beta BASIM YAYIM DA⁄ITIM A.ﬁ.

Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL

Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50

www.betayayincilik.com

Copyright^©Bu kitab›n bu bas›s›n›n Türkiye’deki yay›n haklar› BETA Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi.’ye aittir. Her hakk› sakl›d›r. Hiçbir bölümü ve paragraf› k›smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço¤alt›lamaz, da¤›t›lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap›lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.

(3)

Biricik Kızım Defne’ye...

(4)

(5)

V

SUNUŞ

İş sağlığı ve güvenliği konusu 4857 sayılı İş Kanunu ile önemli bir ivme kazan- mışsa da maalesef iş kazaları ve meslek hastalıkları hala ülkemizin önemli sorunla- rından birini oluşturmaya devam etmektedir. Her gün yaşanan ölümlü iş kazaları ve sürekli iş göremezlik oranları korkutucu rakamlarıyla iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınması gereken önlemler ve gerekli alt yapının oluşturulmasının ne kadar yaşamsal önem taşıdığını hepimize bir kere daha hatırlatmaktadır. Kuşkusuz böyle bir tabloda önemli olan sorunu kaynağında yani iş ortamında çözmek ve tehlikeler- den arınmış bir iş ve işyeri ortamını işçilere sunabilmektir. Bir başka anlatımla, işçi ve işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin önemini kavradıkları ve içselleş- tirdikleri, adeta bir yaşam biçimi olarak yaşamlarının her alanında uyguladıkları bir bilince ulaşmalarını temin etmek gerekmektedir.

İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenemediği bir ortamda ise tazmin politikaları büyük önem kazanmaktadır. İşçi ya da onun ölümü ile desteğinden yok- sun kalanlar, uğramış oldukları maddi ve manevi zararların giderilmesi ile belirli bir ölçüde tatmine ulaşmakta; bu olayın yaşamlarında yarattığı maddi ve manevi yıkım ile baş etmek için bir olanağa kavuşmaktadırlar. Öte yandan iş kazaları işverenler bakımından da büyük önem taşımaktadır. Bazen işverenin almış olduğu pek çok ön- leme rağmen iş kazaları yaşanmakta, işverenler de ödemeleri gereken maddi tazminatlar nedeniyle zor durumda kalabilmektedirler.

İşte iş kazası ve meslek hastalığından dolayı işverenin sorumluluğu konusu taraflar açısından taşıdığı bu yaşamsal önemden dolayı sürekli olarak yargıyı meşgul etmektedir. Yargıtay İş Hukukunun işçiyi koruyucu niteliğini dikkate alarak, ama somut olayın özelliklerini de göz ardı etmeden adalete uygun sonuçlara varmaya çalış- maktadır. Bu durum da, işverenin iş kazasından doğan sorumluluğunun hukuki nite- liği konusunda pek çok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Öğretide farklı görüş- lerin ileri sürüldüğü bir alanda Yargıtay en isabetli çözümlere ulaşmaya çalışmakta;

ancak verilen kararlar incelendiğinde işverenin sorumluluğunun niteliği konusunda kesin bir sonuca ulaşmak mümkün olmamaktadır. Nitekim Yargıtay 2010 yılında iş- verenin iş kazasından doğan sorumluluğunun hukuki niteliği konusunda oldukça önemli bir karar vermiş bulunmaktadır.

Zübeyde Başboğa Şahbaz böylesine önemli ve karmaşık bir konuyu büyük bir cesaret örneği göstererek yüksek lisans tezi olarak almış ve ardından gün ışığına çı-

(6)

VI

kardığı çalışmasını okurlarla paylaşmak arzusu ile konu üzerinde daha da derinleş- miş ve çalışmalarını bu yönde geliştirmiştir. Bu çalışmaları sırasında kendisini ya- kından izleme olanağı bulduğum Başboğa Şahbaz, Yargıtay kararlarında varılan so- nuçların her somut olaya göre farklılaşabildiği bir alanda konuyu en doğru şekilde ortaya koyabilmek için oldukça titiz ve disiplinli bir çalışma gerçekleştirmiştir. Bu konuda Yargıtay kararlarını geniş bir şekilde incelemiş ve çalışmasında bu kararları ayrıntılı bir şekilde yansıtmaya gayret etmiştir. Bunu yaparken de konunun teorik yapısından ziyade uygulamaya yönelik kısmını ön plana çıkararak uygulayıcılar için yararlanabilecekleri bilimsel bir çalışma ortaya koymuştur.

Zübeyde Başboğa Şahbaz, konuyu sadece iş kazaları ve meslek hastalıklarından dolayı işverenin sorumluluğun hukuki niteliği ile sınırlı olarak ele almamış, sistema- tik bir bütünlük içinde maddi zararın hesabına ilişkin olarak da ayrıntılı inceleme yapmıştır.

Zübeyde BAŞBOĞA ŞAHBAZ’ı bu başarılı çalışmasından dolayı kutluyor ve bilimsel çalışma yapmaya yönelik büyük heyecanının gelecekte de devam etmesini diliyorum.

Doç. Dr. Nurşen CANİKLİOĞLU

(7)

VII

ÖNSÖZ

İnsan yaşamının kutsallığı ve bu kutsallığa yaraşır bir yaşam standardının sağ- lanması anlayışı ile geçimini, beden ve beyin gücü ile yarattığı emeğini iş sözleşme- sinin bir edimi olarak ortaya koyarak temin eden işçinin, işini yürüttüğü sırada beden tamlığı ihlal edilebilmektedir. Yaşamın ve emeğin kutsallığının, bu değerlere veril- mesi gereken önemin bir sonucu olarak, emeği karşılığında yaşam standardını daha iyi koşullara taşımaya çalışırken cismani zarara uğrayan ve çoğu zaman yaşam tehli- kesi ile karşı karşıya bulunan işçinin uğradığı zararının tazmini konusu, üzerinde has- sasiyetle durulması gereken konulardandır. Gerçekten de tarafların özgür iradeleri ile kurulan iş sözleşmesinin, aslında sözleşmenin ekonomik yönden zayıf tarafını teşkil etmesi ve işverence yaratılan koşullara tabi olması nedeniyle bir anlamda çok da öz- gür sayılmayan tarafı olan işçi, işverenin yarattığı koşulları iş sözleşmesine taraf olarak kabul etmektedir. İş sözleşmesinin zayıf tarafı olan işçinin çalışma yaşamı süre- since işin yürütülmesinden kaynaklanan nedenlerle maruz kalabileceği meslek hasta- lığı ve uğrayabileceği iş kazalarına bağlı maddi ve manevi zararının tam ve doğru bir şekilde belirlenmesi ve tazmini konuları çok büyük önem taşımaktadır.

Hukuk uygulamasının içerisinde bulunan bir avukat olarak da gözlemlediğim, belirtilen şartlarda işini yürütmekteyken, bedensel zarara uğrayan işçinin, oluşan maddi zararlarının karşılanması, hesaplamaya etki eden faktörlerin titizlikle belirlenmesi ve taraflar açısından, hesaplamanın daha adil ve doğru yöntemler izlenerek yapılması yönüyle konunun hak ettiği değeri görmediğidir. İşini yürütürken işin ni- teliğine göre maruz kalınan tehlikeler veya belirttiğimiz önlemlerin alınmamasına bağlı olarak uğranılan zararın, bir an önce tazmini ile işçinin ikinci bir mağduriyete uğramaması için gösterilecek hassasiyet yasal bir yükümlülük olarak algılanmalıdır.

Ancak hukukumuzda bu konuda yasal düzenleme eksikliği bulunduğunun görülme- si, konuya daha ziyade yargı içtihatları ile yön verilmeye çalışılması ve ayrıca konu hakkındaki bilimsel çalışmaların azlığı, bizi, bu konuda tez hazırlamaya yöneltmiş- tir.

Tezin yayınlanması sürecinde de yine ilgili yasalarda ve tali mevzuatta gerçek- leştirilen değişiklikler ilgili yerlerine işlenerek, bu süreçte yayınlanmış olan yeni eserlerden de yararlanılarak konunun dinamizmine uygun şekilde gerekli değişiklik- ler yapılmıştır. Yine konumuzla ilgili temyiz incelemeleri yapmakta olan Yargıtay Dairelerinin 2010 yılı kararları da yerinde taranarak ilgili olan içtihatlardan yararla- nılmaya çalışılmıştır.

(8)

VIII

Yüksek lisans tezi olarak üzerinde çalışmak istediğim bu konuda beni destekle- yen sayın hocam, Prof. Dr. Ali Güzel’in çok değerli görüş ve önerileri ile “İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğu ile Maddi Zararın Hesabına İlişkin Esaslar” başlığı altında yüksek lisans tezimi oluşturmaya çalıştık.

Belirttiğimiz üzere ilk olarak bu tür geniş kapsamlı bir konu üzerinde bilimsel çalışma yaparken, bilimsel bir eserin taşıması gereken ağırlığın sağlanmasında ve gerektirdiği sorumluluğun yerine getirilmesinde çok değerli vaktini ayırarak, çalış- mamın oluşmasında, her aşamada çaba göstererek, desteğini esirgemeyen saygıde- ğer hocam Ali Güzel’e teşekkürlerimi sunmaktan onur duymaktayım. Özellikle te- zimin olgunlaşma aşamasında, gerekli yönlendirmeleri ve yardımlarından dolayı sa- yın hocam Prof. Dr. Erhan Adal’a; yine büyük bir özveriyle, çok değerli zamanını ayırarak, bilimsel çalışmaların oluşumu ve paylaşımına verdiği önemle; gerek tezi- min hazırlanmasında gerek yayınlanması sürecinde gösterdiği titizlik ve getirdiği yapıcı eleştirileri ile çalışmamıza yaptığı son derece önemli katkılarından dolayı sa- yın hocam Doç. Dr. Nurşen Caniklioğlu’na; tazminat hesabı konusundaki yardımla- rı ve raporları ile çalışmama katkı sunan aktüerya uzmanı sayın Atalay Domaç’a; tez çalışmam süresince desteğini esirgemeyerek, çalışmalarımda beni cesaretlendiren sevgili annem Makbule Başboğa ve değerli eşim İlyas Şahbaz’a ve varlığı ve sevgi- si ile beni güçlü kılan biricik kızım Defne’ye; nihayet bu çalışmanın kitaplaşmasını sağlayan Beta Yayınları yönetim kurulu başkanı sayın Seyhan Satar ve değerli çalı- şanlarına en güzel duygularla sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(9)

IX

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ...V ÖNSÖZ...VII KISALTMALAR ...XIII

GİRİŞ ...1

BİRİNCİ BÖLÜM İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI KAVRAMLARI İLE İŞVERENİN HUKUKİ SORUMLULUĞUNUN ESASLARI § 1. Genel Anlamda Kaza Kavramı İş Kazası ve Meslek Hastalığı...7

I. Genel Anlamda Kaza Kavramı...7

II. Genel Anlamda Kaza Kavramının Unsurları ...8

1. Dıştan Gelen Bir Etki (Olay)...8

2. İstenilmeyen Olay...8

3. Ani Olay ...9

4. Vücut Bütünlüğünün İhlali veya Ölüm ...10

5. İlliyet (Nedensellik)Bağı ...10

III. İş Kazasının Tanımı ve Unsurları...11

A Genel Olarak ...11

B. İş Kazasının Tanımı ...12

C. İş Kazasının Unsurları ...13

1. Genel Olarak ...13

2. Kazaya Uğrayanın 5510 Sayılı Yasa Anlamında Sigortalı Sayılması ...13

3. Sigortalının Kazaya Uğraması ...16

a. Sigortalının İşyerinde Bulunduğu Sırada Kazaya Uğraması ....19

b. Sigortalının İşveren Tarafından Yürütülmekte Olan İş Dolayısıyla Kazaya Uğraması ...24

c. Bir İşverene Bağlı Olarak Çalışan Sigortalının, Görevli Olarak İşyeri Dışında Başka Bir Yere Gönderilmesi Nedeniyle Asıl İşini Yapmaksızın Geçen Zamanlarda Kazaya Uğraması...25

(10)

X

d. Emziren Kadın Sigortalının, İş Mevzuatı Gereğince Çocuğuna

Süt Vermek İçin Ayrılan Zamanlarda Kazaya Uğraması...27

e. Sigortalıların, İşverence Sağlanan Bir Taşıtla İşin Yapıldığı Yere Gidiş Gelişi Sırasında Kazaya Uğramaları ...27

4. Sigortalının Uğradığı Kaza Sonucu Bedensel veya Ruhsal Bir Zarara Uğraması ...29

5. Meydana Gelen İş Kazası İle Sigortalının Uğradığı Zarar Arasında (İlliyet) Nedensellik Bağının Varlığı...30

a. Sigortalının Yürüttüğü İş ile meydana Gelen Kaza (Olay) Arasında İlliyet Bağının Varlığı ...30

b. Olay ile İş Arasındaki İlliyet Bağı ...32

IV. Meslek Hastalığı ...33

1. Genel Olarak...33

2. Meslek Hastalığının Unsurları ...35

a. Meslek Hastalığı Teşkil Eden Bir Hastalığın Varlığı ...35

b. Meslek Hastalığının Bedeni veya Ruhi Bir Zarara Neden Olması ....38

c. Hastalık İle Görülen İş Arasında İlliyet Bağının Varlığı...39

§ 2. İşverenin Hukuki Sorumluluğu...39

I. İşverenin Sorumluluğunun Ölçüsü ve Kapsamı...39

1. İşverenin Gözetme Borcu ...41

2. Gözetme Borcunun Dayandığı İlke ve Görüşler ...46

3. Gözetme Borcunun Kapsamı ve Sınırı...48

4. İşverenin Gözetme Borcunun İhlaline Bağlanan Hukuki Sonuçlar ...51

II. Sosyal Güvenlik Kurumu’nun Karşılamadığı Zarar ...53

III. İşverenin Sorumluluğunun Hukuki Niteliği...62

2. Kusura Dayanan Sorumluluk ...63

3. Kusursuz Sorumluluk ...67

IV. İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğunun Koşulları ...77

2. Dıştan Gelen İstenilmeyen Olay...78

3. Uygun İlliyet Bağı ...80

4. İlliyet Bağının Kesilmesi ...88

a. Mücbir Sebep ...88

b. Zarar Görenin Kusuru ...93

c. Üçüncü Şahsın Ağır Kusuru...94

5. Maddi Zarar ...96

(11)

XI

İKİNCİ BÖLÜM

İŞ GÜCÜ KAYBINDAN DOĞAN MADDİ ZARARIN KAPSAMI

§ 3. İş Gücü Kaybından Doğan Maddi Zarar ...99

I. Maddi Zararı Belirleyen Faktörler ...99

2. İş Gücü Kaybının Belirlenmesi ve Belirleme Yöntemi ...99

3. İşçinin İş Görebileceği Çağın ve Yaşam Süresinin Belirlenmesi...107

4. İşçinin Ücretinin Belirlenmesi ...111

a. Genel Olarak...111

b. Belirlenebilen Ücretler ...112

aa. Gerçek Ücretin Tespiti ...112

bb. Toplu İş Sözleşmesinden Yararlanan İşçilerin Ücretlerinin Tespit...115

cc. Münavebeli ve Mevsimlik İşlerde Çalışanların Ücretlerinin Tespiti...117

c. Bilinemeyen Ücretler ...118

5. Kusurun Belirlenmesi ...122

II. Maddi Zararın İçeriği ...123

1. İş Gücünün Azalması veya Tümüyle Kaybından Doğan Zararlar ...124

2. Ekonomik Geleceğin Sarsılmasından Doğan Zararlar ...128

3. İş Kazası veya Meslek Hastalığı Nedeniyle Zarar Gören İşçinin Bütün Masrafları...131

§ 4. Maddi Tazminatı Belirleyen Faktörler...136

I. Genel Olarak...136

II. İşçiye Bağlı Faktörler ...136

1. Sosyal Güvenlik Kurumunca sağlanan Sağlık Yardımları ...136

2. Sosyal Güvenlik Kurumunca sağlanan Parasal Yardımlar ...140

a. Geçici İş Göremezlik Ödeneği ...140

b. Sürekli İş Göremezlik Geliri ...142

c. Malullük Aylığı...144

d. Peşin Sermaye Değeri ...145

3. Özel Sigorta Tazminatları ...147

4. İşverenlerce Yapılan Maddi Yardımlar ...147

5. Diğer Faydalar ...148

6. Denkleştirme...149

7. İşgücündeki Azalma Oranı ...151

(12)

XII

8. Müterafık Kusur (Zarar Görenin Kusuru) ...151

9. Zarara Razı Olma ...156

10. Sürekli Bakıma Muhtaç Hale Gelme...158

11. Mali Külfetler ...158

III. İşverene Bağlı Faktörler ...161

1. Kusur Durumu ...161

2. Ekonomik Durum ...164

IV. Tazminat Tutarına Etki Eden Faktörlerin Etki Sırası ...166

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MADDİ TAZMİNATIN HESABINA İLİŞKİN ESASLAR § 5. Maddi Tazminatın Devreler Halinde Belirlenmesi...173

I. Genel Olarak...173

1. İşlemiş Dönem Zarar Hesabı ...174

2. İşleyecek (İskontolu) Dönem Hesabı ...179

a. Aktif Dönem Hesabı ...180

b. Pasif Dönem Hesabı ...184

II. Tazminatın Hesabında Farklı Uygulama Dönemleri...188

2. 1982 Yılından Önceki Döneme Ait Hesaplama Yöntemi ...189

3. 1982-1994 Tarihleri Arası Dönemde Uygulanan Hesaplama Yöntemi .191 4. 1994 Yılından Sonra Uygulanan Hesaplama Yöntemi...195

III. Zararı Tazmin Şekilleri...203

1. İrat Olarak...204

2. Kapital Olarak...206

§ 6. Cismani Zararın Hesabında Faiz...207

I. Faizin Niteliği...208

II. Faizin Başlangıcı ...210

§ 7. İşveren Yönünden Borcu Sona Erdiren Haller...211

I. İbraname ...211

II. Zamanaşımı ...218

SONUÇ ...221

ÖZET ...227

SUMMARY...228

KAYNAKÇA...231

EK -I- P.M.F YAŞAM TABLOSU ...239

EK -II- BALİĞ VE PEŞİN DEĞER TABLOSU...240

(13)

XIII

KISALTMALAR

AÜHF Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi

BK Borçlar Kanunu

Bkz. Bakınız

C. Cilt

dn. dipnot

E. Esas No

f. fıkra

HD Hukuk Dairesi

HGK Yargıtay Hukuk Genel Kurulu

HUMK Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu

İBD İstanbul Barosu Dergisi

İHD İş Hukuku Dergisi

İK İş Kanunu

İSİGT İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü

İÜHFM İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası İÜHFY İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları

K. Karar No

m. madde

Mah. Mahkeme

MESS Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası

MK Medeni Kanun

P.M.F. Population masculin et féminin

RG Resmi Gazete

S Sayı

(14)

XIV

SGK Sosyal Güvenlik Kurumu

SSİY Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği

SSK Sosyal Sigortalar Kurumu

SSSİT Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü SSYSK Sosyal Sigortalar Yüksek Sağlık Kurulu

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi

TİY Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İş- lemleri Yönetmeliği

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

Yarg. Yargıtay

YİBBGK Yargıtay İçtihatları Birleştirme Büyük Genel Kurulu YİBK Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı

YKD Yargıtay Kararları Dergisi