285
TIBBİ ATIK YÖNETİMİ: BİTLİS ÖRNEĞİ
Ayşegül Demir Yetiş1, Orhan Taner Can1, Leyla Gazigil1, Recep Yetiş2, Ali Gözel1, Fatma Akyüz1, Fatime Yüzdağ1, Muhammed Musa Tütün3, Cesim Gözeten3
1Bitlis Eren Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü,13000, Bitlis
2Harran Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 63190, Şanlıurfa
3Bitlis İli, İlçeleri ve Beldeleri Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve İşletme Birliği (Bİ-KA), 13000, Bitlis
Özet
Teknolojinin gelişmesi ve nüfusun artmasıyla birlikte tıbbi atık miktarındaki artış, çevresel sorunların artmasına ve birçok hastalığın baş göstermesine neden olmuştur. Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği tıbbi atıkların üretiminden bertarafına kadar, çevre ve insan sağlığına zarar verecek şekilde doğrudan ve dolaylı bir biçimde alıcı ortama verilmesinin önlenmesini, kaynağında ayrı olarak toplanmasını, ünite içinde taşınması, geçici depolanması ve bertaraf edilmesini amaçlamaktadır. Yönetmelikte tıbbi atıklar sağlık kuruluşlarından kaynaklanan enfeksiyöz atıklar, patolojik atıklar, kesici ve delici atıklar olarak sınıflandırılmaktadır. Sağlık kuruluşları, atıklarını minimize etmek, ünite içi atık yönetim planı hazırlamak, tıbbi atıkları kaynağında ayrı toplamak, atıkları ayrı taşımak ve geçici depolamak gibi görevlerle yükümlüdür. Belediye ve belediye birlikleri; tıbbi atık yönetim planı hazırlamak tıbbi atıkların toplanması, transferi, steril edilmesi ve bertaraf edilmesinden sorumludur.
Bitlis İlinde tıbbi atıkların toplanması, taşınması ve bertarafı hazırlanan bir yönetim planı dâhilinde Bİ-KA (Bitlis İli, İlçeleri ve Beldeleri Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve İşletme Birliği) tarafından yapılmaktadır. Günümüzde, atık miktarlarındaki artış göz önünde bulundurulduğunda tıbbi atıklar evsel atıklardan ayrı toplanıp bertaraf edilmeye başlanmıştır. Tıbbi atıkların ayrı bertaraf edilmesi yaygınlaştıkça, bertaraf teknolojilerinde yakma ve gömme dışındaki teknolojilere yönelimler artmıştır. Bu doğrultuda Tıbbi atıkların bertarafı için daha önce kontrolsüz toplanıp vahşi olarak katı atıklarla depolanan tıbbi atıklar Bitlis ilinde gelişen teknolojiye paralel olarak katı atık düzenli depolama tesisinde tıbbi atık sterilizasyon ünitesi kurulmuştur. Bitlis ili için günlük oluşan 435 kg tıbbi atık toplanarak bu tesiste sterilize edilmekte olup daha sonra evsel nitelikli atıklarla birlikte düzenli olarak depolanarak, bertaraf edilmektedir.
Bu çalışmanın amacı, Bitlis ilindeki tıbbı atıkların, yönetmeliğe uygun olarak BİKA tarafından toplanması, taşınması, depolanması ve yeni yöntemlerden buharla sterilizasyon ile bertarafının incelenmesidir.
Anahtar Kelimeler: Bİ-KA, Bitlis, düzenli depolama, sterilizasyon, tıbbi atık yönetimi
286
MEDICAL WASTE MANAGEMENT: A CASE STUDY FROM THE BITLIS
Ayşegul Demir Yetis1, Orhan Taner Can1, Leyla Gazigil1, Recep Yetis2, Ali Gozel1, Fatma Akyuz1, Fatime Yuzdag1, Muhammed Musa Tutun3, Cesim Gozeten3
1Bitlis Eren University, Faculty of Engineering and Architecture, Environmental Engineering Department, 13000, Bitlis
2Harran University, Faculty of Engineering, Environmental Engineering Department, 63190, Sanliurfa
3Bitlis Province Districts and Sub-Districts Solid Waste Disposal Facilities Construction and Operation Union (BI- KA), 13000, Bitlis
Abstract
Together with the increase in the population and developments in technology, the increase in the amount of medical waste has resulted in the occurrence of many illnesses and a rise in environmental problems.
The Regulation of Medical Waste Disposal aims to prevent the distribution of medical wastes to the receiver environments in either direct or indirect way in a way that it will do a harm to human health and the environment from their production to disposal, collect them in their sources separately, carry within a unit, store temporarily and terminate. Medical wastes are classified as infectious wastes stemming from the health institutions, pathological wastes, cutter and borer wastes in the regulation. Health institutions are responsible for some tasks such as minimizing their wastes, preparing within-unit waste management plan, collecting the medical wastes separately in their sources, carrying them separately and temporarily store.
Municipalities and unions of municipality are responsible for preparing medical waste management plan, collecting, transferring, sterilizing and disposing medical wastes. Collecting, carrying and disposing the medical wastes are conducted by BI-KA (Bitlis Province Districts and Sub-Districts Solid Waste Disposal Facilities Construction and Operation Union) within the course of a management plan prepared in the city of Bitlis. Today, when the increase in the wastes is taken into consideration, medical waste has started to be collected and disposed as separate from the domestic waste. Tendencies towards the technologies except from burning and burying have increased in disposal technologies as the disposal of medical wastes has spread. Within this direction, medical wastes sterilization unit has been established in Bitlis in the solid waste regular storing facility in parallel to the developing technology and the medical wastes stored with the solid wastes formerly collected in an uncontrolled way have been disposed. 435 kg of medical waste occurring daily in the city of Bitlis are collected and sterilized in this facility; and afterwards, they are regularly stored together with the domestic wastes and disposed.
The aim of this study is to examine the management of medical waste in Bitlis Province.
Keywords: BI-KA, Bitlis, landfill, medical waste management, sterilization
287 1.GİRİŞ
Evsel, ticari veya endüstriyel alanlardan oluşan; madencilik, tarımsal işlemler ve su arıtım ünitelerinin de dahil olduğu proseslerden kaynaklanan yarı-katı çamurları da içeren, hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği olmayan maddelere atık denir (Güler, 1994).
Atık miktarı nüfusun artmasıyla hızla artmaktadır. Bu atıkların zamanla bertaraf edilmesi de önemli problemlerin başında gelmeye başlamıştır. Özellikle sağlık merkezlerinin atıklarından kaynaklanan enfeksiyonlu hastalıklar 1965’ten bu yana artmaktadır. Sağlık merkezlerinin görevi halk sağlığını korumak ve iyileştirmekken oluşan bu atıkların herhangi bir sterilizasyon işleminden geçmeden toprağa gömme işlemi yapılarak bertaraf edilmesi daha fazla hastalıkların yayılmasına yol açmaktadır (Öztürk, 2009). Sağlık merkezlerinde oluşan tıbbı atıklar çevre ve insan sağlığını tehdit etikleri için doğru olarak kontrolü ve giderimi gerekmektedir (Rahman vd., 2009).
Dünyada artık çevre sorunlarının çözümünde, uygun kontrol ve yönetimle ilgili prensiplerin belirlenmesi yoluna gidilmektedir. Bu süreçte yapılan bilimsel çalışmalar göstermiştir ki sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıkların ‘‘özel atık’’ sınıfına sokulması ve bunların farklı bir yönetmelik ile kontrollünün yapılması gerektiği anlaşılmıştır. Dolayısıyla bu konudaki yasal düzenlemeler uygulanacak yönetim prensiplerini belirleyecek şekilde planlanmıştır (Ege ve Budak, 2012). Ülkemizde bu amaçla tıbbı atıkların kontrolü yönetmeliği yayınlanmıştır. Bu yönetmelik gereğince sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbı atıkların çevreye ve insan sağlığına zarar verecek şekilde doğrudan veya dolaylı bir şekilde alıcı ortama verilmesinin önlenmesi, çevreye ve insan sağlığına zarar vermeden kaynağından ayrı olarak toplanması ünite içinde taşınması, geçici taşınma ve bertaraf edilmesine yönelik prensip, politika ve programlar ile hukuki, idari teknik esaslar belirlenerek uygulanmasına ilişkin usul ve esasların düzenlenmesi amaçlanmıştır (TAKY, 2005).
Sağlık kurumlarından toplanan tıbbı atıklar her ilde farklılık gösterse de genel olarak yakma, düzenli depolama ve yeni yöntemlerden biri olan buharla sterilizasyon yöntemi ile bertaraf edilmektedir.
Bu çalışmanın amacı da Bitlis ilindeki tıbbı atıkların yönetmeliğe uygun olarak BİKA tarafından toplanması, taşınması, depolanması ve yeni yöntemlerden buharla sterilizasyon ile bertarafının incelenmesidir.
2. TIBBİ ATIKLAR
Tıbbi Atık: Ünitelerden kaynaklanan patolojik ve patolojik olmayan, enfeksiyöz, kimyasal atıklar ve farmasotik atıklar ile kesici-delici malzemeler ve sıkıştırılmış kaplardır (Güler, 1994).
Dünya Sağlık Teşkilatı’na (WHO) göre ise ‘‘sağlık kuruluşları, araştırma kuruluşları ve laboratuarlar tarafından oluşturulan tüm atıklar ile evde yapılan tıbbı bakım (diyaliz, insülin, enjeksiyonlar) esnasında oluşan atıklar’’ tıbbı atık olarak tanımlanmaktadır (Aydoğan vd., 2011).
Hastane atıkları ise sağlık kuruluşlarının oluşturduğu tüm atıklardır. Bu atıklar hastane çalışanları, hastalar ve toplum sağlığı açısından risk oluştururlar. Hastane atıklarını evsel nitelikli atıklar, tıbbı atıklar, kimyasal atıklar ve radyoaktif atıklar olarak sınıflamak mümkündür.
288
Evsel nitelikli atıklar daha çok sağlıklı bireylerin bulunduğu bölümler, muayene odaları, ilk yardım alanları, idari birimler, temizlik hizmetleri, mutfaklar, ambar ve atölyelerden gelen atıkları içeren enfekte olmayan genel atıklardır. Tüm bu birimlerden kaynaklanan geri kazanılabilir nitelikteki atıklar da evsel atıklar sınıfındadır ve ambalaj atıkları olarak adlandırılır.
Örnek olarak kağıt, karton, mukavva, plastik, cam, metal sayılabilir.
Kesici-Delici atıklar: Batma, delme, sıyrık gibi yaralanmalara yol açan atıklardır
Kimyasal atıklar: Sterilizasyon için kullanılan maddelerin kalıntıları laboratuvarda kullanılan kimyasal maddelerin atıklarıdır (Rahman vd., 2009).
Son 20-30 yılda sağlık alanındaki önemli ilerlemeler, nüfus ve sağlık tesislerinin sayısı ile büyüklüğünün artması, bakım hizmet kalitesinin yükselmesi, tek kullanımlık tıbbi ürünlerin çoğalması, tıbbi atık üretim oranlarında önemli bir artışa neden olmuştur. 2012 yılı TÜİK verilerine göre, ülkemizde yılda 70 bin ton tıbbi atık toplanmaktadır (TÜİK, 2012). Mevcut tıbbı atık yönetim uygulamaları birçok sağlık tesisinde değişiklik göstermekle birlikte, bütün sağlık tesislerinin ayrıştırma, toplama, paketleme, depolama, taşıma, işleme ve bertaraf dâhil bütün yönetim aşamalarında sorun alanları aynıdır. Bu sorunlar; bertaraf yöntemleri, bertaraf teknolojilerinin uygunluğu, tesislerin işletilmesi, çevresel kontrol ve izleme, personel alışkanlıkları, eğitim ve bilinçlendirme, kamusal algılar ve finansal mekanizmalar etrafında şekillenmektedir. (Küçük, 2013)
2.1. Tıbbi Atık Kontrolü Yönetmeliği (TAKY)
Ülkemizde "Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği" ilk olarak 20/05/1993 tarih ve 21586 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik uygulamada yaşanılan sıkıntılar, AB sürecinin etkisi ve geliştirilen yeni teknolojiler ile revize edilerek 22/07/2005 tarihinde 25883 sayılı Resmi Gazete ile yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelikle; kapsam, tanımlar, toplama sistemleri, geçici depolama ve nihai bertaraf konularında değişiklik yapılmış, sterilizasyon, ön lisans ve lisans kavramları da yönetmeliğe ilave edilmiştir. Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne göre tıbbi atıklar “hastane, klinik gibi sağlık kuruluşlarından kaynaklanan, enfeksiyöz, patolojik ve kesici-delici atıklar” olarak adlandırılmaktadır. Bu yönetmeliğe göre tıbbi atıkların diğer atıklardan ayrı toplanması ve geçici depolanması sağlık kuruluşlarının, depolardan alınarak taşınması ve imha edilmesi belediyelerin, denetim ve yaptırım ise Çevre ve Orman Bakanlığı’nın sorumluluğundadır (Aydoğan vd., 2011). Bununla birlikte, Avrupa Birliği’nin 99/31/EC sayılı “Atıkların Düzenli Depolanması Direktifi” nin 5. maddesi enfekte atıkların doğrudan düzenli depolama sahalarına gömülmesini yasaklamaktadır (Torun vd., 2013).
Bu yönetmelik ile sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıkların çevreye ve insan sağlığına zarar verecek şekilde doğrudan veya dolaylı bir biçimde alıcı ortama verilmesinin önlenmesi ve çevreye ve insan sağlığına zarar vermeden kaynağında ayrı olarak toplanarak, ünite içinde taşınması, geçici depolanması ve bertaraf edilmesine yönelik prensip, politika ve programlar ile hukuki, idari ve teknik esasları belirlenerek uygulanmasına ilişkin usul ve esasları düzenleme amaçlanmıştır (TAKY, 2005).
289
3. BİTLİS İLİNDE TIBBİ ATIK YÖNETİMİNİN UYGULAMA AŞAMALARI
Bitlis ilinde bulunan tıbbi atık tesisine Tatvan, Adilcevaz, Ahlat, Güroymak, Hizan ve Mutki ilçe belediyeleri ile Bitlis Merkezde toplanan tıbbi atıklar getirilmektedir. Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesinde (TASÜ), 2013 yılında sterilize edilen atık miktarı; Tatvan Belediyesi için 53.015 kg, Adilcevaz Belediyesi için 5.918 kg, Ahlat Belediyesi için 6.018 kg, Güroymak Belediyesi için 3.527 kg, Hizan Belediyesi için 5.508 kg, Mutki Belediyesi için 3.633kg ve Bitlis Merkez için 80.801 kg'dır.
Toplanan tıbbi atıkların işlenmesi ve bertaraf edilmesi 2012 yılı Ocak ayı itibariyle işletilmeye alınmış olan sterilizasyon tesisi ile gerçekleştirilmektedir (Demir Yetiş vd., 2013). Bu proje kapsamında bir adet kamyon satın alınmıştır. Bu kamyon tamamıyla kapalı bir konteyner kutusundan meydana gelmektedir. Navlunlu yük kısmı bir kaza anında hasarı önleyecek sağlam bir malzemeden yapılmıştır. Konteyner kutusunun içi paslanmaz çelikten yapılmış olup düz yüzeyi kolayca temizlenmesini ve dezenfekte edilmesini sağlar. Yükleme platformu 210x410 cm alanında olup, 8,6 m2'lik bir yükleme kapasitesine sahiptir. Kamyon bir kuyruk asansörü ile teçhiz edilmiştir. Platform tentesi dışarıdan kumanda ile her pozisyona göre ayarlanabilir.
Kamyonda soğuk hava deposu bulunmamaktadır. "Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği"
gereğince kamyonun dış yüzeyi turuncu renge boyanmış ve üzerinde Uluslararası Biyotehlike Sembolü ile birlikte siyah yazı ile “DİKKAT TIBBİ ATIK” yazısı aracın sol, sağ ve arka tarafına yazılmıştır. Kamyon sızıntı ve döküntüleri toplayacak ve temizleme işlemlerini kolaylaştıracak alet ve edevatlarıyla teçhiz edilmiştir (Tütün, 2013). Tıbbi atıklar, atık üreticilerinden poşetlerle toplanıp, sterilizasyonun yapılacağı düzenli depolama sahasına getirilecektir. Ayrıca araç içerisine entegre bir tartım cihazı monte edilmiş olup, üreticilerden alınan atıklar tartılıp cihazla çıktısı atık üreticilerine verilmektedir (Şekil 1).
Yönetmeliğe göre tıbbi atıkların sağlık merkezlerinden 48 saat içinde toplanması gerekmektedir. Aile Sağlık Merkezlerinde (ASM) tıbbi müdahale olmayıp sadece denetim ve enjeksiyon yapıldığından dolayı ASM’ler de oluşacak olan az miktardaki (3-5 Kg/Ay) tıbbi atıklar ayda bir kez alınmaktadır.
Tıbbi atıkların toplanması, taşınması ve sterilizasyonunda görev alacak personeller için çalışma esnasında turuncu renkli, bakteri ve mikrop tutmayan özel kıyafetler ile turuncu renkli, kauçuk ve kayma özelliği minimum olan çizmeler kullanılmaktadır. İşçilerin kullanacağı kişisel koruyucu donanımlar ise bakteri ve virüs tutabilen maskeler (FFP3), gözlük ve sert eldivenlerdir.
Kış aylarında tıbbi atık işçileri için tasarlanan özel turuncu renkli ve logolu montlar ve pantolonlar kullanılmaktadır (Şekil 1).
Tıbbi atık sterilizasyon tesisinin kapalı olarak taban alanı yaklaşık 250 m2 dir ve bir soğuk hava deposu ile donatılmıştır. Park alanı hariç olmak üzere yüzey alanı 80 m2'dir (Şekil 1).
290 Şekil 1. Bitlis ili tıbbi atık yönetimi
3.1. Sterilizasyon
Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesi (TASÜ) yüksek basınçlı buhar ortamı sağlamaktadır. 2,3 bar basınç altında ve 137 °C'lik bir sıcaklık ile sterilizasyon işlemi gerçekleştirilmektedir. Cihazın özel olarak dizayn edilmesi ve özel olarak imal edilmesi nedeniyle sterilizasyon devri 50 dakika sürmektedir. Basınç kazanı ve çift kanatlı kapı dayanıklı 316 L kalitede paslanmaz çelikten imal edilmiştir. Kapılar tam otomatiktir ve işletme sırasında kapının kapanmasını önleyecek özel bir mekanizma ile teçhiz edilmiştir. 304 L kalitede paslanmaz çelikle dayanıklı bir dış örtü yapılmıştır. Borulama ve bağlantı elemanları paslanmaz çelikten ve pirinçten yapılmıştır. Vanalar piston rulmanlı, kendi kendine temizlenebilir olup hava basıncı ile çalışmaktadır. Yükleme işlemlerinde kolaylık sağlamak amacıyla iki adet merdiven bulundurulmaktadır. Tıbbi Atık Buhar Arıtma Sisteminin kontrol sistemi mikro bilgisayar teknolojisine dayanmaktadır. Devirlerin ilerlemesi sırasında ana devir aşamaları ve makinenin gerçek parametreleri LCD paneli üzerinde izlenebilir şekildedir. Böylece prosesin fiziksel parametreleri (sıcaklık, basınç, sure ve dış basınç) kontrol edilir ve görüntülenmektedir. Kontrol ünitesinde mikro işleme bağlı bir yazıcı bulunmaktadır ve yazıcının her satırında 24 adet karakter mevcuttur. Herhangi bir şekilde devir tamamlanamazsa yazıcı devirdeki hatayı nedenleriyle birlikte yazmaktadır.
291 3.2. Hunili Öğütücü
Atıklar INAN/IM marka 38/80 tip ve saatte 400 kg kapasiteli parçalayıcı ünitesinde öğütülmektedir. Tıbbi atık döner öğütücüler bilhassa sterilize edilen tıbbi atık malzemesinin hacmini azaltmak üzere dizayn edilmiştir. Ünitenin ileri toleransta dizayn edilmesi nedeniyle hemen hemen her türlü malzemenin hatta kesici aletlerin bile işleme girmesine izin verir niteliktedir.
Döner öğütücülerin kendi içinde gömülü metal bir koruyucuları bulunmaktadır. Döner metal ile temas ettiğinde örneğin titanyumdan yapılmış suni menteşelerle temas ettiğinde öğütücü herhangi bir hasar oluşmadan kapanmaktadır. 800 L'lik besleme hunisi ise en üste monte edilmiştir.
3.3. Soğuk Hava Deposu
Soğuk hava deposu ile donatılmış ve izole edilmiş soğutma sistemleri ısıyı 4 oC'de tutar.
Eğer soğutma işlemi havalandırma ile yapılacaksa yoğunlaşan sıvı, sızıntı suyu havuzuna bağlanmış olan kanalizasyon sistemine deşarj edilecektir. Depolama kapasitesi 30 m3'tür.
3.4. Su Arıtma Sistemi
Bitlis Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi içme ve kullanma suyunu kuyudan temin etmektedir. Kuyudan alınan su içerisindeki minerallerinin yoğunluğu ve sertliğinin fazla olmasından dolayı arıtmaya tabii tutulmaktadır. Tıbbi atık sterilizasyon cihazı (otoklav) çalışma prensibi gereği arıtılmış suyu kızgın buhara çevirerek sterilizasyon işlemini gerçekleştirmektedir.
Arıtma sistemi tesis şebekesinden aldığı suyu ön filtrasyon, ters ozmos filtre ve reçinelerinden geçirerek arıtır. Arıtılan su 1 ton'luk su deposunda bekletilir. Hidrofor ile yüksek basınçta kazandırılarak sterilizasyon cihazının ihtiyacı olan su, tedarik edilir.
4. SONUÇLAR
Bitlis ilinde; 16 tanesi Bitlis merkezde, 11'i Tatvan Belediyesinde, 8’ı Güroymak Belediyesinde, 6’sı Ahlat Belediyesinde, 5’i Adilcevaz Belediyesinde, 3’ü Hizan Belediyesinde ve 5’i Mutki Belediyesinde olmak üzere toplam 54 tane sağlık kuruluşu mevcuttur. Bu sağlık kuruluşlarından toplam günlük 1.122 kg atık toplanmaktadır. Tıbbı atıklar iki haftada 5 gün düzenli olarak hastanelerden alınmaktadır. 2012 yılı Ocak ayında işletmeye açılan TASÜ'de bir buçuk saate 900 L atık sterilizasyon edilmektedir. Tam kapasite olarak çalışıldığı zaman günlük yaklaşık 15.000 L (yaklaşık olarak 6 ton) atık bertaraf edebilir. TASÜ, il genelinde toplanan atıklarla günlük yalnızca 4,5 saat çalışmaktadır. TASÜ tesisinin kapasitesinin yüksek olması ilde önümüzdeki yıllarda yapılacak olan sağlık kuruluşlarına da hizmet verecek şekildedir. Bitlis- Tatvan karayolunun üç yol mevkiinde yapımı tamamlanmak üzere olan 400 yataklı Eğitim ve Araştırma Hastanesinin atıkları da tesiste bertaraf edilecektir. Tıbbi atıkların bertaraf edilmesiyle tıbbı atıkların doğa ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkisi ortadan kalkmaktadır. Bu sayede Bitlis ili ve ilçelerinde toplanan tıbbi atıkların oluşturabileceği zararlı etkilerin ortadan kaldırılması, virüslerin ve salgın hastalıkların önüne geçilmesi, yeraltı ve yerüstü zenginliklerinin kirlenmesini önlenerek, çevre ve insan sağlığının korunması sağlanmıştır.
292 5. KAYNAKLAR
Aydoğan, Ö., Varank, G., Bilgili, M. S., "Medical Waste Management in Gaziantep", Journal of Engineering and Natural Sciences 2011.
Demir Yetiş, A., Can, O.T., Durmaz Bekmezci, H., Şapçı, Z., Yücesoy, Z., Gazigil, L., Gözeten, C., Tütün, M.M., "Bitlis İli Katı Atık Yönetiminin Değerlendirilmesi" 5. Ulusal Katı Atık Yönetimi Kongresi / UKAY 2013. 29 Mayıs-1 Haziran. Kocaeli. 2013.
Ege, H., Budak, F., "Adana ili Tıbbi Atık Yönetimi; Sorunlar ve Çözüm Önerileri", Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, Yıl:2012 Cilt:27-52012.
Güler Ç., Çobanoğlu Z., "Katı Atıklar", Ankara 1994.
Küçük, A., "Sayıştay Dergı̇sı̇", Sayı: 90 /Temmuz-Eylül, 2013.
Öztürk M., "Tehlikeli Atıklar Grubundaki Tıbbı Atık Yönetimi", Ankara, 2009.
Rahman, S., Açik, Y., Gülbayrak, C., Erhan, D., Nazlier, K., Erhan, S., "Sağlık Kuruluşlarının Tıbbi Atıkları Toplama, Depolama ve Bertaraf Etme Yöntemleri", Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:4, Say:11 2009.
Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (TAKY). 22.07.2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazete, 2005.
Torun, E. F., Turan, T., Bingöl, Z., Altıkat, A., "Erzurum İli Tıbbi Atık Yönetimi", 5. Ulusal Katı Atık Yönetimi Kongresi / UKAY 2013, 29 Mayıs- 1 Haziran, Kocaeli. 2013.
Tütün, M. M.,"Bitlis Katı Atık Birliği Üye Belediyeler Tıbbi Atık Yönetim Planı", Bitlis- Türkiye, 2013.
