İK-DR-2002-0002
İNSANİ KALKINMA POLİTİKALARI VE TÜRKİYE ÜZERİNE BİR DENEME
HAZIRLAYAN: MİNE YILMAZER DANIŞMAN: PROF.DR. HALİL ÇİVİ
AYDIN - 2002
ÖZ
Kalkınma ekonomisinde, 1970’li yıllardan itibaren insan merkezli kuramlar yoğun bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Tartışmalarda, kalkınmanın nihai amacının insan olduğu ve insani değerlere öncelik veren modellerin oluşturulması gerektiği vurgulanmıştır. Bu çalışmada, insani kalkınmanın somutlaştırılmasına yönelik çabalar çerçevesinde, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)’nin İnsani Kalkınma Endeksi (HDI)’nden daha kapsamlı bir ölçüm yapılmıştır. Bu bağlamda, Ekonomik, Sosyal ve Politik Endeksleri içeren Yaşamın Yetkinliği Endeksi (YYE) ölçümü denenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre YYE, ülkelerin insani kalkınma performansını yansıtma konusunda HDI kadar başarılıdır. Ayrıca, YYE Türkiye için kapsamlı bir değerlendirme yapılmasına olanak sağlayacak ve uygulanacak politikalarda yol gösterici olabilecektir.
ABSTRACT
In the discipline of development economics, human-centric approaches have been discussed intensively since the 1970’s. In these discussions, it was emphasized that the ultimate goal of development should be human-beings and models, which give the priority to human values, should be developed. In this study, which aims at making the concept of human development more concrete, a more extensive measurement than the United Nations development Programme (UNDP)’s Human Development Index (HDI) was made. In this context, the Life Capacity Index (LCI) involving economic, social and political indexes was used. According to the findings, the LCI is as successful as the HDI in measuring human development performance. Additionally, the LCI can provide opportunities for a more extensive evaluations for Turkey, and thus paving the way for developing and implementing better policies.
ANAHTAR KELİMELER
İnsani kalkınma, insani kalkınma endeksi, insani kalkınma politikaları, sürdürülebilir kalkınma
İÇİNDEKİLER
ÖZ, ABSTRACT...i
İÇİNDEKİLER...ii
ÇİZELGELER LİSTESİ...ix
ŞEKİLLER LİSTESİ...xiv
KISALTMALAR VE SİMGELER...xvi
GİRİŞ...1
1. Çalışmanın Konusu ve Önemi...1
2. Çalışmanın Kapsamı...5
3. Çalışmanın Hipotezi...7
4. Çalışmanın Araçları, Yöntemi ve Tekniği...7
BİRİNCİ BÖLÜM: EKONOMİK VE İNSANİ KALKINMAYA YÖNELİK KURAMLAR 1. Ekonomik Kalkınma Kavramları...10
1.1. Ekonomik Büyüme ve Ekonomik Kalkınma...11
1.1.1. Gelişmekte Olan Ülkelerin Özellikleri...18
1.2. Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma...21
1.2.1. Ekonomik Büyümeden İnsani Kalkınmaya...22
1.2.2. İnsani Kalkınmadan Ekonomik Büyümeye...27
2. Geleneksel Ekonomik Kalkınma Kuramları...29
2.1. W.W. Rostow’un Tarihsel Kalkınma Aşamaları Kuramı...32
2.2. Dengeli Kalkınmaya Yönelik Kuramlar...37
2.2.1. Rosenstein-Rodan’ın Büyük İtiş Modeli...38
2.2.2. R.Nurkse’nin Kısır Döngü Kuramı...39
2.2.3. H.B.Chenery’nin Dengeli Kalkınma Kuramı...42
2.2.4. J.H.Boeke-W.A.Lewis’in İkili Yapı Modelleri...43
2.3. Dengesiz Kalkınmaya Yönelik Kuramlar...47
2.3.1. A.O. Hirschman ve Dengesiz Kalkınma...47
2.3.2. Paul Streeten ve Dengesiz Kalkınma...49
3. Kalkınma Anlayışlarında Değişim...50
3.1. Temel Gereksinimler Yaklaşımı...55
3.2. Büyümeyle Birlikte Yeniden Dağılım (Bölüşüm) Yaklaşımı...60
3.3. Kalkınma Etiği...62
3.4. Kapasitelerin Genişletilmesi Olarak Kalkınma...65
3.5. İnsanın İyi Yaşamı Kavramı...69
3.6. İnsani Özgürlükler Yaklaşımı...72
3.7. Kendine Güvene Dayalı Kalkınma...74
3.8. Sürdürülebilir Kalkınma Yaklaşımı...75
3.9. Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Kavramı...79
4. İnsani Kalkınmaya Genel Bir Bakış...82
4.1. İnsani Kalkınma Kavramı...82
4.2. İnsani Kalkınma Göstergeleri...88
4.2.1. İnsani Kalkınma Endeksi...91
4.2.1.1. Yaşam Beklentisi Endeksi...92
4.2.1.2. Eğitim Endeksi...92
4.2.1.3. Gelir Endeksi...93
4.2.2. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi...94
4.2.2.1. Yaşam Beklentisi Endeksi...94
4.2.2.2. Eğitim Endeksi...94
4.2.2.3. Gelir Endeksi...95
4.2.3. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi...95
4.2.3.1. Politik Temsil Gücü Endeksi...95
4.2.3.2. Ekonomik Katılımcılık Endeksi...96
4.2.3.3. Gelir Endeksi...96
4.2.4. İnsani Yoksulluk Endeksi...96
4.2.4.1. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...97
4.2.4.2. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...97
5. Küreselleşmenin İnsani Kalkınma Politikalarına Bakışı...98
5.1. Küreselleşme...98
5.2. Küresel Politika ve Uluslararası Eşitsizlikler...103
İKİNCİ BÖLÜM: İNSANİ KALKINMA POLİTİKALARI VE TÜRKİYE’DE İNSANİ KALKINM 1. İnsani Kalkınma İçin İnsan Hakları...106
1.1. İnsan Hakları ve Demokratikleşme Kavramları...106
1.2. Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeleri...109
1.2.1. Birleşmiş Milletler Sözleşmeleri...110
1.2.2. Avrupa Konseyi Sözleşmeleri...113
1.2.3. Avrupa Birliği Sözleşmeleri...116
1.3. Türkiye’de İnsan Hakları...119
2. Kalkınma Politikasında Cinsiyet Önyargısı...126
2.1. Cinsiyet Önyargısının Neden Olduğu Kadın Hakları Savunmasının Gerekliliği...126
2.2. Uluslararası Alanda Kadın-Erkek Eşitsizliği ve İnsani Kalkınmaya Etkileri ...132
2.3. Türkiye’de Kadının Sosyal Konumu...137
3. Eğitim Sistemi ve İnsani Kalkınma Performansına Etkileri...146
3.1. İnsan Sermayesi ve Eğitimin İnsani Kalkınmaya Katkıları...147
3.2. Eğitim Sorunları Üzerine Uluslararası Tartışmalar...153
3.3. Türkiye’de Eğitim Sisteminin İşleyişi...158
4. Sağlık Hizmetleri ve İnsani Kalkınma Performansına Etkileri...166
4.1. Demografik Yapı ve Sağlık Sorunları...167
4.2. Sağlık Sorunları Üzerine Uluslararası Tartışmalar...170
4.3. Türkiye’de Sağlık Sisteminin İşleyişi...183
5. Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Sorunu...190
5.1. Adil Olmayan Gelir Dağılımının ve Yoksulluğun İnsani Kalkınmaya Etkileri...191
5.2. Uluslararası Yoksulluk Sorunları...203
5.3. Türkiye’de Gelir Dağılımı ve Yoksulluk...208
6. İstihdam ve Sosyal Güvenlik Sistemi...214
6.1. İstihdam ve İşsizliğin Dünya Çapındaki Boyutları ve İnsani Kalkınma Yaklaşımındaki Önemi...215
6.2. Sosyal Güvenlik Sisteminin İşleyişi ve İşsizliğin Önlenmesi Konusunda Uluslararası Çalışmalar...219
6.3. Türkiye’de İstihdam ve Sosyal Güvenlik Sistemi...223
7. Çevrenin Korunması ve İnsani Kalkınma...231
7.1. Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Kavramı ve Çevrenin Korunması...231
7.2. Çevre Güvenliği Konusunda Uluslararası Anlaşmalar...239
7.3. Türkiye’de Uygulanan Çevre Politikaları ve Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Üzerine Etkileri...246
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİN FARKLI ÖLÇÜMLERİ VE YAŞAMIN YETKİNLİĞİ ENDEKSİ 1. İnsani Kalkınma Düzeyinin Ölçümünde Farklı Yaklaşımlar...252
1.1. Sosyo-Ekonomik Kalkınma Ölçümü...252
1.2. Sosyal, Politik ve Ekonomik Kalkınma Ölçümü...253
1.3. Yaşamın Fiziksel Niteliği Endeksi...254
1.4. İnsani Özgürlükler Endeksi...256
1.5. Politik ve Kişisel Özgürlükler Ölçümü...259
1.6. Ekonomik Özgürlükler Endeksi...262
1.7. Yaşamın Kalitesi Ölçümü...263
1.8. UNDP’nin İnsani Kalkınma Endekslerinin Hesabı...265
1.8.1. İnsani Kalkınma Endeksi...266
1.8.2. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi...270
1.8.3. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi...272
1.8.4. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...274
1.8.5. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...275
2. Yeni Bir Üçlü Endeks (Yaşamın Yetkinliği Endeksi) Hesabı...276
2.1. Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Tanımı...277
2.2. Endekslerin Varsayımları...279
2.3. Endekslerin Bileşenleri...284
2.4. Bileşenlerin Anlamları...289
2.4.1. Ekonomik Endeks Göstergeleri...290
2.4.2. Sosyal Endeks Göstergeleri...294
2.4.3. Politik Endeks Göstergeleri...296
2.5. Seçilemeyen Göstergeler...298
2.5.1. Ölüm Oranı...299
2.5.2. Doğurganlık Oranı...299
2.5.3. Gelir Dağılımı...299
2.5.4. Milletvekili Seçimlerine Katılım Oranı...300
2.5.5.Ekonomik Bağımlılık Oranı...300
2.6. Endekslerin Hesaplanma Yöntemi...301
2.6.1. Ekonomik Endeksin Hesaplanması...302
2.6.2. Sosyal Endeksin Hesaplanması...305
2.6.3. Politik Endeksin Hesaplanması...307
2.6.4. Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Hesaplanması...308
2.6.5. Ekonomik-Sosyal Endeksin Hesaplanması...309
2.7. Endekslerin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi.310 2.7.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Endeks Hesapları ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...310
2.7.1.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin İnsani Kalkınma Endeksinin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...311
2.7.1.2. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Ekonomik Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...314
2.7.1.3. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Sosyal Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...321
2.7.1.4. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Politik Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...327
2.7.1.5. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Yaşamın Yetkinliği Endeksi Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...329
2.7.1.6. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Ekonomik-Sosyal Endeks Hesaplaması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...333
2.7.2. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Endeks Hesapları ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...334
2.7.2.1. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin İnsani Kalkınma Endeksi Sonuçlarının Değerlendirilmesi...336
2.7.2.2. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Ekonomik Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...338
2.7.2.3. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Sosyal Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...343 2.7.2.4. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Politik Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...346 2.7.2.5. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Yaşamın Yetkinliği Endeksinin Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...351 2.7.2.6. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İçin Ekonomik-Sosyal Endeks Hesabı ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi...356 2.8. Endeks Göstergelerinin Korelasyonu...359 2.8.1. Türkiye İçin Endeks Göstergelerinin Korelasyonu...359
2.8.1.1. İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Arasındaki Bağlantı...360 2.8.1.2. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Arasındaki Bağlantı...362 2.8.1.3. Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı...363 2.8.1.4. Ekonomik-Sosyal Endeks ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı...365 2.8.1.5. Ekonomik, Sosyal, Politik Endeks ve Göstergeleri Arasındaki Bağlantı ...367 2.8.2. Seçilmiş Ülkeler İçin Endeks Göstergelerinin Korelasyonu...370
2.8.2.1. İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Arasındaki Bağlantı...370 2.8.2.2. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Arasındaki Bağlantı...372 2.8.2.3. İnsani Kalkınma Endeksi ile Diğer Endekslerin Sıralamaları Arasındaki Bağlantı...373 2.8.2.4. Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı...374 2.8.2.5. Ekonomik-Sosyal Endeks ve Bileşenleri Arasındaki Bağlantı...376 2.8.2.6. Ekonomik, Sosyal, Politik Endeks ve Göstergeleri Arasındaki Bağlantı ...377 SONUÇ VE ÖNERİLER...380 ÖZET...392
SUMMARY...394
TEŞEKKÜR...396
KAYNAKLAR...397
MAKALE VE KİTAPLAR...397
INTERNET KAYNAKLARI...421
Ek-1 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Ekonomik Göstergeleri...xviii
Ek-2 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Sağlık Göstergeleri...xix
Ek-3 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Eğitim Göstergeleri...xx
Ek-4 Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Politik Göstergeleri...xxi
Ek-5 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Ekonomik Göstergeleri...xxii
Ek-6 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Sağlık Göstergeleri...xxiii
Ek-7 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Eğitim Göstergeleri...xxiv
Ek-8 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Politik Göstergeleri...xxv
Ek-9 Türkiye İçin 1985-1999 Yılları İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Analizinde Kullanılan Değişkenlerin Betimleyici İstatistikleri...xxvi
Ek-10 Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Analizinde Kullanılan Değişkenlerin Betimleyici İstatistikleri...xxvii
ÖZGEÇMİŞ...xxviii
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge 1. 1975-1995 Yılları Arasında Çeşitli Ülkelerin Yıllık Büyüme Oranı ve Kişi
Başına Gelir Düzeyi Karşılaştırması...16
Çizelge 2. Seçilmiş Ülkelerde İnsani Kalkınma ve Kişi Başına Gelir Trendi...25
Çizelge 3. Rostow’a Göre Farklı Ülkelerdeki Take-off Dönemi...35
Çizelge 4. Yeni Kalkınma Sözcükleri...54
Çizelge 5. Hicks ve Streeten’in Temel Gereksinimler Göstergeleri...58
Çizelge 6. İnsani Kalkınma Göstergelerinin Hesabı...91
Çizelge 7. Avrupa Birliği Üyesi Ülkelerin Onayladığı İnsan Hakları Sözleşmeleri 118 Çizelge 8. Ülkelerin Başlıca Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmelerini Onay Durumu ...120
Çizelge 9. Ülkelere Göre Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvurular...122
Çizelge 10. Avrupa Birliği’ne Aday Ülkeler Tarafından Onaylanan İnsan Hakları Sözleşmeleri, Haziran 1999...124
Çizelge 11. Türkiye’de Ekonomik Faaliyete ve Cinsiyete Göre İstihdam Edilenler, Ekim 1999...142
Çizelge 12. Kadın ve Erkeklerde Mesleğe Göre Saatlik Kazanç (1987 Yılı Fiyatları ile TL)...143
Çizelge 13. Yıllara Göre Parlamentodaki Kadın Üye Sayısı ve Oranı...144
Çizelge 14. Türkiye’de İllere Göre Toplumsal Cinsiyete Dayalı İnsani Kalkınma Endeksi (GDI), 1997...145
Çizelge 15. Bazı Ülkelerin Doğrudan Eğitimle İlgili Uluslararası Sözleşmeleri Onay Durumu, Ağustos 1999...154
Çizelge 16. 1999 Yılı İtibariyle Seçilmiş Ülkelerde Eğitim Göstergeleri ve Eğitim Endeksi...156
Çizelge 17. 1970-1998 Yılları Arasında Türkiye’de Okullaşma Oranları...162
Çizelge 18. 1990 ve 1996 Yılları İtibariyle Seçilmiş Gelişmiş Ülkelerde ve Türkiye’de Okul Ömür Süresi Beklentisi...163
Çizelge 19. Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Sağlık Göstergeleri...173
Çizelge 20. 1998 Yılı İtibariyle Ülkelere Göre Sağlık Harcamaları (Kamu, Özel ve
Kişi Başına)...174
Çizelge 21. 1999 Yılı İtibariyle Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başına Gelir Düzeyi, Doğumda Yaşam Beklentisi ve Bebek Ölüm Oranları...175
Çizelge 22. Türkiye’de 1984-1998 Yılları Arasında Toplam Ölümler İçinde Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Oranı...185
Çizelge 23. Ülkelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Yıllık Nüfus Artış Hızı ve Toplam Doğurganlık Oranı...185
Çizelge 24. Seçilmiş Ülkelerde Yıllar İtibariyle Kent Nüfusu, Bağımlılık Oranı, 65 yaş ve Üzeri Nüfus...186
Çizelge 25. UNDP’nin İnsani Yoksulluk Endeksi Tanımları...195
Çizelge 26. Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkelerde İnsani Yoksulluk Endeksi ve Bileşenleri...196
Çizelge 27. Seçilen OECD Ülkelerinin İnsani Yoksulluk Endeksi (HPI-2) Sıralaması ...197
Çizelge 28. Dünyada Bölgelere Göre Gelir Yoksulluğu Göstergeleri (1987-1998) 198 Çizelge 29. Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başına Gelir Düzeyi ve Gelir Dağılımı...200
Çizelge 30. Uluslararası Yoksulluk Düzeyine Göre Bazı Ülkelerde Yoksulluk Oranları...201
Çizelge 31. Kalkınma Yardımları Komisyonu (DAC) Kapsamında Dış Yardım Sağlayan Bazı Ülkelere İlişkin Oranlar (1990, 1999)...206
Çizelge 32. Uluslararası Kalkınma Amaçları...207
Çizelge 33. Türkiye’de Kişisel Gelir Dağılımı Araştırmalarının Bulguları...209
Çizelge 34. Türkiye’de Bölgelere Göre Gelir Dağılımı 1968-1994...210
Çizelge 35. AB Ülkeleri ve Türkiye’de Gelir Dağılımı Eşitsizliği...211
Çizelge 36. Türkiye’de Aynı İnsani Kalkınma Endeksine Ancak Farklı İnsani Yoksulluk Endeksine Sahip Olan İller...213
Çizelge 37. Seçilmiş Bazı Ülkelerde İşgücünün Yapısı...218
Çizelge 38. Seçilmiş Bazı Ülkelerde İşsizliğin Boyutları...218
Çizelge 39. ILO Sözleşmelerinin Tüm Dünya Ülkeleri ve Türkiye Tarafından Onay Durumu, 01.02.2001...221
Çizelge 40. Türkiye’de İşgücü Durumuna Göre Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus,
Ekim 1999...225
Çizelge 41. Seçilmiş OECD Ülkelerinde ve Türkiye’de Sektörlere Göre İstihdam Durumu, Ekim 1999...228
Çizelge 42. E8 Ülkelerinin Karbondioksit Emisyonu, 1997...234
Çizelge 43. Farklı Gelişmişlik Düzeyine Sahip Ülkelerin Karbon Emisyonundaki Payı, 1997...235
Çizelge 44. E8 Ülkeleri İle İlgili Temel Çevre Göstergeleri...237
Çizelge 45. Türkiye’de Sürdürülebilir İnsani Kalkınma Kapsamındaki Sorunlar. . .248
Çizelge 46. Türkiye’de Ekonomik Eğilimler (1985, 1990, 1997)...249
Çizelge 47. Türkiye’deki Çevresel Baskılar...250
Çizelge 48. Adelman ve Morris’in Ekonomik, Sosyal ve Politik Göstergeleri...254
Çizelge 49. Humana’nın İnsani Özgürlük Endeksi Göstergeleri...257
Çizelge 50. Seçilmiş Ülkelerin İnsani Özgürlük Endeksi Sıralaması...258
Çizelge 51. Seçilmiş Ülkelerin Politik ve Kişisel Özgürlükler Yönünden Sıralaması, 2001...261
Çizelge 52. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksinde Maksimum ve Minimum Değerler...272
Çizelge 53. Türkiye’nin İnsani Kalkınma Endeks Trendleri, 1965-1998...311
Çizelge 54. Türkiye’de Bölgelere Göre İnsani Kalkınma Endeksi...312
Çizelge 55. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle İnsani Kalkınma Endeksi...313
Çizelge 56. Türkiye’de 1985-1999 Yılları İtibariyle Ekonomik Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...316
Çizelge 57. Türkiye’de 1985-1999 Yılları İtibariyle Sosyal Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...322
Çizelge 58. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Sağlık Endeksi...323
Çizelge 59. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Eğitim Endeksi...326
Çizelge 60. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Politik Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...328
Çizelge 61. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Endeksinin ve Bileşenlerinin Değerleri...331
Çizelge 62. Seçilmiş Ülkelerin İnsani Kalkınma Endeksi Değerleri...336 Çizelge 63. 1999 Rakamları ile Uluslararası Sıralamada İnsani Kalkınma Endeksinin Maksimum ve Minimum Değerleri...337 Çizelge 64. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Ekonomik Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...339 Çizelge 65. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik Endeks Sıralaması...342 Çizelge 66. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Sosyal Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...343 Çizelge 67. İnsani Kalkınma Endeksi ve Sosyal Endeks Sıralaması...346 Çizelge 68. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Politik Endeks ve Bileşenlerinin Değerleri...347 Çizelge 69. İnsani Kalkınma Endeksi ve Politik Endeks Sıralaması...350 Çizelge 70. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Bileşenlerinin Değerleri...352 Çizelge 71. İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Sıralaması..355 Çizelge 72. İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Sıralaması...358 Çizelge 73. Türkiye İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...360 Çizelge 74. Türkiye İçin Yaşamın Yetkinliği Endeksi, İnsani Kalkınma Endeksi ve Kişi Başına Gelir Düzeyi Değerlerinin Korelasyon Katsayıları...361 Çizelge 75. Türkiye İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...361 Çizelge 76. Türkiye İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...363 Çizelge 77. Türkiye İçin Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...364 Çizelge 78. Türkiye İçin Ekonomik-Sosyal Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...366 Çizelge 79. Türkiye İçin Ekonomik Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...367
Çizelge 80. Türkiye İçin Sosyal Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları ...369 Çizelge 81. Türkiye İçin Politik Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları ...369 Çizelge 82. Seçilmiş Ülkeler İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...371 Çizelge 83. Seçilmiş Ülkeler İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...371 Çizelge 84. Seçilmiş Ülkeler İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Ekonomik-Sosyal Endeks Bileşenlerinin Korelasyon Katsayıları...373 Çizelge 85. Seçilmiş Ülkeler İçin İnsani Kalkınma Endeksi ve Diğer Endekslerin Sıralamaları Arasındaki Bağlantı...373 Çizelge 86. Seçilmiş Ülkeler İçin Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...375 Çizelge 87. Seçilmiş Ülkeler İçin Ekonomik-Sosyal Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...376 Çizelge 88. Seçilmiş Ülkeler İçin Ekonomik Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...378 Çizelge 89. Seçilmiş Ülkeler İçin Sosyal Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...378 Çizelge 90. Seçilmiş Ülkeler İçin Politik Endeks ve Göstergelerinin Korelasyon Katsayıları...379
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Seçilmiş 28 Ülkenin 1975-95 Yılları Arasında Yıllık GSMH ve Kişi Başına
GSMH Artış Hızı...17
Şekil 2. Türkiye’nin İnsani Kalkınma ve Kişi Başına Düşen GSYİH Trendi...26
Şekil 3. Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma...28
Şekil 4. Chambers’in Sorumlu İyi yaşam Yaklaşımı...71
Şekil 5. Türkiye’de Yıllara ve Cinsiyete Göre İşgücüne Katılma Oranı...141
Şekil 6. Türkiye’de İşteki Durumuna ve Cinsiyete Göre İstihdam Edilenler, Ekim 1999...142
Şekil 7. İnsan Faktörüne Dayanan Ekonomik, Sosyal ve Politik Kalkınma Süreci. 152 Şekil 8. 1950 ve 1997 Yılları İtibariyle Dünya Çapında Okullaşma Oranları...156
Şekil 9. 1999 Yılı İtibariyle Seçilmiş Ülkelerin GSMH’nın Yüzdesi Olarak Eğitim ve Savunma Harcamaları...157
Şekil 10. Türkiye’de 1965-1998 Döneminde Yetişkin Okuryazar ve Bileşik Okullaşma Oranları...161
Şekil 11. 1987-1997 Yılları Arasında Bazı Ülkelerde Bilim ve Teknoloji Harcamaları ...165
Şekil 12. İnsani Faaliyetler ile Fiziksel ve Biyolojik Çevre Etkileşimi...169
Şekil 13. Makro Ekonomik İstikrar Politikalarının Beslenme Düzeyi İle Olan İlişkileri...178
Şekil 14. Sağlık ve Yoksulluk Bağlantısı...179
Şekil 15. Türkiye’de 1965-1998 Döneminde Doğumda Yaşam Beklentisi...184
Şekil 16. 2000 Yılı İtibariyle Sosyal Güvenlik Kapsamında Bulunan Nüfus...189
Şekil 17. Türkiye’de 1989-1999 Yılları Arasında İşsizlik...224
Şekil 18. OECD Ülkeleri ve Türkiye’de CO2 Emisyonu...251
Şekil 19. İnsani Kalkınma Endeksi...266
Şekil 20. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi...271
Şekil 21. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi...273
Şekil 22. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...274
Şekil 23. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi...275
Şekil 24. Ekonomik Endeks...285
Şekil 25. Sosyal Endeks...285
Şekil 26. Politik Endeks...286
Şekil 27. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde İnsani Kalkınma Trendi...312
Şekil 28. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Ekonomik Endeks Trendi...315
Şekil 29. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Sosyal Endeks Trendi...321
Şekil 30. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Sağlık Endeksi Trendi...323
Şekil 31. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Eğitim Endeksi Trendi...325
Şekil 32. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Politik Endeks Trendi...327
Şekil 33. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Yaşamın Yetkinliği Endeksi Trendi 330 Şekil 34. 1985-1999 Yılları İtibariyle İnsani Kalkınma ve Yaşamın Yetkinliği Endeksi Trendleri...331
Şekil 35. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde Ekonomik-Sosyal Endeks Trendi....333
Şekil 36. 1985-1999 Yılları İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Endeksi ve Ekonomik- Sosyal Endeks Trendleri...334
Şekil 37. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Ekonomik Endeks Sıralaması...341
Şekil 38. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Sosyal Endeks Sıralaması...345
Şekil 39. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Politik Endeks Sıralaması...349
Şekil 40. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Yaşamın Yetkinliği Endeksi Sıralaması...354
Şekil 41. Seçilmiş Ülkelerin 1999 Yılı İtibariyle Ekonomik-Sosyal Endeks Sıralaması...357
KISALTMALAR VE SİMGELER
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AR-GE : Araştırma Geliştirme
AT : Avrupa Topluluğu
AÜ : Ankara Üniversitesi BM : Birleşmiş Milletler
CEDAW : Birleşmiş Milletler Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi
DÇKK : Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı ESI : Sürdürülebilir Çevre Endeksi
GDI : Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi GEF : Küresel Çevre Kuruluşu
GEM : Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla
GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla HDI : İnsani Kalkınma Endeksi HFI : İnsani Özgürlükler Ülkesi HNP : Sağlık, Beslenme ve Nüfus
HPI-1 : Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi HPI-2 : Sanayileşmiş Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi ICFTU : Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü
IMF : Uluslararası Para Fonu
IPC : Birleşmiş Milletler Uluslararası Karşılaştırma Programı KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler
KSSGM : Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü OAU : Afrika Birliği Örgütü
ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi
OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü PQLI : Yaşamın Fiziksel Niteliği Endeksi SGP : Satın Alma Gücü Paritesi
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TÜSİAD : Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği UÇEP : Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı UNDP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNEP : Birleşmiş Milletler Çevre Programı
UNESCO : Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü UNICEF : Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu
UNIFEM : Birleşmiş Milletler Kadınları Kalkındırma Fonu
UNRISD : Birleşmiş Milletler Sosyal Kalkınma Araştırmaları Enstitüsü
WB : Dünya Bankası
WHO : Dünya Sağlık Örgütü YYE : Yaşamın Yetkinliği Endeksi
GİRİŞ
1. Çalışmanın Konusu ve Önemi
Son yıllarda bireylerin ve toplumların yaşam standartlarının iyileştirilmesi ve refah düzeylerinin yükseltilmesi sorunu, üzerinde düşünülen ve sıkça tartışılan bir konu olmuştur. Bunun nedeni, küreselleşme ile birlikte iletişimin artması ve dünya üzerinde yaşayan tüm insanların birbirleri hakkında daha çok bilgi sahibi olmalarıdır.
Küreselleşme, yaşam standardı yönünden ülkeler arasında var olan uçurumun daha çok su yüzüne çıkmasına neden olmuştur. Bu bağlamda, “neden bazı ülkeler daha zengindir ve refah düzeyleri yüksektir?”, “kalkınmanın ölçütleri nelerdir?” gibi sorular gündeme gelmiştir.
Ekonomi literatüründe, makro ve mikro değişkenlerin ekonomik büyüme ve kalkınmaya olan etkileri ve bunun sonuçları konusunda bazı doğrular mevcuttur.
Ancak, bunların genelleştirilmesi oldukça zordur. Her toplumun tarihi, coğrafi, kültürel koşulları ve doğruları birbirinden farklıdır. Buna bağlı olarak, insan düşünce ve davranışlarını homojen kabul etmek mümkün değildir. Sonuç olarak, insani değerleri gözardı eden bir ekonomi kuramının benimsenmesi ve bunun genelleştirilmesi birtakım tartışmalara yol açabilmektedir.
Bir ülkede milli gelirin büyüklüğü ve insanların milli gelirden aldıkları paydaki artışın, o ülkenin refahını ve ekonomik gelişmişlik düzeyini artırdığı kabul edilmektedir. Ekonomik gelişmişlik düzeyinin ölçümünde, 1970’li yıllara kadar parasal ölçütler kullanılmıştır. Ancak, kalkınma parasal ölçütlerle ifade edilemeyecek kadar geniş bir kavramdır. Çünkü, kalkınma büyüme, eşitsizliğin azalması ve yoksulluğun önlenmesi yanında sosyal yapılarda, halka özgü davranışlarda ve ulusal kurumlarda köklü değişimlere yol açan çok boyutlu bir süreçtir (Todaro, 1997: 16).
Ekonomik kalkınmanın nihai amacı, insanın yaşam düzeyinin yükseltilmesidir. Bu nedenle, kalkınma üzerine oluşturulan kuramlarda insanın doğası ve insanlar arasındaki farklılıklar gözardı edilmemelidir.
Bu çalışmada, “kalkınma” ve “gelişme” kavramları aynı anlamda kullanılmıştır. Çünkü, uluslararası literatürde, Türkçe’de bulunan kalkınma ve gelişme kavramlarının her ikisini içeren tek bir kavram (development) kullanılmaktadır.
İnsani kalkınma, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel ilerlemeyi kapsayan ve insanın refah düzeyinin yükseltilmesinin temel alındığı bir süreçtir. İnsani kalkınma kavramı ilk kez 1990 yılında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme-UNDP) tarafından kullanılmıştır. UNDP, insani kalkınmayı, insan seçeneklerinin genişlemesi süreci olarak tanımlamaktadır. Bu bağlamda, kalkınmanın ölçümünde üç temel seçenek sunulmuştur: Uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgiye erişim ve yeterli yaşam standardı için gerekli olan kaynaklara ulaşmak. UNDP, bu seçeneklere bağlı olarak oluşturduğu İnsani Kalkınma Endeksi (Human Development Index-HDI) ile ülkeleri insan gereksinimlerini karşılama başarısına göre sıralamıştır. 1990 yılından bu yana yayınlanan İnsani Kalkınma Raporları tüm ülkeler ve dünya ekonomisi açısından yol gösterici bir nitelik taşımaktadır. Söz konusu raporlar ve sıralamalar ulusal ölçekte de gerçekleştirilmektedir. Bu sıralamanın en önemli yararı, ülke içinde ve dünya çapında insanların yaşam kalitesi yönünden farklılıkları olup olmadığının saptanabilmesidir. Böylece, hükümetler öncelikleri sıralayıp, fonları temel gereksinimleri karşılayacak biçimde dağıtabilmektedir. Dünya çapında kabul gören İnsani Kalkınma Raporları, birçok ülkede kalkınma projelerinin hazırlanmasına ve uygulanmasına yol açmıştır. Projeler, öncelikle insani kalkınma ve yaşam standardı göstergelerinde kötü durumda olan bölgelerin kalkınması amacını taşımaktadır.
Toplumun refah düzeyini artırmaya yönelik olan insani kalkınma politikaları eşitlik, sürdürülebilirlik, verimlilik ve yetkinlik ilkelerinin gereklerini yerine getirme amacını taşımaktadır. Söz konusu politikalar çok yönlüdür. Bu çalışmada, insan hakları, eğitim, sağlık, yoksulluk, gelir dağılımı, istihdam, çevre, kadın hakları politikaları ile sınırlı kalınmıştır. Bu politikaları genişletmek mümkündür. Örneğin, iyi yönetişim, konut ve kentleşme sorunları, kültür ve sanat yaşamı bu çalışmada, ele alınmayan konulardır.
Kapsamı çok geniş olan insani kalkınma kavramının somutlaştırılması ve ölçülebilir hale getirilmesi oldukça zordur. Ekonomi literatüründe, 1970’li yıllardan itibaren birçok çalışma gerçekleştirilmiş ve kalkınmanın ölçümünde ekonomik ve sosyal göstergeler kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmaların en önemli yararı, birçok ülkede sosyo-ekonomik göstergelerin düzenli bir veri tabanının oluşturulmasını sağlamış olmasıdır.
İnsani kapasitelerin artırılmasına ve insanın yaşamdaki yetkinliğinin yükseltilmesine yönelik politikaların başarısı, farklı disiplinler ve kurumlar arasındaki işbirliğinin artırılmasına bağlıdır. Ulusal boyutta ve uluslararası düzeyde ortaya çıkan gelişmeleri ve yetersizlikleri saptamakta ve uygulanacak politikaların belirlenmesinde kuramcıların, karar mekanizmalarının ve politikacıların büyük sorumluluğu vardır. Bu çalışmada da gerçekleştirilmeye çalışılan, ülkelerin kalkınma performansını farklı bir bakış açısıyla değerlendirmektir. Böylelikle, insani kalkınma politikalarının uygulanma aşamasında bir ölçüde yol gösterici bir çalışma sunmak amaçlanmıştır.
Son yıllarda gelişmişlik düzeyinin ölçümünde, kişi başına gelir ve üretim artışından daha kapsamlı çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Birçok sosyo-ekonomik göstergeyi içeren bileşik endeks hesaplamaları yapılmıştır. 1970 yılında Birleşmiş Milletler Sosyal Kalkınma Araştırmaları Enstitüsü (United Nations Research Institute on Social Development-UNRISD) tarafından 16 gösterge ile bileşik bir sosyal kalkınma endeksi oluşturulmuştur. Diğer taraftan, Adelman ve Morris, 74 gelişmekte olan ülke için 40 adet ekonomik, sosyal ve politik değişken kullanarak hesaplamalar yapmıştır. Araştırmacılar, söz konusu değişkenlerle ekonomik kalkınma arasında güçlü bir korelasyon olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu alanda gerçekleştirilen en önemli çalışma, Morris’in Yaşamın Fiziksel Niteliği Endeksi (Physical Quality of Life Index-PQLI)’dir. Morris, üç göstergeden oluşan PQLI ile kişi başına gelir düzeyi arasında güçlü bir ilişki olmadığını saptamıştır. Gelir artışının her zaman kalkınmayı güçlendiremediği bu şekilde somutlaştırılmıştır.
İnsani özgürlükler olmadan kalkınmanın sağlanamayacağını savunan bazı ekonomistler, İnsani Özgürlükler Endeksi ölçümleri yapmışlardır. Humana 1985 yılında 88, Dasgupta ve Weale ise 1992 yılında 48 ülkeyi kapsayan ve politik özgürlüklere ilişkin göstergelerden oluşan bir sıralama gerçekleştirmişlerdir. Bununla birlikte, Freedom House, 1972 yılından bu yana Dünyada Özgürlük-Politik ve Kişisel Özgürlükler Üzerine Yıllık Araştırma adıyla bir rapor yayınlamaktadır. Bu raporlarda, ülkeler politik ve kişisel özgürlükler yönünden sıralanmaktadır. Diğer taraftan, Fraser Enstitüsü ve Heritage Vakfı, 1990’lı yıllardan itibaren Ekonomik Özgürlükler Endeksi hesaplamakta ve yaptıkları ülke sıralamalarını yayınladıkları yıllık raporlarda açıklamaktadırlar.
UNDP’nin oluşturduğu HDI basit, anlaşılabilir ve kolay uygulanabilir bir ölçüm olduğundan, tüm bu hesaplamalar içinde en çok kabul gören endekstir. Bu endeks, ülkeler arasındaki farklılıkların yanında cinsiyet, sosyal sınıf, kırsal-kentsel bölge ve etnik gruplar arasındaki farklılığı ölçmek için de kullanılabilmektedir.
Bununla birlikte, 1990’lı yıllarda, HDI’nin ölçümüne yönelik olarak bazı eleştiriler getirilmiştir. Örneğin, McGillivray (1991) insani kalkınmaya göre yapılan bir sıralamanın gelire göre yapılan sıralamadan çok farklı olmadığını savunmuş ve HDI’nin gerekliliğini sorgulamıştır. Diğer taraftan, Dasgupta ve Weale (1992), yoksul ülkelerdeki refah göstergelerinin önemi üzerinde durmuşlardır. Bu ekonomistler, UNDP’nin yalnızca sosyo-ekonomik göstergeleri dikkate aldığını;
oysa, politik ve kişisel özgürlükler üzerinde de durulması gerektiğini savunmuşlardır.
Hicks de (1997), HDI’ni oluşturan bileşenlerin kapsamını genişletmeyi önermiştir.
Hicks, bir ekonomide bireylerin HDI’nin tüm bileşenlerine ulaşım başarısına göre yeni bir ölçüm yapılmasını önermiştir. Bu bağlamda, “Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Kalkınma Endeksi”ni hesaplamıştır. Benzer şekilde, Noorbakhsh (1998), HDI’ni teknik yönden eleştirmiştir. Aynı bileşenlerle yeni bir endeks düzenlemiş ve bunu HDI ile karşılaştırmıştır. Sagar ve Najam da (1998), HDI’nin hesaplanmasında kullanılan bileşen sayısının çoğaltılmasını önermişler; ayrıca, kullanılan gelir ölçümünü teknik yönden eleştirmişlerdir. Bu öneri ve eleştirileri doğrultusunda,
yüksek gelire ağırlık veren “Düzenlenmiş Bir İnsani Kalkınma Endeksi”
hesaplamışlardır.
Bu çalışmada ise, HDI ölçümünde kullanılan bileşenlerin yetersiz olduğu kabulünden yola çıkarak, daha kapsamlı yeni bir endeks hesaplanmıştır. Ekonomik, sosyal ve politik alanda 16 gösterge kullanılarak bir bileşik endeks oluşturulmuştur.
Yeni endeks Yaşamın Yetkinliği Endeksi (YYE) olarak adlandırılmıştır. Bu çalışmada,
“yaşamın yetkinliği” kavramı, bireylere yeteneklerini kullanabilme ve kapasitelerini genişletebilme olanağının sağlanması şeklinde tanımlanmaktadır. Yetkinlik, bireylerin maddi olanaklara, bilgi ve teknolojiye, yeterli sağlık hizmetlerine, politik güce, katılım hakkına ve benzeri olanaklara sahip olması ve bunları etkin bir şekilde kullanabilmesi anlamına gelmektedir. YYE’nin uygulanabilirliğini saptamak için, 1985-1999 döneminde Türkiye’de ve 1999 yılı için uluslararası ölçekte iki ayrı analiz gerçekleştirilmiştir. Analizin farkı Ekonomik, Sosyal ve Politik Endekslerin tek tek hesaplanmış olması ve bunlar ile ilgili karşılaştırmalara olanak tanımasıdır.
Yapılmış ve yapılacak olan ölçümlerin kalkınma performansını bütünüyle yansıtması oldukça zordur. Bu konuda birçok analiz denenmiş ve bütün bu analizlere birçok eleştiri getirilmiştir. Bu çalışmada da bazı sınırlamalar mevcuttur. Ancak, yine de kalkınma performansını farklı açılardan değerlendirmeye, politika önerilerinde bulunmaya ve diğer çalışmalara yol gösterici olmaya özen gösterilmiştir. Ayrıca, bu çalışmada, Türkiye üzerine farklı bakış açıları getiren yeni bir analiz denenmiştir.
Türkiye’de insani değerlere öncelik veren kalkınma politikalarının hızlandırılması önerisinde bulunulmuştur.
2. Çalışmanın Kapsamı
Kalkınma ekonomisi 1950’li yıllardan bu yana sürekli gelişen ve kendini yenileyen bir bilim dalıdır. Bu alanda, son yıllarda gündeme gelen insani kalkınma kuramları çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. “İnsani Kalkınma Politikaları ve Türkiye Üzerine Bir Deneme” adı verilen bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde, çalışmanın konusu ile ilgili olarak oluşturulan kavramlar ve kuramlar yer almaktadır. Bu bölümde, öncelikle ekonomik büyüme ve kalkınma ilişkisi ile gelişmekte olan ülkelerin özellikleri değerlendirilmiştir. Daha sonra, geleneksel kalkınma kuramları incelenmiştir. Diğer taraftan, kalkınma ekonomisindeki son 20 yıllık dönemi kapsayan farklı yaklaşımlar araştırılmıştır. Bu yaklaşımlar içinde en önemlisi UNDP’nin önerdiği insani kalkınma düşüncesi ve insani kalkınma performansını ölçmek için oluşturduğu İnsani Kalkınma Endeksidir.
Bu bölümde, HDI yanında, UNDP’nin insani kalkınma kapsamında oluşturduğu diğer endeksler de incelenmeye çalışılmıştır. Ayrıca, sosyal yaşama damgasını vuran ve insani kalkınma politikaları açısından önemi olan küreselleşme olgusu da değerlendirilmiştir.
İkinci bölümde, insani kalkınma politikaları araştırılmıştır. İnsani kalkınma politikaları ekonomik, sosyal ve politik yaşamın her alanı ile ilgilidir; dolayısı ile, kapsamı çok geniştir. Bu çalışmada, insani kalkınma politikaları ile ilgili bir sınırlandırmaya gitmek amacıyla, literatürde yaygın olarak üzerinde durulan konular ele alınmıştır. Bu bölümde ele alınan insani kalkınma politikaları insan hakları, kadın sorunları, eğitim, sağlık, yoksulluk, istihdam ve çevre konularına ilişkindir. Söz konusu politikaların insani kalkınma ile ilişkisi değerlendirildikten sonra, bu politikalarla ilgili uluslararası çalışmalar tartışılmıştır. Bölümde, her konu bağlamında, Türkiye’nin durumuna ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır.
Üçüncü ve bölümde, ülkelerin kalkınma düzeylerinin somutlaştırılması için kullanılan farklı ölçümler değerlendirilmiştir. Bu ölçümler arasında yaygın olarak kabul gören HDI’nin hesaplanma yöntemi ayrıntılandırılmıştır. Bu bölümde, çalışmanın temel tezini oluşturan ve insani kalkınma düzeyinin belirlenmesinde kullanılmak üzere önerilen YYE (Yaşamın Yetkinliği Endeksi) tanımlanmıştır. YYE, Türkiye için ve uluslararası boyutta olmak üzere iki ayrı şekilde değerlendirilmiştir.
Yapılan analiz sonucunda elde edilen veriler yorumlanmıştır.Bölümde ayrıca, YYE’nin performansı değerlendirilmiştir.
Çalışmanın genel değerlendirmesinin yapıldığı sonuç ve öneriler bölümünde ise, YYE’ne dayanarak yapılan analiz sonucunda elde edilen bulgular sunulmuştur.
Elde edilen bulgulardan yola çıkarak sonuç ve öneriler üretilmiştir.
3. Çalışmanın Hipotezi
Bu araştırmanın genel hipotezi şudur: “Bir ülkede ekonomik, sosyal ve politik alandaki iyileşmeleri ve kayıpları dikkate alarak, ulusal ve uluslararası düzeyde karşılaştırma yapmaya olanak tanıyacak yeni bir endeks hesaplanmalıdır”.
Bu çalışmada ayrıca şu sorulara yanıt aranmıştır:
1. Ekonomik büyüme ve kişi başına gelir düzeyindeki artış her zaman insani kalkınmayı da beraberinde getirecek midir?
2. Ekonomik büyüme ve insani kalkınma hangi koşullarda birbirlerini destekleyebilir?
3. İnsani kalkınma politikaları ve bu konuda yapılan uluslararası çalışmalar nelerdir? Bu süreçte Türkiye’nin yeri neresidir?
4. Kalkınma kavramı somutlaştırılıp ölçülebilir bileşenleri saptanabilir mi?
5. Ekonomik, sosyal ve politik düzeylerdeki gelişmeleri gösteren değişkenlerle kalkınma performansı arasında korelasyon var mıdır?
6. Ülkelerin ekonomik, sosyal ve politik başarıları birbiriyle paralellik gösteriyor mu?
4. Çalışmanın Araçları, Yöntemi ve Tekniği
Sosyal bilimlerde ya anket yoluyla veri toplanmakta ya da resmi kurumlardan elde edilen verilerle yeni bir uygulama denenmektedir. Bu çalışmanın Türkiye boyutunda DİE (Devlet İstatistik Enstitüsü) ve DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) verilerinden yararlanılmıştır. Uluslararası analizde ise Dünya Bankası ve UNDP’den elde edilen veriler değerlendirilmiştir. Çalışmanın konusu ile ilgili Türkçe ve
İngilizce kaynaklardan yararlanılmıştır. Uygulama için Excel ve SPSS programları kullanılmıştır.
Bu çalışmada, hipotezli tümdengelim yöntemi temel alınmıştır. Bu nedenle, araştırmada genelden özele, bütünden parçaya doğru bir geçiş vardır. Amaç, genel ifadeleri sınamak ve bu genel ifadelerden test edilebilir önermelere ulaşmaktır.
Çalışmada bazı sınırlamalar mevcuttur. Sınırlamaların nedeni, bilimsel bir çalışma kapsamı içinde kalmak ve konuyu belirli yönleri ile incelemektir. Bu çalışmanın sınırlandırıcı koşulu, insan merkezli kalkınma yaklaşımlarını incelemek ve bu kapsamda yeni bir endeks tanımlamak ve ölçmektir.
Bu çalışmada kullanılan bilimsel araştırma teknikleri literatür tarama, zaman boyutlu, betimleyici ve karşılaştırmalı analiz ve istatistiksel uygulamadır.
Uygulamada, ülkelerin kalkınma performansını somutlaştırmak; zaman ve mekânlar arasındaki farklılığı ortaya çıkarmak amacıyla bir endeks ölçümü denenmiştir. YYE ekonomik, sosyal ve politik alandaki 16 değişken kullanılarak hesaplanmıştır. Söz konusu değişkenlerden bazılarının kalkınma başarısını olumlu, diğerlerinin ise olumsuz yönde etkilediği varsayılmıştır. Endeks ölçümlerinde, HDI ve Ekonomik Özgürlükler Endeksi hesaplarında kullanılan formüller örnek alınmıştır. Gelir Endeksi ölçümünde gelir logaritması yöntemi ile bir hesaplama yapılmış ve gelir yeniden ayarlanmıştır. Gelir logaritmasının alınmasının nedeni, gelirin insani kalkınmaya olan azalan marjinal faydasını göstermektir (UNDP, 1991). Elde edilen sonuçlar 0 ile 1 arasında değişmektedir. Endeks değerinin bire yaklaşması söz konusu alandaki iyileşmenin arttığını göstermektedir.
Endeksler ve endeks ölçümlerinde kullanılan değişkenler arasında bağlantı olup olmadığı Pearson korelasyon katsayısı ve Spearman sıralaması dikkate alınarak test edilmiştir. İki değişken arasındaki korelasyon, değişkenlerin bağlılık derecelerini yansıtmaktadır. Korelasyon katsayısının +1 değerini alması, değişkenler arasında mükemmel bir pozitif doğrusal ilişki olduğunu göstermektedir. Korelasyon katsayısının –1 değerini alması, iki değişken arasındaki negatif ilişkiyi yansıtmaktadır. Bu durumda, değişkenlerden biri yükselirken (azalırken) diğeri de
yükselmekte (azalmakta)’dir. Diğer taraftan, korelasyon katsayısı 0 değerini alıyorsa, değişkenler arasında doğrusal bir ilişki olmadığı söylenebilir. En yaygın korelasyon ölçümü Pearson korelasyonudur. Pearson korelasyonu iki değişken arasındaki doğrusal ilişkinin derecesini yansıtmaktadır. Hesaplamada “r” harfi ile gösterilmekte ve genellikle Pearson r’si şeklinde adlandırılmaktadır. Spearman sıralaması ise, iki değişken arasındaki doğrusal ilişkiyi ölçen bir diğer korelasyon katsayısı örneğidir.
Pearson korelasyonundan farkı, sayılar sıralandıktan sonra hesaplama yapılmasıdır.
Spearman sıralaması, sıralanmış veriler kullanılarak Pearson’ın r formülü ile ölçülebilmektedir. Ayrıca, iki değişken arasında doğrusal olmayan bir ilişki söz konusu ise Spearman sıralaması daha iyi bir gösterge olarak kullanılabilmektedir.
Uygulama iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada Türkiye’de 1985-1999 döneminde, her üç endeksin gelişimi incelenmiştir. Üç endeksin aritmetik ortalaması olan YYE, söz konusu dönemde Türkiye’nin yaşam standardında ve refah düzeyindeki ilerlemeyi göstermektedir. Analizin ikinci aşamasında 32 ülkeyi kapsayan bir sıralama gerçekleştirilerek, ülkeler arasında karşılaştırma yapılmıştır.
Bu bölümde de yapılan analiz, Ekonomik, Sosyal ve Politik Endekse ve her üçünün aritmetik ortalaması olan YYE’ne bağlı kalınarak sonuçlandırılmış ve yorumlanmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM: EKONOMİK VE İNSANİ KALKINMAYA YÖNELİK KURAMLAR
Birinci bölümde öncelikle ekonomik kalkınma, büyüme ve insani kalkınma kavramları açıklanmaya çalışılacak, daha sonra, geleneksel ekonomik kalkınma kuramları incelenecektir. Son olarak, kalkınma anlayışına farklı bir bakış açısı getiren yeni yaklaşımlar üzerinde durulacaktır.
1. Ekonomik Kalkınma Kavramları
Ekonomik büyüme, bir ekonomide mal ve hizmet üretiminde ve milli gelirde bir önceki yıla göre ortaya çıkan artışı göstermektedir. Bu özelliği nedeniyle, ekonomik büyüme kantitatif (niceliksel) bir kavramdır. Ekonomik kalkınma ise kalitatif (niteliksel) bir tanımdır. Bu kavram, büyümeyi de içeren ancak, büyümeden daha kapsamlı ve karmaşık bir özelliğe sahiptir. Diğer bir deyişle, ekonomik kalkınma, mal ve hizmet üretimi ve kişi başına gelir gibi büyüme göstergelerinin iyileşmesinin yanında ekonomik, sosyal, kurumsal ve kültürel yapının değiştirilmesini ve geliştirilmesini içermektedir.
Bir ülkenin sağlıklı bir biçimde gelişip gelişemediğini anlamak için şu unsurları gözden geçirmek gerekmektedir:
1. Ülkedeki işsizliğin boyutları nelerdir?
2. Gelir dağılımı adil midir?
3. Yoksulluk düzeyinin altında yaşayan insanların nüfusa oranı nedir?
4. Bölgesel eşitsizlik söz konusu mudur?
5. Çevre sorunlarına duyarlı bir ekonomi politikası uygulanmakta mıdır?
Diğer taraftan, kalkınma süreci, insanların yaşam standardının yükseltilmesi ve insan seçeneklerinin artırılmasına yöneliktir. Bu bağlamda, insani kalkınma kavramı ön plana geçmektedir. Bir ülkenin ekonomik büyüme ve insani kalkınma performansları birbirini yakından etkilemektedir.
Burada öncelikle ekonomik büyüme ve ekonomik kalkınma kavramları ve gelişmekte olan ülkelerin özellikleri üzerinde durulacaktır. Daha sonra çalışmanın ana konusunu oluşturan insani kalkınma ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki incelenmeye çalışılacaktır.
1.1. Ekonomik Büyüme ve Ekonomik Kalkınma
Bir ülkede ekonomik büyümeye öncelik veriliyorsa, mal ve hizmet üretiminin artırılması sağlanmalıdır. Üretim için gerekli olan kaynak, büyük ölçüde sermaye birikimidir. Sermaye birikiminin büyüklüğü ise, o ülkedeki tasarruf eğilimine bağlıdır. Bu nedenle, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümelerinin önündeki en önemli engelin tasarruf yetersizliği olduğu kabul edilmiştir. Ekonomik büyüme sürecinde öncelikle sermaye birikiminin, üretimin ve buna bağlı olarak kişi başına gelir düzeyinin artırılması amaçlanmaktadır. Ekonomik büyüme kuramında ekonominin yapısal değişimi ikinci planda kalmıştır.
Ekonomi, nüfus artış oranından daha yüksek oranda büyürse, kişi başına düşen gelir yükselir ve böylece ülkedeki refah düzeyi artabilir. Ekonomik büyümenin iki ana kaynağı vardır: üretim faktörleri arzındaki artış ve teknolojik gelişme.
Büyüme, üretimi, tüketimi ve ikisi arasındaki fark olan dış ticareti etkilemektedir.
Büyüme ile dış ticaret arasındaki ilişkiler iki yönlüdür. Diğer bir deyişle, büyüme dış ticareti etkilerken, dış ticaret de büyümeyi etkilemektedir (Seyidoğlu, 1993: 89).
Ayrıca, büyüme, kişi başına milli geliri artırarak ekonomik refahı yükseltmektedir.
Ancak, refahın yükselmesi ticaret hadlerindeki değişme ile yakından ilgilidir.
Büyüme ile birlikte ticaret hadlerinde bir bozulma meydana gelirse, büyümeden elde edilecek kazançlar ticaret yapılan ülkelere kayabilmektedir. Söz konusu durum ülkenin refah kaybına uğramasına neden olmaktadır (Seyidoğlu, 1993: 97).
Ekonomik büyüme, Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH)’nın ve kişi başına düşen reel Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH)’nın artmasını gerektirmektedir. Bir ekonomide üretim artışının sağlanabilmesi için fiziki ve beşeri sermaye, niteliksiz işgücü ve doğal kaynaklar gibi girdiler girişimcilerin farklı teknolojik bilgileri
çerçevesinde bir araya getirilmektedir. Ekonomik büyüme sorunu genellikle arz ağırlıklı olarak incelenmektedir. Bir ülkenin üretim olanakları eğrisinin ya da uzun dönem arz eğrisinin sağa doğru kaymasına yol açan nedenler, ekonomik büyüme kuramlarının konusunu oluşturmaktadır (Kibritçioğlu, 1998: 208).
Ekonomik kalkınma kavramı, ekonomik büyüme, eşitsizliğin azalması ve yoksulluğun önlenmesi yanında sosyal yapılarda, halka özgü davranışlarda ve ulusal kurumlarda temel değişimlere yol açan çok boyutlu bir süreç olarak açıklanmaktadır (Todaro, 1997: 16).
Kalkınma ekonomisi, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki konjonktürün birtakım gereksinimler yaratması nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bu disiplinin temel amacı, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin sorunlarına çözüm üretmektir. Bu çözümler genel olarak ABD (Amerika Birleşik Devletleri)’nin önderliğini üstlendiği kapitalist sistemin gerekleri çerçevesinde oluşturulmuştur. Gelişmekte olan ülkelerin öncelikli sorununun sermaye birikimi eksikliği olduğu üzerinde durulmuştur. Bu tür bir anlayış, ekonomik büyüme merkezli kalkınma yaklaşımını ön plana çıkarmıştır.
Yaygın olan anlayışa göre, sermaye birikimi eksikliğinin giderilebilmesi ulusal ve uluslararası düzeyde müdahaleyi gerektirmektedir. Müdahale, ulusal düzeyde devlet, uluslararası düzeyde Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) ve Dünya Bankası tarafından gerçekleştirilecektir. Bu uygulama, ulusal düzeyde yönetici kadrolar açısından kendi meşruiyetlerini sağlamanın bir yolu olarak görülmüştür. Diğer taraftan, uluslararası düzeyde ise soğuk savaş ortamında ülkeleri sistem içinde tutmak amacıyla kullanılmıştır. Böylece, kalkınma ekonomisi kuramsal çerçevedeki konumunu, ulusal ve uluslararası düzeyde genel kabul görerek sağlamıştır (Türkay, 1995: 194).
1945 yılında, Birleşmiş Milletler Örgütü (BM) kurulduktan sonra bir araya gelen birçok ülke arasındaki gelişmişlik ve yoksulluk farkları çarpıcı bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde sanayileşmelerini tamamlamış olan pek çok gelişmiş ülke, ekonomik sorunlarını gidermenin yanında sosyal refah boyutunda da ileri düzeye gelmiştir. Kalkınma ekonomistleri, gelişmiş ülkeler sanayileşme sürecinde
hangi aşamalardan geçti ise, gelişmekte olan ülkelerin de aynı aşamaları başarı ile tamamlayabileceklerini ve ekonomik gelişmelerini ilerletebileceklerini düşünmüşlerdir. Söz konusu ekonomistlere göre, gelişmekte olan ülkeler için az gelişmişlik ya da yoksulluk bir yazgı olmamalıdır. Bu ülkelerin de diğer ülkeler gibi başarılı olma şansı vardır.
Ekonomik gelişmişliğin uluslararası düzeyde kabul gören bazı ölçütleri vardır. Bunlardan en önemlisi ekonominin sektörel yapısıdır. Sanayileşme özellikle, gelişmişliğin bir ölçütü olarak kabul gördüğü için, bir ekonomide sanayiin milli gelir içindeki payı ne kadar büyükse ülkenin o kadar geliştiği düşünülmektedir. Aynı zamanda, bu süreçte tarımın payının giderek azalması beklenmektedir. Dış ticaret hadleri sanayi ürünleri lehine geliştiği için, büyük oranda bu malları üreten ülkelerin ihracat gelirleri yükselecektir.
Sağlıklı bir ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi için, gelir dağılımı daha adil hale getirilmelidir. Bununla birlikte, eğitim ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve sosyal güvenliğin sağlanması gerekmektedir. Diğer taraftan, kültürel ve sanatsal etkinliklerin toplumdaki her kesime ulaştırılması, toplumun çağdaşlaşması için kullanılan bir araçtır. Ekonomik kalkınma stratejisinin öncelikleri, tüm sosyal kesimlerin geniş katılımıyla, demokratik bir şekilde belirlenmelidir.
Eşitlikçi, demokratik ve katılımcı bir toplum yaratılmalıdır (Ansal, 1997: 104).
Toplumda yeniliklere açık ve katılımcı bireyler yetiştirilebiliyorsa ve bunların sayısı artırılabiliyorsa ülke kalkınma yolunda önemli ilerlemeler kaydetmiş demektir.
Az gelişmiş ülkeler ya da gelişmekte olan ülkeleri diğerlerinden ayırmak için kullanılan ölçütler genellikle ekonomik göstergelere ve bunlar içinde de daha çok parasal göstergelere dayanmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler, kişi başına düşen milli geliri ileri sanayileşmiş ülkelerin kişi başına düşen milli gelirinden önemli ölçüde düşük olan ülkelerdir (Savaş, 1995: 14). Ekonomik gelişmişlik düzeyinin ölçülmesinde kullanılan parasal ölçütlerden biri, o ülkenin toplam GSMH’sıdır.
Ancak, bu ölçüt kalkınma düzeyini göstermekten çok, ülke ekonomisinin dünyadaki yerini ve dünya ekonomisindeki payını yansıtmaktadır (Han ve Kaya, 1999: 11).
Gelişmişliğin ölçümünde en çok kullanılan bir diğer parasal ölçüt kişi başına düşen GSYİH’dır. Bu orandaki iyileşme, bir ülkenin nüfus artış hızından daha büyük oranda bir üretim artışı gerçekleştirebilmesine bağlıdır (Todaro, 1997: 13). Aynı zamanda, insanların milli gelirden aldıkları paydaki artışın onların refahlarını ve ekonomik gelişmişlik düzeylerini artırdığı kabul edilmektedir. Ancak, kişi başına düşen GSYİH ortalama bir büyüklüktür. Gelirin adil bir şekilde dağılıp dağılmadığını göstermemektedir. Örneğin, kişi başına gelir düzeyi yüksek bir ülkede, ülke nüfusunun büyük bir kısmı yoksulluk sınırının altında yaşıyorsa, bu ülkenin refah düzeyinin çok yüksek olmadığı rahatlıkla söylenebilir.
Tüm toplumlar için kalkınma sürecinde en az aşağıdaki üç amaç gerçekleştirilmiş olmalıdır (Todaro, 1997: 18):
1. Beslenme, barınma, sağlık ve güvenlik gibi yaşamın sürdürülebilirliği için temel olan malların elde edilebilirliğinde artış ve dağılımında bir genişleme sağlanmalıdır.
2. Gelir, eğitim ve istihdam olanakları artırılmalı, kültürel ve insani değerlere daha çok önem verilmeli, yalnızca maddi refahta değil bireysel ve ulusal olarak kendine saygının artırılmasını içeren yaşam kalitesinde de bir yükselme gözlenmelidir.
3. Bireylerin ve ulusların kölelikten kurtulduğu ve bağımsız oldukları bir ortamı sağlamak, ekonomik ve sosyal seçim kabiliyetini genişletmek gerekmektedir. Modernleşme ve kalkınma ile birlikte, bireylerin toplumdaki rollerini ve geleceklerini kendilerinin belirleyebileceği bir toplumsal hoşgörü ortamı oluşmalıdır.
Denis Goulet (1992: 471), bu üç amaca ek olarak, kalkınma ortamının insanlara bazı avantajlar sağladığını ve bu avantajların tüm toplumlarda elde edilebilir olması gerektiğini vurgulamıştır. Bunlardan biri teknolojik gelişme ile ilgilidir. Modernleşme sürecinde kullanılan makine ve techizatlar milyonlarca insanı sıkıcı fiziksel görevlerden uzaklaştırmıştır. Kurumsal uzmanlaşma (örneğin, eğitim, ulaşım ve bankacılıkla ilgili) en küçük ve yoksul ülkelere bile erişebilir düzeye gelmiştir. Bununla birlikte, kalkınma dünya çapında insanları birbirine daha çok
bağlayacaktır. Küçük ve uzak bölgelerde yaşayanlar bile her yer hakkında bilgi sahibi olacaklardır. Dünya birbirine bağlı toplumların yaşadığı bir yer olacaktır.
Gelişmişlik düzeyinin ölçümünde kullanılan parasal olmayan göstergeler, saptanması ve ölçümü diğerlerine göre daha zor olsa da sağlıklı sonuçlar alabilmek için gereklidir. Bu göstergelerden bazıları şunlardır: Toplam tüketim eğilimi, enerji tüketimi, kişi başına düşen doktor sayısı, okuryazarlık oranı, işsizlik oranı, seçimlere ve yönetime katılabilme oranı, ülke içinde insan haklarına duyulan saygı ve bireylere tanınan haklar.
Yıllık GSMH artış oranı ekonomik büyümenin bir ölçüsüdür. Ekonomik büyümedeki artış, bir ülkenin kendi kendine yetebilmesinin ve maddi refah artışının belirtisi olarak kullanılabilir. Ancak, ekonomik kalkınmanın belirlenmesi için, yıllık GSMH artış oranından daha önemli olan ölçüt kişi başına gelirdeki yükselmedir. Bu oran, insanların maddi zenginliklerden pay alabilme düzeyini göstermektedir.
Çizelge 1’de seçilmiş 28 ülkenin 1975-1995 dönemindeki yıllık GSMH büyüme hızı ile kişi başına düşen GSYİH’daki yıllık artış hızı gösterilmiştir. Söz konusu 28 ülke arasında en yüksek GSMH büyüme hızı % 9.1 ile Çin’de, en düşük GSMH büyüme hızı ise % -0.7 ile Sierra Leone’de gerçekleşmiştir. Buna karşılık, kişi başına düşen GSYİH artış hızı, yine en yüksek %7.7 ile Çin’de, en düşük %-2.8 ile Sierra Leone’de ortaya çıkmıştır. Kişi başına düşen GSYİH, tüm ülkelerde büyüme hızına paralel ve onun bir-iki puan altında artış göstermektedir.
Çizelge 1. 1975-1995 Yılları Arasında Çeşitli Ülkelerin Yıllık Büyüme Oranı ve Kişi Başına Gelir Düzeyi Karşılaştırması
Ülkeler Yıllık GSMH
Büyüme Hızı (%) 1975-95
Kişi Başına Düşen
GSYİH ($) 1997 Yıllık Kişi Başına Düşen GSYİH Artış Hızı (%)
1975-95
Kanada 2.7 19,640 1.4
Norveç 3.3 36,100 2.9
ABD 2.5 29,080 1.5
Japonya 3.5 38,160 2.9
Avustralya 2.9 20,650 1.6
İngiltere 2.0 20,870 1.8
Fransa 2.2 26,300 1.7
İtalya 2.4 20,170 2.3
İspanya 2.2 14,490 1.7
Singapur 7.8 32,810 5.8
İsrail 4.5 16,180 2.1
Yunanistan 2.4 11,640 1.7
Portekiz 3.1 11,010 2.6
Şili 5.5 4,820 3.8
Arjantin 1.4 8,950 -0.1
Venezüella 1.7 3,480 -1.0
Meksika 2.8 3,700 0.6
Rusya -0.4 2,680 -0.8
Brezilya 3.5 4,790 1,5
TÜRKİYE 3.9 3,130 1.7
Sri Lanka 4.8 800 3.2
Çin 9.1 860 7.7
Güney Afrika 1.7 3,210 -0.6
Mısır 6.6 1,200 4.1
Zimbabwe 1.8 720 -1.2
Nijerya 2.5 280 -0.6
Bangladeş 4.4 360 2.0
Sierra Leone -0.7 160 -2.8
Kaynak: UNDP, Human Development Report 1999, s.180-182.
Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta, ülkelerin kişi başına düşen GSYİH düzeyleridir. Çizelge 1’e göre, kişi başına düşen GSYİH’nın en yüksek olduğu ülkeler sırasıyla Japonya (38,160 $), Norveç (36,100 $), Singapur (32,810 $), ABD (29,080 $) ve Fransa (26,300 $)’dır. Büyüme hızı çok yüksek olan Çin’de ise, kişi başına gelir düzeyinin çok düşük olduğu (860 $) gözlenmektedir. Bu sonuca göre, büyüme hızının yüksekliğinin her zaman kişi başına gelirin de yükselmesine neden olamadığı ortaya çıkmaktadır. Çünkü, bu oran toplam nüfus gibi sosyal faktörlerden de etkilenmektedir.
Şekil 1. Seçilmiş 28 Ülkenin 1975-95 Yılları Arasında Yıllık GSMH ve Kişi Başına GSMH Artış Hızı
9,1
7,8 6,6 5,5 4,8 4,5 4,4 3,9
3,5 3,5 3,3 3,1 2,9 2,8
2,7 2,5
2,5 2,4 2,4 2,2 2,2 2 1,8
1,7 1,7 1,4 -0,4
-0,7
7,7 5,8
4,1
3,8 3,2 2,1 2 1,7
2,9 1,5
2,9 2,6 1,6 0,6
1,4 1,5 -0,6
2,3 1,7 1,7 1,7 1,8 -1,2
-1 -0,6
-0,1 -0,8 -2,8
-4 -2 0 2 4 6 8 10
ÇİN SİNGAPUR MISIR ŞİLİ SRİ LANKA İSRAİL
BANGLADEŞ TÜRKİYE JAPONYA BREZİLYA NORVEÇ PORTEKİZ AVUSTRALYA MEKSİKA KANADA ABD NİJERYA İTALYA YUNANİSTAN FRANSA İSPANYA İNGİLTERE ZİMBABWE VENEZÜELLA GÜNEY AFRİKA ARJANTİN RUSYA SİERRA LEONE
GSMH Büyüme Hızı Kişi Başına Düşen GSYİH
Kaynak: UNDP, Human Development Report 1999, s.180-182’den alınan verilerle hesaplanmıştır.
Şekil 1’de ülkelerin GSMH büyüme hızları ve kişi başına düşen GSYİH artış oranları karşılaştırılmıştır. Kalkınma performansında iyileşme sağlamak için daha çok yatırıma ve harcamaya gereksinimi olan gelişmekte olan ülkelerde, GSMH büyüme hızının sanayileşmiş ülkelere göre daha yüksek olduğu görülmektedir.
Ancak, nispeten pozitif bir büyüme gerçekleştirmelerine rağmen, çok yoksul ülkelerin (Nijerya, Zimbabwe, Sierra Leone) kişi başına gelirlerindeki artış hızı negatiftir.
