Kültürel Miras Yönetiminde Bellek Kurumlarının Rolü
Yaşar Tonta
Hacettepe Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html yasartonta@gmail.com
@yasartonta
digitalSSM, 8 Mart 2019, İstanbul
8 Mart
1938-2019
“Bugünü kontrol eden, geçmişi de kontrol
eder. Geçmişi kontrol eden geleceği de
kontrol eder.”
--George Orwell, 1984
The future is the past - Jackson Jackson
https://www.youtube.com/watch?v=Mt0ENQP56Vk
“Gelecek, geçmiştir”
Karanlık Çağlar II
“Dijital belgelerin ömrü sonsuza kadar –ya da beş yıl, hangisi önce gelirse.”
--Jeff Rothenberg
Plan
• Temel Kavramlar
• Düzenleme Sistemi
• Düzenleme Sistemi Etkinlikleri (kaynak yaratılması, seçimi,
düzenlenmesi, erişim-etkileşim hizmetleri, yaşatma)
• (Dijital) Kültürel Mirası Koruma
Temel Kavramlar
geçmiş, tarih, miras
bellek, bellek kurumları
kültür, dijital kültür, kültürel miras
bilgi teknolojileri, yakınsama
Kültür
Kültür, ürettiğimiz her şeydir (entellektüel ve sanatsal eserler, performanslar, vs.)
--Bozkurt Güvenç
Kültürel miras: Entellektüel ve sanatsal eserler, nesneler, yapılar, binalar, gösteriler, vs.
“Kültür belleği iletiyor, ama tüm belleği değil –süzerek iletiyor. İyi süzebilir, kötü süzebilir, ama toplumsal
olarak etkileşmemize olanak veren bir şey varsa o da hepimizin aşağı yukarı aynı süzgeçlere sahip
olmamızdır.”
-- Umberto Eco
Bilgi Teknolojileri
• Yazı
• Matbaa
• Uzakiletişim
• Kopyalama
İkinci Gutenberg Devrimi, J. MacKie-Mason
Kaynak: https://www.youtube.com/watch?v=qgJ6vl2lHjQ
Yakınsama
Farklı
teknolojilerin birbirinin
içine geçmesi,
“fingirdeşmesi”
Kütüphane, Arşiv ve Müzelerin
Yakınsaması
Düzenleme Sistemi
“Bir Düzenleme Sistemi belirli bir amaca yönelik olarak düzenlenmiş kaynaklar dermesi ve bu kaynakların desteklediği etkileşimler”
Desteklenen Etkileşimler Düzenlenmiş Kaynaklar Dermesi
(Koleksiyonu, Derlemi)
Kaynak: Glushko, 2015, s. 40
Kaynaklar
Web’de?
Evrensel Kaynak Numaraları (URIs)
Kütüphanede? Hayvanat Bahçesinde?
Kaynaklar . . .
Kaynak: Glushko, 2015, s. 40
Kaynak: Dempsey, 2003
Düzenleme Sistemi Etkinlikleri
Desteklenen Etkileşimler Düzenlenmiş Kaynaklar Dermesi
Kaynaklar Seçim Yaşatma
Kaynak: Glushko, 2015, s. 99
Neleri Düzenleyebiliriz?
1. Kaynakların / nesnelerin kendilerini
2. Kaynakların / nesnelerin fiziksel üst verilerini
(metadata, surrogates)
3. Kaynakların / nesnelerin dijital üst verilerini ya da dijital
nesnelerin kendilerini (bit’leri)
Üst Veri?
TEMEL KAYNAK
Fiziksel Dijital
KAYNAĞIN TANIMI FizikselDijital
Kaynak: Glushko, http://www.acikders.net/pluginfile.php/1874/course/section/941/tdo-glushko-120305131632-phpapp01.pdf
Üst Veri Türleri
• Yönetimsel
– sağlama, erişim, çoğaltma, haklar, vd.
• Tanımlayıcı
– kataloglama, dizinleme, sürüm kontrol, bağlantılar vd.
• Koruma
– Kaynakların fiziksel durumu, dijitalleştirme, göç, yenileme ile ilgili belgeleme
• Teknik
– yazılım-donanım, otantikasyon, güvenlik, vd.
• Kullanım
– kullanım-kullanıcı bilgileri, arama kütükleri, haklarla ilgili üst veriler, vd.
Kaynak: Baca, 2016
Veri Standartları
(Bellek Kurumlarına Göre)
Veri
Değişimi Veri
Formatı Veri İçeriği / Veri
Değeri
Veri Yapısı
Müze Kütüphane Arşiv
CDWA VRA Core
MARCBIBFRAME
DC
AACR2, RDA ISBD, LCSH, NAF, VIAF
MARC AMS EAD
CCOAAT, TGM, ULAN, ICONCLASS
DACS
XMLVRA Core XML
XML/ISO2709, MARCXML, DC XML, RDF
OAICIMI
LIDO XML
OAIZ39.50 SRU/SRW MODS, METS
EAD XML DTDXML
OAI
Kaynak: Elings ve Waibel, 2007 ve Baca, 2016’dan uyarlama
Veri Standartları
(Materyal Türüne Göre)
Veri
Değişimi Veri
Formatı Veri İçeriği / Veri
Değeri
Veri Yapısı
Maddi Kültür (KAM) Bibliyografik (KAM) Arşivsel (KAM)
CDWA VRA Core
MARCBIBFRAME
DC
AACR2, RDA ISBD, LCSH, NAF, VIAF
MARC AMS EAD
CCOAAT, TGM, ULAN, ICONCLASS
DACS
XML VRA Core XML
XML/ISO2709, MARCXML, DC XML, RDF
OAICIMI
LIDO XML
OAIZ39.50 SRU/SRW MODS, METS
EAD XML DTDXML
OAI
Kaynak: Elings ve Waibel, 2007 ve Baca, 2016’dan uyarlama
Kaynak Keşfi
• Eskiden tek tek bellek kurumlarında gerçekleşiyordu
• Şimdi Google’da..
• Kullanıcı, keşfettiği kaynak Web’de varsa kullanıyor
• Yoksa bellek kurumlarının web sitelerinde arıyor
• . . . mu?!
Sanal Güzergâhlar Olarak Bellek Kurumları
“Çevrimiçi değilse yoktur”
“Mobil değilse yoktur”
Ters Yüz Kütüphane (Inside Out Library)
Bütünleşik Ortamlar
Kaynak: Dempsey, 2009, http://orweblog.oclc.org/untangling-the-library-systems-environment/
Ağ Düzeyinde Keşif ve Kullanım
• Üst verileri Internet’e taşımak
• Kullanıcı ortamlarının bir parçası olmak
Europeana: Avrupa Dijital Kütüphanesi
NATIONAL LIBRARY OF TURKEY (10)
archive.org
kasif.mkutup.gov.tr
Devlet Arşivleri
Google’da Keşif
Kötü , İyi, Mükemmel
“Kötü kütüphaneler sadece derme geliştirir.
İyi kütüphaneler hizmetler geliştirir (derme bu hizmetlerden sadece birisidir).
Mükemmel kütüphaneler topluluklar (communities) geliştirir.”
R. David Lankes
Yaşatma
• Erişim – Etkileşim – Koruma
• Teknolojik eskime (donanım, yazılım, işletim
sistemleri, uygulamalar −3. parti uygulamaları ve
“tak-çalıştırlar” −, farklı sürümler, dosya formatları, özgün belgeleme, vd.)
• Dijitalleştirme
• Yakınsama
• Kullanıcı ortamlarıyla bütünleşme
• Birlikte çalışabilirlik
Koruma Yaklaşımları
• Belgelerin / nesnelerin korunması
• Belgelerin / nesnelerin «davranışlarının»
korunması
Kaynak: Hoorens, S. et al. (2007).
Geleneksel Koruma – Dijital Koruma
Kaynak: Preserving our digital heritage. NDIIPP, 2010.
Açık Arşiv Bilgi Sistemi (OAIS) Referans Modeli
Kaynak: Çakmak, 2016, s. 30
Dijital Kültürel Mirasın Korunması
• Geleneksel koruma = “ihmal yoluyla
koruma” (preservation through neglect)
• Oysa dijital belgelerin ömrü çok kısa
• Dijital koruma kopyalamaya dayanıyor
– Göç – Müze
– Öykünme (emulation)
– Yeniden yaratma (re-enactment)
Kaynak: Roy Rosenzweig, “Preservation through neglect”. http://www.historycooperative.org/phorum/read.php?14,373,388#msg-388
Dinamik ve Akıllı Dijital Nesneler
• Web sayfaları, bloglar, viki’ler, sanal ortamlar, video oyunları, dijital sanat sergileri, dijital
arkeolojik ören yerleri, sanal dünyalar, vd.,
• Karmaşık koruma yöntemleri gerektiriyor
(Lynch, 2002, European Commission s. 19).
Hacettepe Web Sitesi (1999)
Sanal Dünyaların Korunması
R. Anadol, Çatalhöyük Araştırma Projesi Arşivi
Kaynak: https://www.youtube.com/watch?v=7FxqjqCo5rM
R. Anadol, Arşiv Rüyası
Kaynak: https://www.youtube.com/watch?v=tW7Mq3-ME3U&t=38s
Kültürel Miras Yönetimi Niçin Zor?
• İçerik çeşitliliği
• Sürükleyici (immersive) deneyimler
• Paydaş sayısı ve türü
• İçerik üreticilerin farklı amaçları var
• Temel yasal kavramlar farklı yorumlanıyor
• Yasalar ve uygulamalar ülkeden ülkeye değişiyor ama ağlar küresel
• Bilgi ürünlerinin ekonomisi ve entellektüel mülkiyet hakları ile ilgili sorunlar
Source: The digital dilemma, 2000
Bellek Kurumları Neler Yapabilir?
• Kamu desteği (“mükemmel bellek kurumları topluluklar geliştirir”)
• Erişim – Koruma ilişkisi
• Paydaşlarla ilişkiler
• Sürdürülebilirlik ve fonlama modelleri
• Kültürel miras yönetimi altyapısı
• Teknik mekanizmalar ve standartlar
• Dağıtık koruma stratejileri
Kültürel Miras Yönetiminde Bellek Kurumlarının Rolü
Yaşar Tonta
Hacettepe Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html yasartonta@gmail.com
@yasartonta
digitalSSM, 8 Mart 2019, İstanbul
