Şişmanlık: Tanımı, Önlenmesi ve Tedavisi

Şişmanlık: Tanımı, Önlenmesi ve Tedavisi

G iriş

Ç evrem ize tenkitçi bir gözle baktığım ızda çok sayıda şişman insanla karşılaşmaktayız. Şişmanlık çağım ızın güzellik anlayışı ile bağdaşma­ dığın d an genç insanlar için bir üzüntü kaynağı olduğu kadar orta yaşını aşmış şahıslar için de arzu edilm eyen ve sağlığa çeşitli yönlerden olumsuz etkileri olan tehlikeli bir durum dur.

T a m m ı ve tesb iti

Şişmanlık, vücutta yağ toplanm ası sonucu ağırlığın önemli derecede artması ile m eydan a gelir. V ü cu t ağırlığının arzu edilenden % 10 e^sı^ veya fazlası norm alin alt ve üst hudutlarını teşkil eder. % 15-25 fazlalı h a fif % 25-50 fazlalık orta, ve % 50 den yukarı durumlar ağır şişmanlık olarak tanım lanır.

Şişmanlık ayrıca:

a) D eri kalınlığının ölçülmesi,

b) D eri altı yum uşak dokularının radyolojik usulle ölçülmesi, c) V ü cu ttak i toplam su miktarının ölçülmesi,

d) V ü c u t özgül ağırlığının ölçülmesi ile de tayin edilebilir. Fakat bu m etodların yapılm alarının zorluğu ve norm al standart değerlerinin bilinm em esi bunların pratik klinik metodlar arasına gire­ bilm elerine im kân verm em ektedir. Bu yüzden bugün şişmanlığın tayin ve tesbitinde yaşa ve cinse göre hazırlanmış b o y ve ağırlık cetvelleri kullanılm aktadır (T a b lo 1).

E tiy oloji

Ç o ğ u şişmanlığın nedeni p o zitif enerji dengesidir. Eğer kişi uzun süre h arcadığın dan fazla kalori alırsa şişmanlar.

* H ace ttep e Üniversitesi Sağlık Bilim leri Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksek O kulu Beslenm e ve Diyetetik Bölüm ünde Asistan.

42

T A B L O 1

Boya Göre Arzu Edilen Ağırlıklar (Ayakkabı ve elbise olm adan)

B oy A ğırlık K g . C m . Erkek K a d ın 147 - 44 ± 4 150 - 46 ± 4 152 53 ± 5 50 ± 4 158 56 ± 5 52 ± 4 163 60 ± 5 56 ± 5 168 65 ± 6 59 ± 5 173 69 ± 6 62 ± 5 178 72 ± 6 65 ± 5 183 76 ± 7 188 79 ± 7

-H arcanan enerji m iktarına etki eden faktörler:

a) Y aş: Yaş ilerledikçe bazal m eta b olizm a v e gen ellikle fizik sel hareketler yavaşlar. D olayısı ile enerjiye ih tiyaç azalır, alınan en e rjid e değişiklik olm azsa kişi zam anla şişmanlar.

b) Cins: K adınların vücut yüzeyi erkeklerden d a h a k ü çü k o ld u ğ u için kullandıkları enerji miktarı d a azdır.

c) Fiziksel faaliyet: Y a pıla n her türlü fiziksel hareket b elirli en erji harcam alarını gerektirir. H areket adedi arttıkça ve hareketin şekli a ğ ır­ laştıkça harcanan enerji m iktarı artar (T a b lo 2).

T A B L O 2

Çeşitli Faaliyetlerde Harcanan K alori

Saatte h a rca n a n Faaliyet kalori Y üzm ek 553 K oşm ak 490 A ta binm ek 301 Dansetm ek 266 H ızlı yürüm ek 260 Y e r süpürm ek 189 Bisiklet kullanm ak 175 Y e r silmek 8 4 Ü tü yapm ak 70 Bulaşık yıkam ak 70 Patates soym ak 42 A yak ta durm ak 38 O tu rm ak 28 Y a zı yazm ak 28

Ş İŞ M A N L IK , T A N IM I, ÖN LENM ESİ V E TE D A V İS İ 4 3

T oplu m lar ekonomik yönden geliştikçe çalışma için yapılan fiziksel hareketler azalmakta ve hafiflemektedir. Bu durum da harcanan enerji azalmakta, alman enerji değişmediği sürece şişmanlık m eydana gelmektedir. Araştırmalar, bilhassa gençlerde faal olm ıyanlarm daha şişman olduğunu göstermektedir.

d) Kişisel farklılıklar: Bu farklılığın başlıca nedeni bazal m etabo­ lizm a hızı ile ilgilidir. Bazal m etabolizm a hızı endokrin sistemindeki farklılıkla artmışsa kişi fazla enerji harcar.

Fazla yemek yemeğe etki eden faktörler

a) Bazı araştırmalar birçok şişmanlığın aile modelini izlediğini belirt­ m ektedirler. N orm al ağırlıkta olan anne babadan doğan çocuklarda şiş­ m an olanların oranı % 8-9 iken anne veya babadan yalnız biri şişman olanlarda % 40 her ikisi de şişman olanlarda % 80 olarak bulunmuştur. Bu durum un genetik bir faktörden çok, fazla yeme ile ilgili olduğunu savunanlar vardır.

b) Pankreasın konjenital bozukluğunda, fazla miktarda insulin sal­ gılanm ası lipogenezisi arttırmaktadır.

c) D iyetin genellikle yüksek kalori değeri taşıması alman kaloriyi arttırır. A yrıca diyet kalitesi yükseldikçe yenen miktar artar.

d) Y apılan bazı hareketlerin fazla enerji harcanmasına sebep olduğu düşünülerek fazla yenebilir.

e) Soğuk iklimlerde fazla yemeye karşı istek vardır.

f ) Sosyo-ekonom ik faktörler diyetin kalitesi ve kantitesi ile yakın­ dan ilgilidir (T a b lo 3).

T A B L O 3

Fazla Yemeye Etki Eden Faktörler

K işinin K endisi Çevresel Faktörler Ajanlar Genetik, K on jen ital bozukluk. D iyetin özelliği, Ekzersizler, îklim özelliği, Sosyo - ekonomik, ve kültürel faktörler. H ipotalam usda le zy o n : a. Am eliyat b. Kimyasal

H orm onlarda dengesizlik Ruhsal bozukluk

g) H ipotalam us açlık ve doygunluk durum unu k on trol eder. H ipotalam ustaki lezyon bu kontrolün ortadan kalkmasına y o l açar.

h) Ruhsal durum daki bozukluk yem ekle kendini tatm in etm ek şek­ linde görülebilir.

Şişmanlığın yol açtığı sağlık sorunları

Çeşitli araştırma sonuçları, vücutta fazla yağ toplanm asının sağlığa çeşitli yönlerden zararlı olduğunu gösterm ektedir. Bu zararlar şöyle sınıflandırılabilir:

1. N orm al vücut fonksiyonunun değişmesi sonucu g örü len b o z u k ­ luklar:

Teneffüs güçlüğü, kalp-dam ar fonksiyon bozuklukları, kalp geniş­ lemesi ve yetmezliği, hiper tansiyon ve karbonhidratları k u lla n m a toleransının azalması.

2. N orm al vücut fonksiyonunun değişmesi son u cu çeşitli hasta­ lıkların ortaya çıkm a riskinin artması (T a b lo 4).

T A B L O 4

Normal Ağırlıktan % 20 veya daha fazla şişm an olan k im selerde ş iş m a n ­ lığın sebep olduğu hastalık artışları (Standard risk m ortalitesi ile k ıy a sla ­

m a) standart risk m ortalite oranı = % 100

4 4 BESLE NM E V E D İY E T D E R G İS İ

Hastalık Erkek K a d ın K a lb hastalıkları % 43 % 51 Beyin kanam aları % 53 % 29 M alignant neoplasm % 16 % 13

D iabet % 133 % 83

Sindirim sistemi ile ilgili hastalıklar (karaciğer v e safra kesesi hastalıkları

ve benzeri) % 68 % 39

3. Hastalıkların iyileşmesinin engellenm esi, (k a lp -d a m a r, d ia b e t, karaciğer ve safra kesesi hastalıklarından ölü m oran ı şişm anlarda d a h a fazlad ır).

4. M e n fî psikolojik reaksiyonlar (Bu bilhassa g e n ç k ızla rd a sık raslanan bir durum dur.)

5. Y aşam a süresinin kısalması (M orta lite araştırm aların dan eld e edilen verilere göre.)

Ş İŞ M A N L IK , T A N IM I, Ö N LE N M E Sİ V E TE D A V İS İ _{4 5}

Şişmanlığın önlenmesi

Araştırm alar, çocukken şişman olanların yetişkin oldukları zaman da şişman olduklarını göstermektedir. Bu bakımdan şişmanlıktan korunm a­ da çocukların beslenmelerinin dikkatle izlenmesi gerekir. Okullarda beden eğitim ine ön em verip öğrencilere egzersizin ömürleri boyunca [devam edeceği benimsetilmelidir.

Çocukların ve gençlerin evlerde ve okullarda dengeli beslenme alışkanlığı kazanmaları için beslenme eğitimine önem verilmelidir.

Ö ğrenilm esi ve izlenmesi gereken husus alman enerji ile harcanan enerjinin dengede tutulmasıdır.

Bu dengenin sağlanması için:

1. Y en en yiyeceklerin kalori değerlerinin bilinmesi gerekir (T a b lo 5).

2. G ünlük faaliyet durum una göre aşağı yukarı ne kadar enerji harcandığını tahm in etmek gerekir (T ablo 6).

G ünlük harcanan ve alınan enerji konusunda bilinçli olunursa enerji dengesi sağlanmış olur. Bu dengenin sürekli olarak sağlanıp sa- lan m adığın ı kontrol etmek için ayda bir defa tartılarak eğer herhangi bir tarafa sapm a varsa düzeltilmesi gerekir.

Şişm anlığın tedavisi

F azla m iktardaki yağ dokusu enerji deposu olduğuna göre dışardan h arcan an dan daha az kalori alarak veya fiziksel aktiviteyi [arttırarak bu d ep oyu kullanm ak mümkündür.

T eorik olarak 1 gr. vücut dokusunun kullanılması ile 5-7 kalori sağlanacağı düşünülmektedir. Şişman bir kişinin ayda 2 kilo vermesi istenirse gü nde 500 kalori az alması veya bu kadar kaloriyi sarfedecek hareketler yapm ası gerekir. T a b lo 6 ya dikkat edilirse normal günlük faaliyetlerim izle bu fazla kaloriyi harcam am ız mümkün değildir. T ablo 2 ye göre, 500 kaloriyi sarfetmek için ancak, günde 1 saat yüzmek veya 1 saat koşm ak veya 2 saat dansetmek ve bu faaliyetlere, istenen kiloyu verene kadar devam etmek gerekir.

G örü lü y or ki enerjiyi harcam ak kolay değildir. Özellikle günümü­ zü n şartları altında bu tür fiziksel faaliyetleri yapmak oldukça güçtür. Faaliyetler m uayyen bir sınırın üzerine yükseltilemiyeceğine göre seçilmesi gereken yol yiyeceklerle alınan kaloriyi azaltmaktır. Önem li olan, şişman şalisi fazla yem e alışkanlığından kurtarmak olduğuna g öre b u yolu n kaçınılm az olduğu açıktır.

4 6 B ESLE N M E V E D İY E T D E R G İS İ

T A B L O 5

E n Ç o k K u l la n ıla n B a z ı Y i y e c e k l e r i n K a l o r i D e ğ e r l e r i Y iyecekler Ö lç ü K a lo r i 1. Süt ve ben zeri :

Süt veya yoğu rt 1 su bard ağı 15 0 -1 6 0 Peynir (beyaz) 2 kibrit kutusu 1 4 0 -1 7 0 ” (kaşar) 1 1 /2 K . kutusu 1 6 0 -1 7 0 2 . Etler (kemiksiz) 1 porsiy on 2 4 0 -2 5 0 T avu k , balık ve sakatat 1 porsiyon 1 3 0 -1 5 0 Y um urta 1 ad et 7 0 -7 5 K u ru bakliyat 1 porsiyon 1 8 0 -2 1 0 3 . Sebzeler :

Patates haşlama 1 adet 6 0 -8 0 Y eşil ve san sebzeler 1 porsiyon 2 5 -3 0 Diğerleri 1 porsiyon 4 5 -5 0 4 . M eyveler : T u ru n çgiller 1 adet 7 0 -9 0 Diğerleri 1 porsiyon 7 0 -1 1 0 K avu n , karpuz 1 ” 5 0 -6 0 5 . T ah ıllar :

Ekmek _{1 orta d ilim 1 1 5 -1 2 5} Pirinç, makarna 1 porsiyon 1 8 5 -2 2 0 T ah ıl unu _{1 /2 yem ek kaşığı 4 0 - 5 0} 6 . Şeker ve y a ğ :

Şeker (toz) 1 yem ek kaşığı 3 4 -3 8 Şeker (kesme) 1 adet 1 2 -1 6 Bal, reçel 1 yem ek kaşığı 3 5 -4 5 T ere yağı J 91 »J

6 7 -7 5 Y em eklik katı yağ | >J 9»

7 0 -8 0 Bitkisel sıvı yağ | 3J JJ 8 0 - 9 0 7 . İçecekler : K o la lı içecekler 1 şişe 1 4 0 -1 5 0 Bira 1 ” (350 lık) 1 4 0 -1 5 0 Ç a y ve kahve Şekersiz 0 8 . Çerezler : T u zlu badem , fındık, fıstık çekirdek içi 1 /4 su ba rd a ğ ı 2 5 0 -2 6 0 9 . Şekerlem e ve pastalar :

Ç ikolata 1 kibrit kutusu 1 4 0 -1 6 0 Pasta 1 porsiyon 3 5 0 -3 6 0 A ğ ır tatlı 1 ” 4 0 0 -5 0 0 D on d u rm a (sade sütlü) 1 ” 1 5 0 -2 0 0 N o t : 1. Etsiz sebze yem ekleri için 1 porsiyon y e m e ğ e ortalam a 1 silm e y e m e k kaşığı,

2. Etli yem eklere ise \ silm e yem ek kaşığı y a ğ k o n m a lı ve sa ğ la d ığ ı k a lo ri

Ş İŞ M A N L IK , T A N ÎM İ, Ö N LE N M E Sİ V E TE D A V İS İ _{4 7}

T A B L O 6

Yetişkin Kimselerin Günlük Enerji Harcamasına bir örnek

Y a p ıla n Faaliyet Erkek K adın Süre Saat K al/dak. Günlük toplam K alori Süre Saat K al/da k. Günlük toplam K alori U y k u 8 _1,1 528 8 1,0 480 O tu rarak iş görm e 6 1,5 540 6 1,1 420 A yakta iş görm e 6 2,5 900 6 1,5 540 Y ü rü m e 2 3,0 360 2 2,5 300 D iğ er işler 2 4,5 540 2 3,0 360 T o p la m 24 2868 24 2100 Diyetin düzenlenmesi

Beslenm ede esas olan, dengeli ve vücudun ihtiyacı kadar yemektir. Y eterli ve dengeli beslenebilmek için, günde; et, yumurta ve baklagiller gu rub u nd an 2-2,5, Süt ve türevlerinden 1-2, Sebze ve meyvalardan 3-4 ekm ek ve tahıl gurubundan 3-5 porsiyon yemek gerekir. Zayıflam a diyeti uygulanırken bu guruplar dikkate alınmalıdır. Daha önce de belirtildiği gibi, zayıflam a, ancak ihtiyaçtan az kalori tüketerek, yağların eritilmesi ile m üm kün olmaktadır. Fakat önem li olan kişinin zayıflarken dengesiz beslenm e yoluna gitmemesidir. O nun için zayıflama diyeti, gıd a guruplarının gerektirdiği yiyecekleri oranlı şekilde almaya devam ederken, bilhassa tahıl ve şekerli yiyecekleri azaltarak fazlalıkları atacak şekilde yapılm alıdır.

Z a yıfla m a k için uygulanması gereken diyetler; örnekleri ve bunları kullanarak zayıflam ış şişman kişileri gösteren vaka çalışması ile birlikte Beslenm e ve D iyet dergisinin ikinci sayısında geniş olarak anlatılacaktır.

KAYN AKLAR

1. B ogert, J . L ., Briggs, G . M . and Collovvay, D . H . Nutrition and Physical Fitness, W . B. Saunders C om pan y, Philadelphia and L on don , 89, 1966.

2 . A lfın-S later, R . B .: D iet and H eart Disease. Journal o f T h e Am erican Dietetic A ssociation , 5 4 : 486, 1969.

3 . Forbes, G . B . : VVeight Loss D uring Fasting, Im plications for the Obese, T h e A m e rica n J ou rn a l o f Clinical N utrition, 2 3 : 1212, 1970.

4 . W o h l, M . G . : G oodh a rt, R . S .: M o d ern Nutrition in Health and Disease, Lea an d F ebiger, Philadelphia, 773, 1955.

5 . R a u m , L . J . Schum sky, D . A .: R elative A ccu racy o f Visual Assessment o f Ju - ven ile O besity, J ou rn a l o f T h e A m erican D ietetic Association, 5 5 : 459, 1969. 6 . K a n n e l, W . B .: T h e Disease o f Living, Nutrition T od a y , 6 : 3, 2 1971.