H IZLI H A ZIR Y EM EK SİST E M İN D E (F A ST -F O O D )
Ö N C E LİK L E R İN B E L İR L E N M E Sİ
__ __________ ___________________________________________________ Y rd .D r. F u n d a E L M A C IO Ğ L U * ___
B e s le n m e ve D iy e t D e r g is i / J N u tr a n d D ie t 2 5 (1 ): 3 0 -3 4 ,1 9 9 6
Ö Z E T
Günümüzde insanlar, teknolojinin gelişmesi, kentleş me, kadının iş hayatına girmesi, iş temposunun yo ğunluğu, yalnız yaşama, seyahat etme gibi etkenler le gelenekse! beslenme alışkanlıklarının değişmesi ile fast-food denilen kolay ve ucuz hazır yemek sis temi Türkiye pazarına da girmiştir. Ancak bu sistem beslenme açısından değerlendirildiğinde doymuş yağ içeriğinin fazla, kalsiyum, vitamin A, vitamin C, posa içeriği yetersiz olup, karsinojen potansiyel ta şıması açısından toplum sağlığını olumsuz etkile mektedir. Bu noktadan yola çıkıldığında Samsun merkez ilçe ve diğer yörelerini de kapsayan bölge mizde yaşayan tüketicilerin fast-food sistemi içinde kendisine sunulan geleneksel ve batı kökenli yiyecek ve içeceklerden hangilerini daha fazla tercih ettiği ni saptamak amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlar; Türk beslenme sistemi içine giren fast-fo o d ’u yara tan nedenleri ortadan kaldıramayacağımıza göre; hatalı ve yanlış yönlerini düzeltmemizi; günlük fast- food çeşitleri içine girecek geleneksel yiyeceklerimiz olan döner-ekmek, gözleme, köfte-ekmek, sucuk-ek- mek, su böreği gibi tercihlerin (%40.0) de bu sistem içinde yer alabileceğini; geleneksel içeceğimiz olan ayranın ise (%17) kolanın yanında hak ettiği yeri al ması gerektiğini, % 26.4’lük bir tercihle aşure ve p a muk helvanın da batı kökenli dondurma ve panda pastaya (%8.4) tercih edildiğini göstermiştir.
G İR İŞ
Sağlıklı ve dengeli beslenm enin ancak besleyici ve
güvenilir besinlerle sağlanabileceği bir gerçektir.
T üketim e sunulan besinler ve yem ekler insan sağlı ğı açısından herhangi bir risk taşım am alıdır. Yapılan epidem iyolojik araştırm alar, tüm kanser hastalıkları nın % 3 5 ’ini besin ve beslenm e ile ilgili faktörlere b ağlam aktadır. K alp dam ar hastalıklarının da önem li oranda (% 27) beslenm e ile ilgili olduğu bilinm ekte dir (1).
G ünüm üzde; insanlar, teknolojinin gelişm esi, kent leşm e, kadının iş hayatına katılm ası, iş tem posunun yoğunluğu, seyahat etm e, yalnız yaşam a gibi etken lerle beslenm elerine daha az zam an ayırm akta ve
ge-Ontlokuz Mayıs Ünüversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Öğretim Üyesi
leneksel beslenm e alışk an lık ların ı d eğiştirm ektedir. Fast-food sistem i günü ev d en uzak geçiren insanla rın hem dam ak zevkine h itap e tm ek te hem de zaman darlığından doğan bu so ru n la ra h ızlı y iy ecek hazırla ma tekniklerini ve fast-fo o d se rv islerin i geliştirerek çözüm aram aktadır. F ast-fo o d ; “ ay ak üstü beslen m e” , “hızlı hazır y em ek siste m i” gibi ifad elerle dili m ize girm iştir.
Hızlı hazır y em ek sistem i (fa s t-fo o d )’nin tanım ını; sınırlı m enü ile çalışan y erlerin en az zam an d a, en fazla sayıda m üşteriye h iz m e t veren sta n d art yön
tem lerle hazırlanm ış g ıd aların serv isin in yapıldığı
sistem diyebiliriz.
K onuya bu tanım lardan b ak ıld ığ ın d a k a rşım ız a çok geniş bir çerçeve çık m a k tad ır. Bu ç erçev ey e T ü rk i y e ’de ve D ünyadaki yiy ecek leri sığ d ırm a k kolay de ğildir. T ü rk iy e ’de; so k ak ta satılan sim it, ek m ek içi
döner, M e k sik a ’da tako içinde satılan fırınlanm ış
böcekler (m edrana), H in d istan ve pek ço k A rap ül kesinde lavaj içinde satılan k ız a rm ış felofil (kuru baklagil köftesi) türü y iy c c e k le r, Ç in m ah allelerin d e
dilim lenerek satılan k ızarm ış ö rd e k le r, Ö zb ek is
ta n ’d a so k ak ta tezgah ü zerin d e satılan k u ru t, İtal y a n la rın d ilim ley erek k ağ ıt içinde sattığı piza, K u zey A vru p a ülk elerin d e ve A m e rik a ’d a so kaklarda
satılan hotdog (sosis) gibi b esin leri bu çerçevede
saym akla bitm ez.
Hızlı yem ek yem e sistem i d ü n y ad a ilk kez A m eri k a ’da M cD onald kardeşlerin 1 8 5 0 ’de H am b u rg y ö
resinden gelen işçilerin tanıttığı h am b u rg eri tem el
alan hızlı hazır sistem i 1950 y ılın d a isletm ey e açm a ları ile başladığı sö y len eb ilir. S iste m , zin cir işletm e ciliğine 1955’de R ey K roç say esin d e d ö n ü şm ü ştü r.
Z incir işletm ecilikte esas olan; ürü n lerin sunulan
bölgeye göre fark g ö sterm em esid ir. 1988 yılında
A .B .D .’de H aziran ayında bir g ü n d e d ışarıd a yem ek yiyen kişi sayısının 85 m ilyon o lduğu b ildirilm iştir (2,3).
Son yıllarda T ürkiye p azarın a giren fast-fo o d siste
m inin de insan hayatını k o lay laştırd ığ ı gerçektir.
A ncak, konu beslenm e açısından d e ğ erlen d irild iğ in de; fast-food sistem inin so d y u m , k olesterol ve yağ (Ö zellikle doym uş yağ) tüketim m iktarı fazla, buna
H IZ L I H A Z IR Y E M E K S İS T E M İN D E (FAST-FOOD) Ö N C E L İK L E R İN B E L İR L E N M E S İ
31
karşılık k alsiy u m , vit A , vit C ve posa içeriği bakı m ından y etersiz o ld u ğ u , ayrıca karsinojen potansiyel taşıdığı g ö rü lm ek ted ir. B u durum insan beslenm esi
ni, dolayısı ile toplum un sağlığını etkilem ektedir
(4,7).
A M A Ç
G ünüm üzde ister geleneksel (pide, köfte, kebab, dö ner v.s.) isterse batı kökenli olsun (ham burger, pizza, h otdog, v.s.) ayak üstü yem ek yem e sistem i yani fast-food bir zorunluluktur.
Bu noktadan yola çık ıld ığ ın d a (Sam sun m erkez ilçe ve d iğer yöreleri de içine alan bölgem izde) fast-food beslenm e şeklinin tüketicinin kendisine sunulan; a) Y iy ecek lerd en hangilerini tercih ettiği, b) İçecek lerd en han g ilerin e öncelik tanıdığı,
c) En fazla tükettiği yiyecek ve içecek türlerine gele neksel y em e ve içm e alışkanlıklarının ne derecede et kili olduğunun saptanm ası am açlanm ıştır.
A R A Ş T IR M A Y Ö N T E M İ V E A R A Ç L A R I
A raştırm a; S am sun ili A takum ilçesinde m erkeze y aklaşık 8 km uzak lık ta bulunan ortalam a 20000 m 2 ’lik yeşil alan d a 25 E ylül 1994 günü düzenlenen bir eğlence p an a y ırın d a 10:00 17:00 saatleri arasın da satışı yapılan yiyecek ve içeceklerin tüketim sayı sına göre g erçe k leştirilm iştir. Satışa sunulan yiye
cekler; aşu re, h am b u rg er, döner-ekm ek, gözlem e,
kö fte-ek m ek . patates tava, sucuk-ekm ek, pam uk hel va, uzay çerezi (peynirli ve patatesli m ısır gevreği), panda p asta, d o n d u rm a, su böreği, patlam ış m ısır ol m ak üzere onüç çeşidi kapsıyordu. İçecekler ise; çay -n escafe, ay ran -sü t, bira, konserve m eyva suları, su ve kolalı içeceklerden ibarettir.
A raştırm a yeri olan bu panayırın değişik noktalarına, her yiyecek ve içecek türü için ayrı ayrı satışın yapı lacağı alan lar oluşturulm uş ve bu panayıra katılan kişilere her yiyecek ve her içecek için satış fişi tes lim edilm iştir. Y iyeceklerin satış fiyatı hesaplanır ken S a m su n ’da faaliy et gösteren bir gönüllü kurulu şun m aliyeti en aza çekm ek için maddi ve manevi desteklerini ortaya koym aları bu yiyecek ve içecek
lerin kar am acı hedeflenm eksizin sadece kişilerin
dam ak zevkine ve kişisel tercihlerine yönlenm eleri ni sağlam ıştır.
E tkinliğin sona erdiği 17:00 saatinden sonra her satış alanının teslim aldığı fişler tek tek sayılarak panayı ra katılanların yiyecek ve içecek tercihleri saptan m ıştır.
Bu etkinliğe rastgele katılan her yaştan 6000 kişiden 5583 kişiye yiyecek satışı, 4768 içecek satışı yapıl dığı; yiyecek ve içecek türleri arasında dam ak zev kine göre tercih edilenlerin oluşturduğu tablolar sa yı ve yüzde olarak değerlendirilm eye alınmıştır.
BULG ULAR ve TA R TIŞM A
Son yıllarda halkım ızın başta yem ek tercihleri olmak üzere yaşam şekli hızla değişm ektedir. Fast-food her geçen gün artan ve yaygınlaşan bir tüketim biçimi olm aya başlam ıştır. Bugün gıda endüstrisi için hızla gelişen bir sektör ve insanların da vazgeçem ediği tü ketim biçimi durum una gelen fast-food çeşitleri ara sına girme özelliği gösterebilen gözlem e, su böreği, döner-ekm ek, köfte-ekm ek, sucuk-ekm ek ve aşure gibi geleneksel yiyeceklerim izin diğer fast-food tür leri arasında (hamburger, patates tava, panda pasta, uzay çerez v.s.)ki tüketim oranının ne olduğunu gös teren çalışm a hemen hiç yoktur.
Bu araştırm ada panayıra katılan yaklaşık 6000 kişi den yiyecek satın alan 5581 kişinin tercih ettiği fast- food türleri ve bunların dağılımı Tablo l ’de görül mektedir.
Tablo l ’de görüldüğü gibi panayırda yiyecek satın alanlar arasında %18.9 gibi en yüksek değer aşureyi tercih edenlerdir. Bunu sırası ile soslu hamburger, döner-ekm ek, gözlem e, köfte-ekmek takip etm ekte dir. Aşure geleneksel Türk tatlısı olup yüzyıllardır Türk ve Osmanlı mutfağının vazgeçemediği bir tatlı çeşididir. Aşurenin besin değeri irdelendiğinde (5) 1 porsiyonunda ortalam a 400 kalori ve 7 gram protein
içerm esi, kompleks karbonhidrat ve kurubaklagil
karışım ı olması nedeni ile bitkisel protein kalitesi yüksek bir besindir. Özellikle günüm üzde hayvansal yiyecekler pahalı olduğundan dolayı az gelirli halk topluluğu aşure gibi bitkisel kaynaklı yiyeceklerin besin değeri tanıtılarak bu tür yiyeceklere yönlendir me sağlanabilir. Kişilerin yiyecek tercihlerinde ikin ci sırayı % 10.9’luk bir değerle soslu ham burger al m aktadır. A nkara’da 16-18 yaş grubu gençler ara sında yapılan bir araştırm ada da soslu ham burger tü ketimi % 57.3’lük bir değerle çikolata-gofret tüketimi ile döner-ekm ek tüketim inden sonra 3. sırada yer al m aktadır (7). Türk toplum unun ister genelde, isterse yaş grupları içinde yiyecek tercihi irdelendiğinde ilk dam ak tercihi tatlılar olm aktadır. Ancak tatlılar ara sında gofret-çikolatanın diş çürüklerine neden olan boş kalori kaynağı olduğu, aşurenin ise besleyici de ğerinin önem i vurgulanm alıdır (1,8). İkinci sırada yer alan ham burgerin kırm ızı ete dayanm ası bu tür soslu yiyeceklerin sodyum , kolesterol ve yağ mikta rı (özellikle doym uş yağlar)’nın diğer besin öğeleri
32
e l m a c i oGl uf.Tablo 1. P an ayıra K a tıla n la n n Yiyecek T ercihlerinin D ağılım ı
Yiyecek adı Sayı T ü k e tile n % Tatlı (Aşure) 1058 18.9 Soslu hamburger 607 10.9 Döner-Ekmek 598 10.7 Gözleme 560 10.0 Köfte-Ekmek 483 8.7 Patates tava 452 8.1 Sucuk Ekmek 418 7.5 Pamuk helva 405 7.3 Uzay çerezi 276 4.9 Panda pasta 251 4.5 Dondurma 251 4.5 Su böreği 139 2.5 Patlamış mısır 83 1.5 Toplam 5581 100.0
yoğunluğundan daha fazladır. Sodyum u hipertansi yon; kolesterol ve doym uş yağ asitleri ise kalp ve dam ar hastalıkları açısından arzu edilm em ektedir. Yapılan araştırm alar kalp dam ar hastalıklarında bes
lenm enin rolünün %27 olduğunu gösterm ektedir
(4,9). Tercihte 3. sırada (% 10.7) yer alan döner-ek- meğin 1 porsiyonu ortalam a 500 kalori, 21.22 g pro tein ve 28-33 g yağ içerm ekte olup enerji kaynağının % 14’ü protein, % 42’si yağlardan karşılanm akta bu da yeterli ve dengeli beslenm edeki temel kural olan değişik besin öğelerinin bir arada olm ası prensibin den ve bireyin gereksinim ini karşılam aktan uzak ol duğunu gösterm ektedir (10). G eleneksel yiyeceği miz olan gözlem e, içi peynirli yapılm akta olup pana yıra katılanlar arasında % 10.0 ile 4. sırada tercih edilm iştir. Bir porsiyon peynirli gözlem e ortalam a 400 kal, 18 g protein ve 15-18 g kadar da yağ içeri ği ve ham burger ve dönere oranla daha dengeli bir fast-food örneği olup; fast-food çeşitleri arasına gi rebilecek kadar sevilen bir geleneksel yiyeceğim iz- dir. Bunu ayran ve karışık bir sebze salatası ile ser vis ettiğim izde vitam in C , vitam in A ve kalsiyum yönünden de yeterli bir durum a gelir.
T ablom uzda % 8 .7 ’lik tercihle 5. sırada yer alan köf te ekm ekte, ham burger köftesine oranla daha alt sı ralarda yer alm akta olup bu da kırm ızı etten imal edilm esi, yağ ve sodyum içeriği açısından uzun sü reli tüketildiğinde sağlığı olum suz yönde etkilem ek tedir. A yrıca bu grubun da vitam in A, vitam in C ve kalsiyum yetersizliği ve pişirm e yöntem inin de k ö m ür ateşi olm ası nedeni ile kanser yapıcı nitroz bile şiklerinin oluşum u artar. A yrıca ızgara esnasında et ile ateş arasında 10-15 c m ’den daha az bir m esafe
varsa etin dış yüzeyi y an ar ısın ın etin iç k ısım ların a ulaşm asını en g eller, etin su k ay b ın ı artırarak folik
asit ve B, 2 kaybını d a artırır (6,7). P anayırda
% 8 .1 ’lik bir tü k etim le 6. sıra d a y er alan patates ta va, öğren ciler arasın d a yap ılan b ir ara ştırm a d a da (7) tercihtc 4. sırad a yer alm ıştır. K ızarm ış y iy ecek ler ve özellikle kızarm ış patatesin g ö ğ ü s, k alın b a rsak , m i de kanserleri ile yakından ilişk isi o ld u ğ u sap tan m ış tır (11). A raştırm alar, fast-fo o d ü rü n lerin in tü k etil m esi ile alınan yağın % 4 0 -5 0 ’sinin fa s t-fo o d ’da uy gulanan derin y ağ d a k ıza rtm a işlem i ile ürünün ab- sorbe ettiği yağdan geldiğini g ö ste rm e k te d ir (4,12). Y ine geleneksel et ü rü n ü m ü z olan su cu k tercih te 7. sırada yer alm akta olup hızlı h a z ır y em ek sistem in de en yoğun tartışm alara neden olan k atk ı m ad d ele rinden nitrit ve nitrat içerir. E tin uzun süre d ay an ak lılığını sağlayan bu m ad d elerin v ü cu tta k a n se r yapıcı nitrozam inlere dönü şü m ü nedeni ile y ü k sek oranda tüketilm em esi sev in d irici o la ra k y o ru m la n a b ilit
( 1 3 ) .
T abloda tüketilen tatlı çeşitlerin d en p am u k helva dondurm a ve d o n d u ru lm u ş p an d a p astan ın önünde yer alm aktadır. D o ndurm anın p am u k h elv a y a orank besin değerinin bir m ik tar d ah a iyi olm ası bu kay nakların tüketim inin arttırılm asın ı g erek tirm ez. K a radeniz yöresi ve dolayısı ile S a m s u n ’d a yaşay an in sanlar m ısır unu ve bundan y ap ılan h a z ır yiyecekle re dam ak lezzeti açısından y ab an cı d e ğ ild ir. B u ne denle m ısırdan üretilen uzay çerez sık ça rek lam ı ya pılan bu tür hazır y iy ecek ler arasın d a belli bir tüke tim oranına ulaşm ıştır (% 4.9) a n cak aşırı so d y u m v yağ içeriği, dolayısı ile k alo risin in yü k sek olm a; nedeni ile tüketim inin azaltılm ası ve m ısırın p a tk
H IZLI H A ZIR Y E M E K S İS T E M İN D E (FAST-FOOD) Ö N C EL İK LE R İN B E L İR L E N M E S İ
Tablo 2. P a n a yıra K a tıla n la rın İçecek Tercihlerinin Dağılım ı
İçecek adı Sayı Tüketilen % Kolalı İçecekler 2304 48.3 Ayran, süt 812 17.0 Çay-nescafe 703 14.8 Bira 663 13.9
Konserve meyva suyu - Su 286 6.0
Toplam 4768 100.0
mış m ısır olarak tüketim inin (% 1.5) doğru olacağı nın vurgulanm ası gerekir.
T ablo 2 ’de bu etk in lik te tercih edilm iş olan içecekle rin tüketim durum u görülm ektedir. T abloda görül düğü gibi p an ay ıra k atılan lar arasında kolalı içecek lerin tüketim i (% 48.3) süt ve ayrana göre daha yük sektir (% 17.0). Bu sonuç S ağ la m ’ın (7) A nkara’da
16-18 yaş grubu arasındaki öğrenciler arasında yap tığı araştırm anın sonuçları ile uyum ludur. Kolalı içe ceklerin süt ve ayran yerine daha fazla tercih edilm e si besleyici ve geleneksel içeceğim iz açısından üzü cüdür. Ö zellikle g en çler arasında tüketim oranının
daha da fazla olduğu bildirilm ektedir (7,14,15).
F ast-food işletm elerin d e boş kalori olarak nitelendi rilen kolalı içecek ler yerine kalisyum ve vitamin içe rikleri yüksek olan süt, ayran ve taze m eyva sularının besin değerleri iyice anlatılıp tüketicinin özendiril
m esine çalışılm alıd ır. T crcihte 3. sırada yer alan
(% 14.8) çay -k ah v e tüketim ine baktığım ızda, dem lendirm e yö n tem in d e kahve veya çay su ile uzun sü re k a y natıldığından kafein m iktarı daha fazladır. A y rıca dem len d irilm iş kahvede lipit m ateryali daha fazla b u lunm uştur. Bu nedenle kahve içen kişilerin filtre edilm iş kahveyi tercih etm eleri önerilm ektedir (16). Hızlı ve hazır yiyecek tüketim ine genellikle eş lik eden çay ve kahvede doğal olarak bulunan, kola lı içeceklere eklenen kafeinin fazlaca tüketimi özel likle ço cuk, gebe kadın ve fibrokistik meme hastalı ğı olan k ad ın lar için sağlık riski oluşturm aktadır (3). Bu nedenle fast-food restoranlarında çay, kahve ve kolalı içecek ler yerine su, taze m eyva suyu, süt ve ayran tercih edilm elidir. T üketiciye konserve meyva sularının besin, vitam in içeriği yönünden taze m ey va sularının yerini tutm adığını, alkollü içeceklerin ise boş kalori kaynağı olduğu hatırlatılm alıdır.
SO N U Ç ve Ö N E R İL E R
Sonuç olarak günüm üzde hızla gelişen teknoloji ve kentleşm enin yanında kadın ve erkeğin birlikte iş yaşam ına katılm aları beslenm e alışkanlıklarında da birtakım değ işik lik ler doğurm uştur. Fast-food siste mi günü evden uzak geçiren insanların hem damak
hem de zaman problemine çözüm getirmektedir. An
cak beslenme yönünden düşünüldüğünde yaşamı
mıza sonradan giren hamburger ve patates kızartma gibi yiyeceklerin protein, karbonhidrat ve kalori ba kımından yeterli olduğu ancak sodyum, kolesterol, yağ miktarının (doymuş yağlar) fazla olduğu, kepek, demir, kalsiyum ve vitamin C bakımından yetersiz olduğu görülmektedir (4,9). Bu panayır örneği gele neksel yiyeceklerimizden sayılan gözleme, etli veya peynirli pide çeşitleri, döner-ekmek, köfte-ekmek, sucuk-ekmek ve su böreğinin (%40) batının fast-fo- od’u olan hamburger ve patates tavaya (%19) güçlü
bir alternatif olabileceğini göstermektedir. Bunu
sağlayabilmek için bu etkinlikte olduğu gibi; 1- Türk hızlı yemek sistemine dahil edilebilecek da mak zevkine uygun yiyecek ve içeceklerimizin de batının fast-food’u yanında yer alması,
2- Döner-ekmek, sucuk ekmek, köfte ekmek gibi be sin türlerinin genel sağlık ve beslenme ilkelerine uy gun hale getirilmesi,
3- Tatlılar arasında yer alan aşure ve pamuk helva gi bi geleneksel yiyeceklerin (%26.4) batı kökenli pan da pasta ve dondurmaya (%8.4) alternatif hale geti rilmesi,
4- İçeceklerimiz içinde besleyici değeri yüksek olan ayranın hazır yemek sistemi içinde, kolanın önünde hak ettiği yeri alması,
5- Sağlıklı ve geleneklerim ize paralel bir fast-food sistemi yaratabilmek için tüketicinin bilinçlendiril mesi ve sağlıklı beslenme konusunda sürekli uyarıl ması gerekir (10,17).
KAYNAKLAR
I. Sağlam F. Hızlı Hazır Beslenme Sistemi. Fast Food Konusunda Türkiye'de Yapılan Araştırma Örnekleri
II. Hazır Yemek Sistemi. Türkiye Diyetisyenler Der
34
E L M A C IO Ğ L U F.2. Merdol T. Dünya ve Türkiye’de Fast Food Türleri, Türkiye Diyetisyenler Demeği Yayınları; 6:9-13, An kara, 1993.
3. Jacobson M. Fritschner S. The Completely Revised and Updated Fast Food GUIDE, Workman Publishing, NewYork, U.S.A. 1991.
4. Yıldız F. “Fast Food” Sistemi ve Tüketici; Kimya Mü hendisleri Odası, 140: 30-35, Ankara 1991.
5. TDD: Besinlerin Bileşimleri, 3. Baskı, Diyetisyenler Derneği Yayınları, N o :l, 1991.
6. Baysal A. Beslenme, Hacettepe Üniversitesi Yayınları A/61, Özbek Matbaası, Ankara, 1990.
7. Sağlam F. Hazır Yemek Sistemi (Fast-Food) Üzerine bir çalışma, Beslenme ve Diyet Dergisi, 20: 187-197,
1991.
8. Akal E. Birer S. Baysal A. 3-12 Yaş grubu çocukların beslenme alışkanlıklarının diş sağlığı üzerine etkisi, Beslenme ve Diyet Dergisi 15: 19,1986.
9. Howe PS. Basic Nutrition in Health and Disease. W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1991.
10. Baysal A. Hızlı Yemek Sisteminin (Fast Food) Sağlık Açısından Değerlendirilmesi ve Toplumun Bilinçlen dirilmesi, Fast Food, Türkiye Diyetisyenler Derneği Yayınları, 6: 92-96, 1993.
11. Joseph L. Arthur M. Fried foods and risk of cancer, American Journal of Epidemiology 128 (5): 1000-6,
1988.
12. Shields E. Young E. Fat in fast foods-evolving chan- ges, Nutrition Today March-April 1990.
13. Gökalp HY. Et ürünlerine katılan nitrat nitrit miktarı nın azaltılması N-Nitrosamin oluşum reaksiyonlarının engellenmesi ve gıdalarda N-nitrosaminlerin saptan ması, Gıda 10(3): 161-167, 1985.
14. Tümerdam Y. Güray Ö. Dişçi R. Ayhan B. Metropoli tan bir kentte üniversite gençliğinin beslenme durumu, Diyabet Yıllığı 4, İstanbul, 1985.
15. Arslan P. Pekcan G. Yurtta kalan yüksek öğrenim gençlerinin beslenme durumları ve sorunları, Diyabet Yıllığı 4, 1985.
16. Bakk AAA. Grobbe DE. The effect on serum choleste- rol levels of coffee brewed by filtering or boiling, N Engl. J Med 23: 1432-7, 1989.
17. Toygar K. Hızlı hazır yemek sisteminin geleneksel Türk mutfağına etkisi, Fast Food, Türkiye Diyetisyen ler Derneği Yayınları, 6:87-91, Ankara, 1993.
