TARİH ÖĞRETİMİNDE GÖRSEL MATERYAL KULLANIMI

(1)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003), 143- 157 143

TAR H Ö RET M NDE

GÖRSEL MATERYAL KULLANIMI

Ahmet M EK

Gazi Üniversitesi, Kır ehir E itim Fakültesi,

lkö retim Bölümü, Sınıf Ö retmenli i Programı, Kır ehir/ Türkiye

Geli Tarihi: 20.08.2002 Yayına Kabul Tarihi: 23.06.2003

ÖZET

Bu çalı mada, tarih ö retiminde iki boyutlu görsel materyalin kullanımı konusu ele alınmı tır. Ö retim materyallerinin ö retim sürecine katkılarından bahsedilmi , tarih ö retiminde daha önceden yapılmı genel bir materyal sınıflamasına de inilmi tir. Çalı manın asıl kısmını; tarih ö retiminde iki boyutlu görsel materyal ve özelde resim-foto raf ikilisiyle, haritanın kullanımı üzerine zihinsel kritikler, önerilen dü ünce, teknik ve modeller olu turmu tur.

Anahtar Kelimeler: Görsel materyal, Tarih e itimi, Tarih haritaları, Tarihsel resim, Tarihsel foto raf.

THE USE OF VISUAL MATERIAL

IN HISTORY EDUCATION

ABSTRACT

In this study, the use of two dimensional visual materials in history education is considered. The benefits of teaching materials on teaching process is discussed and the classification of materials which are used in history education is mentioned.

The origin of the study is formed on suggested opinion, technicals and models about mentional critics on using two dimensional visual materials especially picture-photo dualty, maps in history education.

(2)

Tarih Ö retiminde Görsel Materyal Kullanımı / Ahmet im ek 144

G R

Ö RET MDE MATERYAL KULLANIMI

Ö retim materyali, ö retme-ö renme sürecinin temel ö elerinden biridir. Ö rencilerde amaçlanan bilgi, beceri, tutum ve de erleri geli tirmede kullanılan tüm araç, gereç, kaynaklar ö retim materyali kapsamına girer (Paykoç, 1991: 93). Yani; ö retme-ö renme sürecinde; ö rencilere i aret ve açıklamaların sunulması, bu i aret ve açıklamaların tüm ö renciler tarafından tam olarak anla ılmasının sa lanması,

ö rencilerin, ö renilmesi beklenen

davranı ları göstermeye özendirilmesi, onların bu davranı ları denemelerine izin

verilmesi ve böyle denemelerin

kolayla tırılması, ö rencilerin denemelik

davranı lardan beklenen yönde bir

de i meyi temsil etti i kabul edilebilecek

olanların peki tirilmesi ve böyle

olmayanların düzeltilmesi, beklenene

yakla an davranı ların istenen

mükemmelli e ula mı sayılıp

sayılamayaca ının meydana çıkarılması ve buraya kadar sayılan tüm önlemlerin, gruptaki her ö renci, hedeflenen tüm yeni davranı ları istenen düzeyde ö reninceye kadar sürdürülmesi ile ilgili olarak yararlanılan araç-gereçleri kapsar (Özçelik, 1992: 129).

Genel anlamda, ö retim sürecinde kullanılan araç ve gereçlerin önemini u maddelerle ortaya koyabiliriz. (Yalın, 2000: 79-80):

• Soyut eyleri somutla tırır. • Araç-gereç ilgileri uyandırır.

• Araç-gereçler zamandan tasarruf sa lar.

• Güvenli gözlem yapma olana ı sunar. • Farklı zamanlarda birbirleriyle tutarlı

içeri in sunulmasını sa lar.

• Ö rencilerin bireysel ihtiyaçlarının kar ılanmasına yardımcı olabilir.

• Tekrar tekrar kullanılabilir.

• çeri i basitle tirerek anla ılmalarını

kolayla tırır,

• Ö renilen bilginin hatırlanma düzeyini

arttırır.

TAR H Ö RET M VE MATERYAL KULLANIMI

Tarihin do asından kaynaklı olarak, sözel ve soyut sembollerin kullanılması, ö retim

etkinli inin azalmasında, hatırlanma

düzeyinin dü ük olmasında ba faktör olarak de erlendirilebilir. Tarih derslerinin tüm ö retim kademelerinde, ö renciler tarafından sıkıcı ve zor anla ılan bir ders eklinde algılanmasının ya da ezber dersi olarak anla ılmasının nedeni de budur.

Modern tarih ö retimi, sadece bilgi aktarımını esas almayıp, çocuk merkezli

ö retim-e itim etkinlikleri

benimsendi inden, bugün tarih derslerinin hangi yöntem-teknik, araç-gereç kullanımı ile daha verimli olabilece ine yönelik çalı malar yapılmaktadır.

Edgar Dale’in geli tirmi oldu u ünlü “ya antı konisi”, ö renme strateji, yöntem, teknik, araç-gereçlerinin, ö renme süreci sonunda gerçekle en ö rencilerin hatırlama düzeylerine olan etkisini ele almı tır.

(3)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003) 145

Kaynak: Çilenti, (1991: 56)

Bundan da anla ılaca ı gibi en iyi tarih ö retimi; bizzat tarihsel olay, ki i ya da

olgulara ahitlik etti iniz zaman

mümkündür. Fakat bunun gerçekle tirilmesi

mümkün de ildir. Zira, geçmi te

gerçekle mi tarihsel olay ya da ya amı tarihsel ki ilere ula abilmenin imkansızlı ı ortadadır. O zaman, en fazla ö renmeyi

sa layabilmek için tarihsel bilginin

konusuna uygun model ve numunelerden yararlanma yoluna gidilmelidir. Bu da müzeler, tarihsel alanlar ve mekanlarda yapılabilecek ö retim ya antılarını kapsar.

Bugün, okullarımızın herhangi bir kademesinde yer alan tarih derslerinden azâmî ekilde faydalanmayı, birden çok ö retim stratejisi, yöntem, teknik ve

araç-gereci kullanarak sa layabiliriz. Çünkü “en iyi budur” diyebilece imiz, araç-gereç,

ö retim yöntem-tekni inin olmadı ı

ortadadır. Ancak, ö retim yöntem-teknik,

araç-gereçlerinin iyi ekilde kombine

edildi i ba arılı ve verimli derslerden söz etmek mümkündür.

Dale’in “ya antı konisi”nden hareketle, ö retim materyalinin tarih dersleri için, ö rencilere hitap etme ekillerine göre bir sınıflama, faydalı görülmektedir. Buna göre tarih ö retiminde kullanılacak ö retim

materyallerini u ekilde sınıflamak

mümkündür:

Sözel semboller: Sözcükler,

(4)

Radyo ve ses kayıtları: Radyodaki

tarihsel hikaye anlatımları, önceden

kaydedilmi tarihsel bilgi içeren

programlar...

Görsel semboller: Ö retme-ö renme

ya antısında göze hitap eden araçlar... Bunlar, resim-foto raf, küre, harita, grafik, çizim, ekillerdir.

Film ve televizyon: Tarihsel filmler ve

televizyondaki tarihsel içerikli programlar... Bunlar hem göze hem de kula a hitabeden, hareketli görüntü sa layan araçlardır.

Gösterim ve oyunla tırma: Sözlü tarih

çalı maları, rol oynama, benzeti im, dramatizasyon ve çe itli oyunlar...

Sergiler ve müzeler: Tarihsel e yanın

sergilendi i, geçmi e ait izlerin gösterildi i bu yerler... Bu tarz ö renme, do rudan do ruya edinilen maksatlı ö renmeden sonra en fazla hatırlamayı sa layabilir.

GÖRSEL K VE BUNUN TAR H Ö RET M NDE KULLANIMI

Sınıflamada görsel semboller olarak adlandırılan görsel materyallerin tarih ara tırmalarında ve tarih ö retiminde önemli bir yerinin oldu u söylenebilir.

Derman (1991: 37)‘a göre görsel algı,

bilinç düzeyindeki davranı larımızın

yakla ık % 99’unun belirleyici ö esi durumundadır. Bu oran özellikle bilinç

düzeyindeki davranı larımıza etkisi

açısından çok büyük gözükmektedir. Buna göre algının niteli i ve yo unlu unun yüksek olmasına dikkat çekmek gerekir.

Görselli in bireysel algı ile ili kili oldu u bir gerçektir. Çünkü bireyin algıladı ı aslında, nesnenin kendi varlı ından çok onun olu turdu u duyumsal verilerdir (Derman,1991:34). Bu durumda, hem tarih ara tırmalarında hem de tarih ö retiminde bir materyal olarak kullanılan görselli e herkesin aynı anlamı yüklemesi söz konusu olamayacaktır. Önceden kazanılan deneyim ve birikimlerin etki etti i algılama ve dolayısıyla bireysel gerçeklik, ki inin bilinç olu turmasında önemli bir role sahiptir. Ortak bir algının etkisinin, kullanılacak materyalin sanatsal yada belgesel nitelikli bir çalı manın ürünü olması ile ilgili oldu u söylenebilir.

Bu çalı mada, görsel materyal olarak ele alınan özellikle resim (ya lı boya, gravür ve

minyatürler) ve foto rafın yukarıda

bahsedilen belgesel olma durumlarının göz önünde tutulaca ı kestirilebilir.

Grafik-Çizelge- ekiller

Görsel malzeme içinde tarihle ilgili

istatistiksel bilgiler, geçmi kültürlere ait kültürel semboller, zamanı gösteren ça lar çizelgesi bu kısımda yer almaktadır. Örne in, 16. yüzyılda Osmanlı ehir ve köy nüfus oranları grafikler ile anlatılabilir. Yine tarihsel bir sava ın taraflarının asker ve malzeme dökümü gibi istatistiksel bilgiler

grafikler ile verilebilir. Yahut

vergilendirmeye ait bilgiler grafikler yardımıyla aktarılabilir.

Biz ö retmenler, çocuklara zaman kavramını, zaman çizelgesi ile vermeye çalı ırız. Bu çizelge üzerinde çe itli tarihsel olayların zamanını i aretlemek suretiyle çocuklarda zaman bilincinin geli mesine çalı ılır.

(5)

Tarihsel Resim

Tarihsel resim, belli tarihsel olayların

belli zamanlarda belli ki ilerce görsel tasviridir. Resimler her zaman tarihsel gerçe i yansıtmayabilir. Ancak, resimsel kanıt ile ö rencinin görsel belle i geli ir ve tarihsel olayları hayal etmesi daha da kolayla ır (Ata, 2002: 126).

Burke (2003:13)’ye göre; resimler ve di er imgeler gelecek nesillere, geçmi

kültürlerin yazıya dökülmemi

deneyimlerini ya da bilgilerini payla ma olana ı sa lar. Bunlar, belki bilip daha önce

o kadar ciddiye almadı ımız eyleri

önümüze koyarlar. Kısacası geçmi i daha

canlı bir ekilde “hayalimizde

canlandırmamızı” sa larlar.

Tarihsel bir kanıt niteli ine sahip resim ya da foto rafların ders içinde çözümlemeye çalı ılması beklenmedik biçimde ö retim ve e itim kazancı sa layabilir. Ancak, tarihsel görsel malzeme içinde de erlendirilebilecek resim (minyatür, gravür, ya lıboya vs.) ve foto rafların ö retme-ö renme sürecine dahil edilmeden önce seçiminde Safran ve Köksal’ın yazılı kanıtla ilgili kriterleri dikkate alınabilir (Safran ve Köksal, 1996):

• Kanıt içeri i tarih ö retimine uygun

mudur?

• Kanıt, konu yada üniteye uygun

mudur?

• Kanıtla ilgili sorulabilecek sorulara

cevap verilebilir mi?

• Kanıt, önceden i lenmi konulara

atıf yapılmasına imkan tanıyor mu?

• Kanıtın içeri i, ö rencide merak,

ilgi, heyecan uyandırabilecek biçim ve anlam zenginli ine sahip mi?

• Kanıt, ö rencinin ya ve geli imine

uygun mudur?

• E er uygun olmayan bir yönü ortaya

çıkarsa o ekilde kullanılmamalıdır. Ö retme - ö renme sürecinde kullanılan ö retim materyalinin kullanım ekli de bu sürecin sonrasında hatırlama yüzdesini etkilemektedir.

Ö renme sürecindeki ö retim materyali ile ö rencinin etkile imi ne kadar fazla olursa, ö renme o kadar kalıcı olmaktadır.

Görsel sembollerin dikkat çekece i,

ö retme-ö renme ya antısına renk kataca ı birer gerçektir. Bununla beraber, bir grafik, bir ema, bir resim-foto raf, bir harita üzerinde örnek olay çalı masındaki gibi etkinlik ya anması, katılım ve deneyim etkinliklerine girdi i için materyal sadece göze hitap etmekle kalmaz, ö renci etkile imi yüksek olaca ından ö renme %80’e çıkabilir.

Jon Nichol’un, tarihsel bir resmin çe itli

sorularla çözümlenmesi adeta sınıf

ortamında resim üzerinde bir örnek olay çalı ması niteli indedir. Buna göre Nichol (1996: 72)’de yer alan kriterleri göz önüne alarak, Barbaros ile Kanunî Sultan

Süleyman’ın görü mesini konu alan

minyatürü öyle çözümlemek mümkün olabilir:

(6)

Resim (Minyatür) 1: Kanuni’nin Barbaros’u kabulü

SORU T P AÇIKLAMA

1. Veri anımsama sorusu: Ö rencinin olayları kullanıma sokmaksızın hatırlamasını gerektirir. Örnek: Cezayir Osmanlı’ya ne zaman katıldı?

2. Adlandırma sorusu: Ö renciden tarihsel olayla nasıl bir ba lantı kurdu unu göstermeksizin bir eyin adını söylemesi istenir. Örnek: Resimdeki adamların kafasındaki giydikleri ey nedir?

3. Gözlem sorusu: Ö rencilerden olayla ilgili bilgileriyle ba lantı kurmaksızın bir eyi tanımlamaları istenir. Örnek: Kim resimde ne oldu unu açıklayabilir?

4. Mantık sorusu: Ö rencilerden bir eyi açıklamaları istenir. Örnek: Resim, Cezayir’in Osmanlı’ya katılı ı ile ilgili bize ne anlatıyor?

5. Kuramsal soru: Ö rencilerden olayın nasıl geli mi olabilece ini veya ona neyin sebebiyet verece ini dü ünmesini isteyiniz. Örnek: Barbaros ile Kanunî’nin görü mesinden sonra ne olmu olabilir?

6. Duyu sal soru: Ö rencinin kanıtla bizzat ilgilenmesi istenir. Örnek: E er Kanunî’nin yanında oturan yeniçeri sen olsaydın ne hissederdin?

7. Hipotez olu turma sorusu:

Ö rencinin olası sebep ve sonuçlar hakkında kuramsal olarak dü ünmesini sa lamak için sorulur. Örnek: Barbaros’u Kanunî ile görü meye iten sebep neydi?

8. Problem çözme sorusu: Ö rencinin kanıtı de erlendirmesi için sorulur. Örnek: Resim, Cezayir’in Osmanlı’ya katıldı ına dair ne gibi bir kanıt içeriyor?

9. Kanıtı sorgulama

sorusu: Olayın gerçekli ini görmek için sorulan sorulardır. Örnek: Bu resim (minyatür) ne derece güvenilir bir kaynaktır?

10. Sentez sorusu: Soru sürecini bir araya toplayan ve problemin çözümüne imkan veren sorulardır. Örnek: Barbaros’un yanındaki askerin bakı açısı ile Barbaros-Kanunî görü mesinin bir hikayesini yazınız.

11. Kontrol sorusu: Ö renmeden ziyade ö rencilerin davranı larını düzenlemeye yönelik sorulardır. Örnek: Lütfen dinleyelim arkada lar.

12. Kapalı soru: Ço unlukla tek bir yanıt ile sınırlandırılmayan ve ö retmenin dü üncesini yakalamaya yönelik sorulardır. Örnek: Cezayir’in Osmanlı’ya katılması hakkında bilgi veriniz. (Gelenekçi bir ö retmen yakla ımı!)

(7)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003) 149 Yukarıda çe itli zihinsel düzeyler dikkate

alınarak sorulması teklif edilen sorulara yenilerini de eklemek mümkündür. Bu minyatürde oldu u gibi, ba ka sorularla bu

gibi özel durumu belgeleyen

görüntülerden, ö rencilerin daha genel de erlendirmelere ula maları sa lanabilir. Örne in; Kanuni Sultan Süleyman, resimde di er ki ilerden neden daha büyük resmedilmi tir? Barbaros Hayrettin Pa a, Kanuni’nin kar ısında neden el-pençe divan durmaktadır? gibi... Bu sorulara ö renciler tarafından verilecek cevaplardan yola çıkarak, Osmanlı’da protokol kuralları ya da padi ahın önemli bir dı temsilciyi –ki Barbaros burada ba ka bir devletin ba kanı olarak, Osmanlı

devletine katılma durumunda

bulunmaktadır- kabul töreninin nasıl olabilece ine yönelik konuya bir giri yapma fırsatını yakalamak mümkün olabilir.

Dance (1971: 60)’a göre, her resmin (genel anlamda görsel materyalin) ö retme-ö renme sürecinde kullanılması

birçok problemlere yol açabilir.

Ö rencilerin olgunluk dereceleri göz önüne alınarak dönemin orijinal resimleri mi, yoksa onların modern stilde yeniden

düzenlenmi ekilleri mi tercih

edilmelidir? Bir yandan, eski, özellikle ortaça a ait tasvir ve resimlerin ço u, çocuklarda saygı duygusu uyandıracak yerde, onlara gülünç gelebilir. Öte yandan yeniden modern stilde düzenlenen resimler de tarihsel gerçeklerden ziyade sanatçının hayal gücünü yansıtır. Bu durumda ö retmenin kendi muhakemesine dayanarak orta “haddi” bulabilece ini söylemek, belki en do rusudur.

Minyatürler: Resimsel kanıt olarak

nitelendirebilece imiz tarihsel olay, ki i veya yer tasvirlerinin Türk tarihi ve

kültüründe en önemli örnekleri

minyatürler ve gravürlerdir.

Türk devlet gelene i içinde yer alan, slam dininin iktidara hakim olan yorumu,

birebir tasvir yapılmasının yasak

olmasından dolayı, resimden üçüncü boyut olan derinli in çıkarılarak yeni bir tarzın geli mesine sebep olmu tur. Bunlar minyatürlerdir.

TDK’nın sözlü üne göre minyatür; ço unlukla eski yazma kitaplarda görülen, ı ık,gölge ve hacim duygusu yansıtmayan, küçük, renkli resim sanatıdır (TDK Türkçe Sözlük, 1998:1568).

Atasoy (2003), Osmanlılarda, özellikle Kanuni Sultan Süleyman dönemi minyatür sanatına dikkat çekmi , bu dönemde, tarihi

olayları saptama anlayı ının

“ ehnâmecilik” adıyla resmi bir görev halini almaya ba ladı ını belirtmi tir. Bu anlayı içinde, tarihi olaylar, yazma olarak kayda geçirilirken, bir yandan da resimlenmi tir. mparatorlu un do u ve batısındaki sava lar, fetihler ve seferler, tahta geçi ler, yabancı elçilerin kabulü, bayram kutlamaları gibi önemli olayların yanı sıra, bazen sultanın yalnızca tek bir seferi de ele alınmı tır. Bu tür eserlerin en

önemlilerinden birisi de Arifî’nin

Süleymannâme’sidir (TKSM, H.1608). Kitap, 1543 Macaristan ku atmasını, Nice’in fethini ve deniz seferlerini konu almaktadır. Daha sonraki padi ahlar döneminde de bu ba lamda pek çok esere rastlamak mümkündür. Tarih-i Sultan Bayezid’te (TKSM, R. 1272)II. Bayezid döneminin deniz seferlerini anlatırken, Matrakçı Nasuh’un minyatürleri ise

(8)

figürsüz, topografik birer manzara niteli i ta ımı , böylelikle dönemin co rafyasına atıfta bulunmu tur.

Zamanla, minyatürlerin yüzeyleri, ço u kez ana konuyu izlemeyi güçle tiren süslemeci motiflerle doldurulmu tur. Ancak, tarihi olayların minyatürlerle yansıtılması konusundaki titiz yakla ımın geli mesiyle bu özellik, giderek erimi tir. Tarihi olayları gerçekçi bir tavırla saptama anlayı ı, artık Türk minyatür sanatının bir de i mezi olarak gelenek haline gelmi tir. Kanuni döneminde ba layan tarihi konuların i lenmesi ve ehnâmecilik’e ba lanıp, minyatürün, devletin resmi tarihini belgeleme niteli i alması, klasik döneminde Türk minyatürüne ana karakterini kazandıracak tarihi konulu

minyatürlerin Osmanlı ordusunun

seferlerini, padi ahın tahta çıkı ını, saray içinde ve dı ında düzenlenen gösteri ve enlikler gibi olayları da konu almasına yol açmı tır. Örne in, Kanuni’nin son yıllarında 1558’de yazımına ba lanan Sefer-i Zigetvar (TKSM, H.1339) adlı eserde Zigetvar seferi ve II. Selim’in tahta çıkı ını izleyen yıllar konu edilmi tir. Sultan II. Selim’i tahtında oturmu , önünde iki büklüm e ilmi Avusturya elçisini huzuruna kabul ederken gösteren resim, eserdeki ilginç minyatürlerden biridir. III. Murad döneminde hazırlanan Hünernâme’de (TKSM, H.1523/4)ise kronolojik bir sırayla Selçuklu ve Osmanlı sultanlarının tahta çıkı ları ile her birinin saltanat yıllarında geçen önemli tarihi

olaylar anlatılarak resimlenmi tir

(Atasoy,2003:1).

Ata (2002: 129)’ya göre minyatürler;

Osmanlı tarihine, saray hayatına,

muharebe ve muhasara sahnelerine, ehir

ve kale manzaralarına ili kin içerdi i konularıyla, sanatçının, gerçek olayları realist görü ile anlatma niyetinden dolayı tarih ö retiminde kullanılabilecek zengin görsel malzeme sunmaktadır.

te Türk minyatürlerinin bu realist

yapısı, onların tarih e itiminde

kullanılmasını kolayla tırmaktadır.

Minyatürlere çe itli tarih ders kitaplarında bir çe ni olarak rastlamakla birlikte, gerek baskının kalitesizli i ve gerekse tarih ö retmeninin bu konudaki yetersiz donanımı, minyatürlerin tarih ö retiminde

etkili bir ekilde kullanılmasını

engellemektedir.

Gravürler: Osmanlı’nın özellikle son

dönemlerinde, Avrupalı seyyahların

çabalarıyla olu mu tur. Ta , bakır, tahta veya çelik üzerine çizim suretiyle yapılan gravürler, eski stanbul sokakları, çar ıları, mesire yerleri ile ilgili görüntüler sunarlar. Tarih ö retiminde gravürler, tıpkı foto rafta oldu u gibi de i im ve süreklilik ba lamında ele alınarak, eski stanbul ile bugünkü stanbul, eski çar ılar, eski esnaf, eskiden halkın ya ayı ı, giyini i, davranı ı ile bugünkü arasındaki farkları göstermek amacıyla kullanılabilir.

Gravürler de bu yönleriyle çocuklarda

tarih, kültür ve do a bilincinin

olu masında (Ata, 2002: 130) etkili olabilirler.

Tarihsel Foto raf

Tarihsel malzeme içerisinde

de erlendirilebilecek bu malzemelerden foto raf, gerçe e yakın olması sebebi ile ö retimde tarihsel kanıt olarak sunulabilir.

(9)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003) 151 Çizgen (1992: 15-68)’e göre sanat,

tarihsel sürecin ürünüdür. Foto raf ise toplumun belle i, dünyamızda olup bitenin izi, yalnız geçmi in mirası de il, yarının rehberidir. Bu yakla ımdan hareketle, tüm sanat eserlerinin tarihsel

birer belge oldu u, kestiriminde

bulunabiliriz. Bu da gerçe e en yakın sanat dalı olarak nitelenen foto rafın tarihsel bir belge olarak durumunu güçlendirmektedir.

Belgesel foto raf olarak adlandırılan, belli bir yorum ta ımayan fotokopi

kıvamındaki bir durumu aktaran

çalı malar (Çizgen, 1992: 40) tarih ö retiminde rahatlıkla kullanılabilecek araçlardır. Çünkü, foto raflar de i im ve süreklilik kavramlarının çocuklarla daha iyi kavranılması için birer fırsattır.

Örne in, bir ehrin geçmi zaman

foto rafları ile bugünkü foto raflarından hareketle ehirdeki tarihsel süreç içindeki de i imi en güzel biçimde anlatabiliriz.

Foto rafın tarih ö retiminde

kullanılmasına yönelik en pratik model Felton ve Allen’in geli tirdi idir. Buna göre (Ata, 2002: 134):

1. Foto rafı sunma: Ö renciye tarihsel

ba lamında foto rafın kapsamı

söylenir.

2. Anahtar soruyla yöneltme: Bu

resimdeki insanlar ne yapıyor?

3. Ö rencilerden ki ileri ve nesneleri tanımlamaları isteme: Ö renciler

resimde gördükleri her eyi listeler.

4. Ö rencilere foto rafta gördüklerini betimletme: Bu kimseler nasıl

giyinmi ?

5. Ö renciye çıkarım yapmaya yönelik sorular sorma: Bu foto raf adamların

çalı tı ı yerlerle ilgili ne gibi ipuçları vermektedir?

6. Ö rencilerden hipotezini

de i tirme, do rulama ve atma

ihtiyaçlarının olup olmadı ını

sorma: Ö renciler hipotezlerini

de i tirecek gözlemlerde bulunurlar.

7. Hipotezi desteklemede ders kitabı veya di er materyalleri kullanma:

Ö renciler foto rafın anlattıklarını di er materyaller ile desteklerler.

8. Dü ünmeyi gözden geçirme: Birlikte

sorular ve dü ünme becerileri üzerine odaklanır.

Bu teknikler kullanılmadan önce konuya uygun mesajları olan foto raflar

seçilmelidir. Çocukların sosyal

çevrelerindeki tarihsel eserleri daha iyi tanımaları üzerinde duran Uluçay (1958: 7), ö rencilere;

• Resim, foto raf, elbise, folklor, vs.

toplatılmasını,

• Tarihsel olayların tasvirini yapan

resimlerin, kartpostalların listelerinin çıkartılmasını,

• Endüstrinin geli mesi, arazinin geni leme ve daralmasını, nüfusun artı ını gösterir harita, grafik (resim)

ve tabloların yaptırılmasını

savunmaktadır.

Resim, minyatür, gravür ve foto rafın ö retim ortamında kullanımından sonra da

gerekli zamanlarda tekrar tekrar

ba vurulabilmesi için muhafazası gerekli görülmektedir. Moffatt (1957: 52)’a göre :

(10)

“Resimler (foto raflar) de i ik

büyüklükteki bir ka ıt üzerine yapı tırılıp, konu ve alfabe sırasına göre dosyalar

içinde dosya dolabında muhafaza

edilmelidir. E er herhangi bir sebeple

resimler (foto raflar) kartona

yapı tırılamıyorsa bunlar dosyadan büyük zarflar içinde muhafaza edilir. Resim koleksiyonu zaman zaman gözden geçirilip elenmelidir. Bu koleksiyon okul ve ehir kitaplıkları dosyalarından temin edilecek resimlerle zenginle tirilmelidir.”

Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bir sanat eseri, içinde do du u fiziksel ve sosyal çevre, yaratan ırk, onun yaradılı ına tanık olan tarihsel an (Modiano içinde Ak, 1991: 8) gibi birçok unsuru barındırsa da de erlendirirken, onun sunulu undaki estetiksel yakla ım ve felsefeyi her zaman göz önünde bulundurmak gerekir. Çünkü insanın, üretim sürecine katıldı ı her üründe kendi ya antısından izler bıraktı ı bir gerçektir.

Haritalar

Sosyal bilim derslerinden özellikle

co rafya ve tarih ö retimlerinin

vazgeçemedi i temel ö retim materyali

haritalardır. Görsel sembollere ve

çizimlere dayanan haritalar, özellikle yer bildirmelerinde en etkili araçtır. Ancak,

bugün okullarımızda hem sayı

bakımından, hem de nitelik bakımından yeterli haritaların bulundu unu söylemek zordur.

M.E.B. E itimi Ara tırma ve Geli tirme Dairesi Ba kanlı ının Sosyal Bilgiler ve sosyal bilimler derslerinde kullanılan tarihsel haritaların durumu ile ilgili

yaptırdı ı ara tırmada u sonuçlara

varılmı tır:

“Sosyal bilimler derslerinde kullanılan araçların, kullanılır durumda olanların yüzdesi yeterli düzeyde de ildir. Buna kar ın kısmen kullanılabilir durumda olanların yüzdesi yüksektir. Kullanılır durumda olmayanların yüzdesi %14 gibi standardın üzerinde bir rakam olması

dikkat çekicidir (E itim Ö retim

Ekipmanları Envanteri: 52-53)”.

Aynı ekilde Sosyal Bilgiler

derslerindeki haritaların %72’si kullanılır düzeyde, %18 kısmen kullanılır ve %10’u ise kullanılmaz düzeydedir. Sosyal Bilgiler dersi haritalarının hem türleri az, hem de kullanılabilirlik düzeyleri dü üktür (E itim Ö retim Ekipmanları Envanteri: 64-65).

Okullardaki sayısı bakımından bu durumda olan duvar haritaları nitelik bakımından da pek çok eksikli e sahiptir.

Tarih Haritaları: Tarih ö retiminin

belki de en sık kullanılan aracı tarih haritalarıdır.

Herder, “co rafya tarihin esasıdır, tarih ise devirlerle milletlerin hareket halindeki co rafyasından ba ka bir ey de ildir” demi tir (Baymur, 1949: 63).

Tabii bu bakı açısıdır. Ancak tarihin co rafî bir mekanda meydana gelmi

olması, tarihi zaten co rafyaya

ba lamı tır. Bu yüzden ö retmenlerimiz bir tarih haritası bulamazlarsa, co rafi bölgeler arasında sıkı bir ili ki oldu unu bilirler (Dance, 1971: 62).

Tarih haritası çizimlerinin co rafyacılar ve tarihçilerin ilgisini çekmemesi bu alana yönelik ilgisizli i beraberinde getirmi tir. Bütün ça ları kapsayan tarihimiz üzerinde

(11)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003) 153 bölümlendirmeler gibi konuların, nasıl ele

alınaca ı hakkındaki görü birli i henüz sa lanamamı ; son ça ların devletler arası hukuk kuralları, e itim ve ö retim zaruretiyle çizilen daha önceki ça ların tarih haritalarına uygulandı ından, ve bu durum, kaynak niteli inde olan ve her bakımdan örnek kabul edilmek istenen haritalara da yansıdı ından, bilimsel

güven bir türlü kurulamamı tır

(Da tekin,1977: 7).

Oysa, tarih haritaları, tarihle ilgili yorumlarımızda bize yardımcı oldu u gibi

bazı soyut kavramları ö rencinin

anlamasında faydalıdır. Bu yüzden tarih sınıflarında önemli, belli ba lı haritalar, mesela bir Dünya haritası, Türkiye haritası, Türk Dünyası haritası vb. haritalar sürekli bulunmalıdırlar. Böyle bir ortamda ders yapan çocuk belki farkına varmadan tarih e itimi almı olacaktır (Köstüklü, 1998: 116).

Bugün, tarih haritalarının ya çok karı ık ifadelerle dolu olması, ya da çok fazla bilginin bir harita üzerinde verilmeye çalı ılması, bu araçların fonksiyonlarını yerine getirmelerini engellemektedir. En az üç haritaya aktarılması gereken bilginin zarurî sebeplerle (bunlar genelde maddi sebeplerdir.) bir haritaya yerle tirildi i görülmektedir. Bu durum, özellikle okul haritaları ve atlaslarında e itime elveri li olmayan bir görünüm yaratmaktadır. Gerçi, iki tarih arasındaki olayları gösteren bir haritada, de i en hudutları ve bu iki tarih arasındaki yılları göstermek mümkün olabilir ise de bu haritada, kültürel kurumlarla, iktisadî ve be erî bilgi ve hareketleri, askerî harekatı i aret ve oklarla göstermek büyük karı ıklıklara sebep olabilece i gibi, ilgisizli e ve

yararın en az düzeye inmesine sebep olabiliyor (Da tekin, 1977: 11).

Me hur, “Türklerin Anayurdu ve Göçler” haritasında oldu u gibi, hava

yolları a ını andıran, bilimsel

gerçeklerden uzak ve birçok bilgiyi aynı anda verme çabasının ürünü bu tarz tarih haritalarının (Safran, 1994: 8) ö retimi nasıl etkileyebilece i açıktır.

Tarih haritaları hazırlanırken, her çe it tarihsel olayların incelenmesi sırasında,

konunun kavranmasına, yormadan

(ö retime) en yüksek derecede hizmet imkanı sunması gerekti inden, bu ön bilgi içinde yerle me yerlerinin önemine bilhassa temas edilebilmelidir. Bir yerle me yerinin kurulması, büyümesi, yer de i tirmesi, tahribi veya yok olması, kronolojik bakımdan ça ları ve olayları açıklanamayaca ından, bu hayatiyetin özel i aretlerle gösterilmesine önem vermek, üzerinde önemle durmak gerekir (Da tekin, 1977: 9).

Genelde göze hitabeden araçlarla yapılacak ö retimde uyulması faydalı teknik prensipleri, tarih haritalarından da azamî fayda sa lamak amacıyla göz önüne alabiliriz. Buna göre (Bassing, 1955: 117).

• Araçlardan faydalanmada takip

edilecek yol iyi planlanmalı,

• Ö rencileri daha önceden hazırlamalı, • Konu önceden tespit edilmeli ve araç

konuya uygun olmalı,

• Araca gerekli durumlarda ba vurmalı, • Araçtan yeterince faydalanmalı,

(12)

• Araca kar ı ö rencilerin aktif bir tepki

göstermesi sa lanmalı,

• Bütün sınıfın görebilece i ekilde

kullanılmalıdır.

Görsel materyaller içinde yer alan haritaları sadece ilgi aracı olmaktan çok çe itli tekniklerle kullandı ımız zaman, daha fazla fayda elde edebiliriz. Bunlar;

• Dilsiz haritalar üzerinde ö renci

çalı maları yaptırmak,

• Gerekti i ve uygun harita

bulunmadı ı zaman tahtaya ilgili haritayı çizmek,

• Ö rencilere belli konularla ilgili

kopya haritaların çizimini ödev olarak vermek,

• Ö renci merkezli etkinliklerle haritadan faydalanmak,

• Asetata fotokopi yapılan tarih

haritalarını tepegözde kullanmak,

• Haritayı belli çizim ve i aretlemeleri

ile birden fazla asetata çizmek, asetatların üst üste gelmesiyle, tarih haritasının tamamının olu masını sa lamak,

• Belli olayları ya da belli noktaları

açıklayan haritaların çizimini

ö rencilere ödev olarak vermek. (Milli Mücadelede, sadece Yunanlıların i gallerini gösteren bir Türkiye haritası çizimi gibi.)

• Karı ık bir haritadan belli bir konuya

ait bilgileri, ö rencinin kendi eliyle

yaptı ı haritaya naklettirmek.

(Örne in, zmir Ege Lisesi

Ö rencilerinin Güneydo u Akdeniz

projesi (SEMEP) kapsamında

hazırladıkları “Akdeniz Diyeti ve Zeytinya ı” adlı çalı mada, elimizdeki verilere göre zeytinya ı kültürünün yayılı ıyla ilgili bir tarih haritası

olu turma gayretleri∗, bu konuya

açıklık getirici durumdadır.

• Haritadaki i aretleri, kelimelerle ifade

ettirmek,

• ncelenen haritanın birçok yönünü

anlatan kompozisyonlar yazdırmak, eklinde sıralanabilir.

Tarih haritalarının, tarih ö retiminde ö renci eri isi üzerinde beklenen etkiyi gösterebilmesinin en kolay yollarından birinin, onlara tarih haritası çizdirmek oldu u unutulmamalıdır. Moffatt’a (1957: 79) göre ö rencilere harita yaptırılırken

unlara dikkat edilmelidir :

1) lk önce kur un kalemle çizmek ve

sonradan mürekkeple üzerinden

geçmek do ru olur.

2) Basitlik, temizlik ve do ruluk en

önemli noktalardır.

3) Yazılar kitap harfi ile ve do ru olarak

yazılmalıdır.

4) Haritada kullanılacak tam istenilen

rengi elde edebilmek için boyaları ilk önce ba ka bir ka ıtta denemek gerekir.

5) Haritanın ismi üst kısma, orta yere ve

gerekli bir ekilde kitap harfleri ile yazılmalıdır.

∗_bkz:

http://www.egelisesi.k12.tr/turkish/turkce/yari sma/semep/calismalar/akdenizdiyeti.pdf

(13)

G.Ü. KIR EH R E T M FAKÜLTES DERG S , Cilt 4, Sayı 1, (2003) 155 6) Her haritanın özel i aretleri sol alt

kö ede olmalıdır.

7) Haritaya ba layan her ö renci kendi

adını, yaptı ı haritanın sa alt kö esine yazmalıdır.

SONUÇ

Milli E itim Bakanlı ı, taslak halinde

olan Sosyal Bilgiler müfredat

programında, e itim araç ve gereçleriyle

ilgili bölümde; “Tarihsel tablolar,

resimler, kartpostallar incelenip, bunlarla konular somutla tırılır. Resimler, ünite kö elerinde veya okulun çe itli yerlerinde sergilenir ve gelecek yıllardan da kullanılabilecek albüm haline getirilir” demektedir. Ancak nasıl kullanılaca ına dair hiçbir plan örne i sunulmamı tır. Bugün Sosyal Bilgiler dersi tarih konularının ö retiminde önerilen tarih haritalarının konulara göre bile yetersiz oldu u ortadadır. lgili tarih haritaları ekte sunulmu tur.

Tarih ö retiminde görsel malzeme olarak nitelenebilecek resim (gravür, minyatür, ya lı boya vs.), foto raf, grafik, ekil, ema ve haritaların derslerde sadece bir görüntü olarak kullanılmasının belki çocu un ilgisini ve dikkatini derse çekmekte faydası açıktır. Ancak, örnek olay çalı ması tarzında resim ve foto raf çözümlemeleri, grafik, ema, çizelge ve harita okumalar, bu ö renme süreci

sonundaki hatırlanma oranlarını

yükseltebilir.

Görsel sembol olarak adlandırılan

grafik, çizelge, ema, haritaların

ö rencilerin anlayabilece i ölçüde basit, konuya en iyi hizmeti edecek ekilde

albenili, bilgileri bilimsel ve belli metotlar kullanılarak hazırlanması durumunda tarih

ö retimine olumlu etki yapaca ı

ku kusuzdur. Ancak yine de hiçbir araç ya da yöntemin tek ba ına yetmeyece i, tüm araç ve yöntemlerin gerekli yerlerde, gerekli ekil ve ölçüde kombine bir düzen içerisinde ö retilmesinin en iyi yol oldu u unutulmamalıdır.

KAYNAKLAR

Ata, B., 2002, “Müzelerle ve Tarihi

Mekanlarla Tarih Ö retimi: Tarih Ö retmenlerinin Müze E itimine li kin Görü leri”, Ankara: Gazi

Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yayınlanmamı Doktora Tezi.

Atasoy, N., Geleneksel Türk Sanatları

Minyatür Sanatı,

www.istanbul.edu.tr/ Bolumler/ yaba ncidil/minyatur.htm. (31.07.2003)

Baymur, F., 1941, “Tarih Ö retim”, Ankara.

Bossing, N., 1955, “Orta Dereceli Okullarda Ö retim II”, Çev: SARI, N., stanbul: Maarif Basımevi. Burke, P., 2003, “Afi ten heykele

Minyatürden Foto rafa Görgü

Tanıkları”, stanbul: Kitapyayınevi. Çilenti, K., 1991, “E itim Teknolojisi

ve Ö retim”, Ankara: Kadıo lu Matbaası.

Çizgen, G., 1992, “Foto rafın Yapısı ve

Kimli i Üzerine Denemeler”,

(14)

Da tekin, H., 1977, “Bizde Tarih Haritacılı ı ve Kaynakları Üzerine Bir Ara tırma”, stanbul: nkılap ve Aka Basımevi.

Dance, E. H., 1971, “Orta Dereceli

Okullarda Tarihin Yeri”, Çev:

Horasanlı, O., stanbul: Milli E itim Basımevi.

Derman, ., 1991, “Foto raf ve

Gerçeklik”, stanbul : A aç

Yayıncılık.

Do du, S., ve Arslan, Z., 1973, “E itim

Teknolojisi Uygulamaları ve E itim

Araç-Gereçleri”, Ankara.

lkö retim Okulu Ders Programları, 2000,

“Sosyal Bilgiler Programı”,

stanbul: Milli E itim Basımevi. M.E.B. E itimi Ara tırma ve Geli tirme

Dairesi Ba kanlı ı, Tarihsiz,

“E itim Ö retim Ekipmanları

Envanteri”, Ankara: Milli E itim Basımevi.

Modiano, A., 1991, “Basında Foto raf

Yazıları Klavuzu”, stanbul: Ataol

Yayınları.

Moffatt, M. P., 1957, “Sosyal Bilgiler Ö retimi”, Çev : ORAN, N.,

stanbul: Maarif Kitabevi.

Nichol, J., 1996, “Tarih Ö retim”, Çev: Mustafa Safran, Ankara.

On-line: Güneydo u Akdeniz Çevre

Projesi (SEMEP) Akdeniz Diyeti Ve Zeytinya ı, Özel Ege

lkö retim Okulu Ve Lisesi http://www.egelisesi.k12.tr/turkis h/turkce/yarisma/semep/calismala r/akdenizdiyeti.pdf (31.07.2003)

Özçelik, D. A., 1992, “E itim Programları ve Ö retim”, Ankara: ÖSYM Yayınları.

Paykoç, F., 1991, “Tarih Ö retimi”, Eski ehir: Açıkö retim Fakültesi Yayınları.

Safran, M., 1993, “Ders Kitaplarındaki

Türk Dünyasına li kin Bir

Çalı ma”, Ankara: Uluslararası

Türk Dünyası Tarih Ara tırma Sempozyumu.

Safran, M., ve Köksal, H., 1998, “Tarih

Ö retiminde Yazılı Kanıtların Kullanılması”, Ankara: G.Ü. G.E.F.

Dergisi, Cilt 18, s.1.

TDK, 1998, “Türkçe Sözlük”, Ankara: TTK Basımevi.

Uluçay, Ç., 1958, “Tarih Ö retimi (Çevre

ncelemeleri)”, stanbul: Ö retmen Cep Kitapları.

Yalın, H. ., 2000, “Ö retim Teknolojileri

ve Materyal Geli tirme”, Ankara:

Nobel Yayınları.

EK

• Asya-Avrupa, Hun ve Kavimler Göçü • Büyük Selçuklu Devleti

• stiklal Sava ı Haritası

• Mo ol Devleti ve Parçalanması • Orta Asya’da Kurulan Türk Devletleri • Orta Ça da slam mparatorlu u • Osmanlı Devleti’nin Kurulu ve

(15)

• Osmanlı Devleti’nin Gerilemesi • Tarih öncesi Anadolu ve Yakın Do u

Uygarlı ı

• Timur Devleti

• Türkiye Selçuklu Devleti • Türklerin Anayurdu ve Göçler

• Birinci Dünya Sava ı Avrupa ve

Osmanlı Devleti