Safkan Osmanlı Üsküdar

C o u rte sy o f M. H a k in i B in g ö l P ri m Photobank T u rk ey

Gün doğumunu tanrıların dağı Nemrut’ta karşılamak in­

sana nasıl doyumsuz bir heyecan veriyorsa, İstanbul'un

muhteşem siluetinin dekorunda, güneşin son ışıklarını

uğurlamak da öylesine inanılmaz bir güzelliğe tanık ol­

manın keyfini yaşatır. Ancak bunun için Üsküdar’ın Ha-

rem’e, Salacak tı doğru uzanan bayırlarına, Kız Kule­

s in in süslediği, Marmara’yla İstanbul Boğazı nın

buluştuğu sulara kadar uzanmanız gerekir.

Ya, o Üsküdar’ın kendisi... Arkanıza dönüp de bu

gös-B id d in g farewell to the last rays of the sun behind the mag­ nificent silhouette o f Istanbul’s minarets and domes is as unforgettable as watching the sunrise from Nemrut, mountain of the gods. To see this beautiful sight you must cross to the A sian shore o f the B o spho rus to Ü skü d ar as evening approaches. And what o f Üsküdar itself? W hen you turn around to look at the place which is hosting this spectacle, you see a district of purely Ottoman character, in contrast to the walled city of Istanbul proper and Pera facing it across the

Günün her saati kalabalık olan Üsküdar Meydanı denize açılır (en üstte).

1710’da yapılan Yeni Valide Camii sebili çevresindeki pazar yeri (üstte). III.

Ahmed tarafından 1728’de yaptırılan meydan çejmesi (sağda). / Üsküdar

Square, which faces the sea, is always crowded (top). The market around

the sebil fountain of Yeni Valide Mosque, which was built in 1710 (above).

The pavilion fountain built in 1728 by Sultan Ahmed III (right).

64

E rd a l Y a zı c ı / P ri n t Photob an k T u rk ey

Üsküdar Meydanı’ndaki Mihrimah Sultan Camii, Mimar Sinan’ın bir eseri. Cami kıyıya çok yakın bir set üzerindeki Mihrimah Sultan Külliyesi içinde yer alıyor (üstte solda).

Caminin bir gravürü (üstte sağda). Camiden bir detay, kujevi (en üstte). / Mihrimah Sultan Mosque in Üsküdar Square was built by the celebrated 16th century architect

Mimar Sinan and rises upon a platform close to the shore (above left). An engraving of the mosque (above right), and a nesting box for birds on its façade (top).

teriye ev sahipliği yapan Üsküdar’a şöyle bir baktığınız­

da, karşıdaki tarihî yarımadanın ta Bizans’tan, Cene­

viz’den hatta eski Mısır’dan başlayıp, günümüze kadar

uzanan kozmopolit kültür mozaiğini yansıtan siluetine

karşılık, orada safkan bir Osmanlı karakteriyle yüzyüze

geleceksiniz.

Çağlar boyu nice olaylara tanık olan, görmüş geçirmiş

Üsküdar, geçmişi ile ilgili pek sır vermez. Özellikle de

antik çağlardaki mütevazı yaşamına ilişkin çok şey bil­

miyoruz. İstanbul’un Avrupa yakasında, Bizans ve Ro­

ma devrinden kalma pek çok eser bulunmasına karşılık,

Üsküdar’da birkaç parça sütun ve sütun başlığından

başka o dönemleri aydınlatacak bir iz yoktur. Üskü­

dar’ın bilinen tarihi, MÖ 7. yüzyılda Yunanistan’dan ge­

lerek Khalkedon’a (Kadıköy) yerleşen Megaralıların bu­

rada kurdukları tersanelerde teknelerini yapmalarıyla

başlar. Küçük bir yerleşim alanı olan şehir, MÖ 6. yüz­

yılda Perslerin eline geçer. Atmalılar, Ispartalılar ve

Bithynia Krallığı’ndan sonra MÖ 74 yılında Roma’ya

G o lden H orn, w here historic m onum ents built by the Romans, the Byzantines, the Genoese, and even the Egyptians mingle with those of the Ottomans in a cosmopolitan cultural mosaic.

Although Üsküdar’s history also goes back to ancient times, little remains but a few fragments of columns and column capitals, and our knowledge of life here before the Ottoman era is limited. Th e Megerans who settled in Chalcedon (Kadıköy) in the 7th century BC are known to have estab­ lished shipyards here, and the small settlement which grew up around them was captured by the Persians in the 6th cen­ tury BC. Üsküdar was subsequently ruled in turn by the Athenians, Spartans and Bithynia, before becoming part of the Roman Em pire in 74 B C . U nd er both Rom ans and Byzantines, Üsküdar appears to have been an insignificant vil­ lage. Pro fesso r D r Semai Eyice, in his b o o k about the Bosphorus in the Byzantine period, writes that the only large buildings o f im portance here w ere the m onasteries o f Chrysopolis and Philippicos, of which there is no trace today.

Courtesy’ o f M . H a k a n B in g o ! / P ri n t Photobank Tu rk ey

Üsküdar’ın güneyindeki burunda kliçlik bir semt olan Salacak, eski ahşap ev­

leriyle biliniyor. Semt, manzarası nedeniyle günümüzde prestijli bir konut

bölgesi. Bir gravürde Salacak (üstte). / Salacak, a neighbourhood on the

headland south of Üsküdar, is famous for its old wooden houses. The spec­

tacular view makes this a sought-after residential area today. Salacak in a

19th century engraving (above).

bağlanır. Roma ve Bizans döneminde önemsiz bir sahil

köyü olan Üsküdar’da birkaç küçük mabedin dışında

hiçbir önemli eser yapılmamıştır. Prof. Dr. Semai Eyice,

‘Bizans Döneminde Boğaziçi’ adlı yapıtında Bizans dö­

neminde Üsküdar’da büyük ve önemli sadece Khryso-

polis ve Philippikos adlı manastırların bulunduğunu ya­

zar. Bunlar da bazı küçük manastırlarla birlikte hiçbir iz

bırakmayarak kısa zamanda kaybolmuştur. Tek büyük

dinî tesisin 10. yüzyılda tamamen ortadan kalktığı, öte­

kilerin ise 14. yüzyıla kadar peş peşe sıralanan kısa

ömürlü manastırlar olduğu düşünülürse, Üsküdar, Os­

manlIlardan önce, giderek küçülür ve önemini büsbü­

tün kaybeder. Üsküdar, ancak Türklerin eline geçmesiy­

le şehir görünümü alır.

Bizans İmparatoru Kontakuzinos’un kızı ile evlenen Or­

han Gazi 1347 yılında kayınpederi ile Üsküdar’da bulu­

şur, Venediklilere yenilen Cenevizlilerin yardım istemesi

üzerine 1352 yılında Üsküdar'ı alır.

Üsküdar, İstanbul’un fethinden önceki dönemlerde

Os-N o r does anything remain of the few small monasteries and places o f worship here. The largest monastery no longer existed in the 10th century, and the remainder had disap­ peared one by one by the 14th century. So, p rio r to Ottoman times, Üsküdar had lost what importance it had and was diminishing in size.

In 1347 the second Turkish sultan Orhan Gazi, who married the daughter of the Byzantine emperor John VI Cantacuzene, met with his father-in-law in Üsküdar, and in 1352 took pos­ session of this area when the Genoese, who controlled Pera, were defeated by the Venetians and requested Orhan Gazi’s 6 8

M u ra t T a n e r / P ri n t P hot obank Tu rke y C o u rte sy o f M . H a k a n B in g ö l

inanlıların en önemli üssü, fetihten sonra da Anadolu’da

başlayan bütün seferlerde, orduların ikmal merkezi, her

seferin başlangıç noktasıdır.

Türklerin eline geçmesiyle birlikte askerî ve ticaret yol­

larının düğüm noktasında önemli bir iskele başı olarak

gelişmeye başlar; Anadolu içlerine uzanan kervan yolu­

nun ilk çıkış noktası ve aynı zamanda Asya’dan Avrupa

yakasına açılan önemli bir iskele olur. Çamlıca etekleri

ile Boğaziçi semtleri, 19- yüzyılda büyük bir gelişme

gösteren Üsküdar, yalı, konak, bağ ve bahçelerin yer al­

dığı bir sayfiye merkezi haline gelir.

Üsküdar’ın simgesi olan ve Salacak sahilinden yüz met­

re kadar açıkta küçük ve kayalık bir ada üzerindeki Kız

Kulesi, tarih boyunca birçok efsaneye konu olur. Boğaz

girişini kontrol altında tutmak isteyen Atinalı kumandan

Alkhibiades’in, MÖ 410 yılında bugünkü Kız Kulesi’nin

bulunduğu yerde bir karakol kurduğu biliniyor. 12.

yüzyılda Bizans İmparatoru Aleksios Komnenos aynı

yerde yaptırdığı kule ile Sarayburnu’nda bulunan bir

başka kule arasında zincir gerdirerek Boğaz’ı kapatır.

Fatih Sultan Mehmed de İstanbul’u aldıktan sonra bura­

ya bir nöbetçi yerleştirir. 1509 büyük İstanbul depre­

minde yıkılan kulenin yerine yapılan ve fener olarak

Deniz kenarındaki Şemsi Paja Külliyesi, Mimar Sinan’ın yapıtlarından. Külliye

hamam, cami, medrese ve türbeden oluşuyor (üstte). Masmavi sular üstünde­

ki, beyaz badanalı Kız Kulesi’nin tarihi efsanelerle örülü (solda). / Şemsi

Paşa Mosque on the waterfront was built by Mimar Sinan, and has a com­

plex of baths, medrese and tomb (above). Kız Kulesi tower stands on an

islet at the mouth of the Bosphorus (left).

help. Under Turkish rule Üsküdar s fortunes were reversed, as it grew rapidly from a village into a city, to become the most important Ottoman military base in the century leading up to the conquest of Istanbul. Following the conquest it was the starting point for all O ttom an campaigns eastwards through Anatolia, a centre of provisioning for the army, and of great commercial importance. Üsküdar was a crucial point on the trade routes through Anatolia to Istanbul, with boats of all kinds constantly ferrying passengers and goods to and fro across the Bosphorus.

In time the beautiful surroundings of Üsküdar, particularly Çamlıca Hill and the Bosphorus shores, became a popular summer resort, with pavilions and summer residences set amidst its vineyards and orchards, and along the waterfront. One of Üsküdar's best known landmarks is the small tower of Kız Kulesi, lying on a tiny rocky islet 100 m offshore. In 410 BC Athenian general Alchibiades is known to have set up a guard post here to control ships passing in and out of the Bosphorus, and in the 12th century the Byzantine emperor Alexius I Comnenus built a tower from which a chain was stretched across the mouth of the strait to another tower on Sarayburnu headland. Following his conquest o f Istanbul, Sultan Mehmed II kept guards in the tower, which collapsed in the earthquake of 1509. This was replaced by a wooden

A li I h sa n G ö k ç e n ________________________________ Y ü ks el A lt ın to p /P ri n t Photob an k Tur k ey

Üsküdar sahili günün her saatinde karşı kıyıya geçen motorlarla cıvıl cıvıl (en üstte). Sahilde yürürken durup balık-ekmek yiyebilirsiniz (üstte solda). Güneşli gün­

lerde sahilde balık avlayanlar eksik olmaz (üstte sağda). / Motorboats ferry passengers from Üsküdar to the opposite shore of the Bosphorus (top). Sandwiches

filled with fresh grilled fish make a cheap and delicious snack (above left). In fine weather fishing from the shore is a popular pastime (above right).

kullanılan ahşap kule

çıkan yangından büyük

hasar görür.

yılında kagir olarak yeniden yapılır.

1829

yılında karantina istasyonu olarak kullanılmaya

başlanır. Kule

yılında büyük bir onanından geçiri­

lir.

yılında Fenerler Idaresi’ne geçer.

yılında

Liman Müdürlüğü tarafından yeniden onarılır. Yakın za­

mana kadar askerî amaçla kullanılan kule, geçirdiği res­

torasyondan sonra şimdi turistik hizmet veriyor.

Ünlü Fransız yazarı Alphonse de Lamartine İstanbul

için, “Yeryüzüne sadece bir kez bakmaya izin verseler-

di, gelip onu buradan seyretmek gerekirdi” der. O gü­

zelliğin durup, seyredileceği en uygun yer, herhalde

Üsküdar olurdu...

•

* Yalman Özgüner, gazeteci.

tower used as a lighthouse, which was damaged by fire in 1721 and rebuilt yet again, this time in stone, in 1763. In 1829 it became a quarantine station, and in 1832 was extensively repaired. In 1857 it was placed under the control of the Department of Lighthouses, and in 1945 again repaired by the H arbour Authority. A few years ago the to w er was restored, and now houses a cafe and restaurant, so enabling visitors to enjoy a unique view in four directions, of Istanbul, the Marmara Sea, the Bosphorus and Üsküdar.

The renowned French writer Alphonse de Lamartine wrote of Istanbul, 'If one were allowed a single last glimpse of the world, one should have to come and see Istanbul.’ And the

place to see it would undoubtedly have to be Üsküdar. •

* Yalman Özgüner is a journalist 71

S K Y L IF E EKİM O C T O B E R 2001

Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Ta h a T o ro s Arşivi