EKiM ZAMANI VE BiTKi SIKLIGININ c;OREK OTU'NUN (Nigella sativa L.) VERiMiNE ETKisi*
Ne§et ARSLAN**
OZET <;orek otu (Nigella sativa L.) Ranunculaceae familyasmdan yI1hk bir bitki olup, Ortadogu iilkeleri, Hindistan ve Afrika'da tohumlan baharat olarak kullamlmaktadlr. Ulkemizde az miktarda kiiltiirii yapllmaktadlr.
<;orek otunun uygun ekim zamam ve bitki slkhgml belirlemek amaclyla iki ayn deneme kurulmu§tur.
Ekim zamam denemesinde 5 Mart, 16 Mart, 30 Mart ve 25 Nisan'da ekim yapI1ml§; dekara 500 g tohum kullamlml§tIr. en yiiksek verim 63.4 kglda ile 30 Mart ekiminden almml§tlr. Erken ve ge<; ekimde hasat indeksi, m2'deki bitki saylsl, 1000 tohum aguhgl azalml§tIr. En uygun ekim zamamnm kuru §artlarda 15 Mart-15 Nisan arasmda oldugu anla§I1ml§tIr.
Bitki slkhgl denemesinde 15 ve 30 em arahkla ekim yapI1ml§, dekara 150, 300, 450 ve 600 g tohum kullamlml§tIr. Aralannda onemli bir fark <;lkmamakla birlikte 15 cm arahkla ekim, 30 cm arahkla ekimden; tohum miktarlannda da 150 glda'dan digerlerine gore daha iyi sonu<; ahnml§tlr.
EFFECT OF SOWING DATE AND PLANT DENSITY ON SEED YIELD OF COMMON NIGELLA (Nigella sativa L.)
SUMMARY : Common nigella (Nigella sativa L.) as a member of Ranunculaceae, is a perennial plant and its seeds are used as a spice in the Middle East, India and Africa. Common nigella is barely cultivated in Turkey.
In order to find out a suitable sowing date and plant density for common nigella. two separate trials were conducted.
*
Bu <;ah§ma 20-23 Mayls 1993 tarihleri arasmda yapllan Uluslararasl katIhmh Bitkisel ila<; Hammaddeleri ToplantIsma bildiri olarak sunulmu§tur.**
Ank.Univ., Zir.Fak., Tarla Bitkileri Bl.-ANKARA.In sowing date trials, sowings were carried out on 5 March, 16 March, 30 March and
25
april with a seeding rate of5
kg/ha. The highest seed yield was obtained with 634 kg/ha from sowing date of 30 March. Harvest index, number of plants per square meter and thousand -seed weight were reduced in early and late sowing dates. The optimum sowing date appeared to be between 15 March and 15 april in arid condition~.In plant density trials, sowing was carried out at interrow spacing of 15 or 30 cm with seeding rates of 1.5, 3, 4.5 dr 6 kg/ha. Although there was no clear effect of different row spacing and seeding rates, better result were obtained at inter-row spacing of 15 cm than 30 cm and seeding rate of 1.5 kg/ha than others.
GiRi~
C;orek otu (Nigella sativa L.) Ranunculaceae familyasmdan ytlhk ve yazhk bir bitkidir. Yurdumuzda dogal yaytll§ gosteren ve aym zamanda kiiltiirti yapllan bu bitkinin tohumlan iilkemizde diger ortadogu iilkelerinde, Hindistan, Pakistan ve Afrika'da bazl iilkelerde baharat olarak kullamlmaktadu. Ozellikle hamur i§lerinde kullamhr. Aynca Hindistan'da karabiber yerine ikame maddesi olarak degerlendirilmekte; "Curry" "Panehphoran" gibi baharat kan§lmlanna girmektedir. Et iirtinlerinde, bazl sebzelerde de baharat olarak kullamlmaktadu (HOPPE, 1981; SIEWEK, 1990; SCHUSTER, 1992). C;orek otu halk hekimliginde tansiyon ve ate§ dii§iirticii, sindirim ve solunum organlan, karaciger rahatslzhklan ve sanhk hastahgma kar§l kullamlmakta u~ucu yagl parfiimeri sanayiinde degerlendirilmektedir. Aynca iyi bir yag bitkisi olup, tohumlan % 25 40 arasmda sabit yag ihtiva eder.
C;orek otu yeti§tiriciligi ile ilgili ~ah§malar az ve yetersizdir. Bu ~ah§mamn amaCl Orta Anadolu ~artlannda ~orek otunun uygun ekim zamamm ve bitki slkhgJnl belirlemektir.
MATERYAL VE METOD
Fakiiltesi, Tarla Bitkileri Boliimii tohum stokundan temin edilmi§tir. Deneme birinci yll (1983) tesadiif bloklannda bOliinen parseller deneme metoduna gore iki ayn ekim zamamnda (4 ve 16 Nisan), iki ayn arahkla (15 ve 30 em) kurulmu§; dekara 500 g tohum kullamlml§hr. Parsel alam 2.25-4.50 m2'dir. ikinci yll (1984) ekim zamam ve bitki slkhgl denemesi ayn ayn kurulmu§tur. Ekim zamam denemesi tesadiif bloklan deneme desenine gore dort ayn zamanh (5, 16, 30 Mart ve 25 Nisan) olarak kurulmu§ olup, dekara 500 g tohum kullamlml§hr. Parsel alam 6 m2'dir. Ekim 15 em arahkla yapllml§hr. Bitki slkhgl denemesi tesadtif bloklannda boliinen parseller deneme deseninde 15 ve 30 em arahkla dekara 150, 300, 450 ve 600 g tohum hesablyla kurulmu§tur. Parsel alam 5.25 m2'dir. Ekim 5 Nisan'da yapllml§hr.
ilk ylldaki denemede verim yamnda, bitki boyu, bitki ba§ma dal, meyve saylsl, meyvede goz (folikiil) ve tohum saYISI gibi karakterler Ol~iilmii§tiir. 61~iimler her alt parselde 10 bitki olmak iizere toplam 160 bitkide yapllml§hr.
ikinci ylldaki denemelerde ise tohum verimi, ot verimi, hasat indeksi (tohum verimi/toplam verim), 1000 dane aguhgl, m2'de bitki saYlsl gibi karakterler ol~iilmii§tiir.
BULGUIAR VE TARTI~MA 1. Birinci Yd Sonu~lan
ilk yllda birlikte kurulan ekim zamam ve arahk denemesine ait Ol~iimlerin sonu~lan Gizelge l 'de toplu olarak verilmi§tir.
Tohum verimi 44.0-84.3 kglda arasmda degi§mi§; yap'llan istatistiki analizde ekim zamanmm etkisi onemsiz, ekim arahgl onemli ~lkml§hr. Birinci ekim zamamnda ortalama verim 58.05 kglda, ikinci ekim zamanmda 69.25 kglda olmu§tur. Aradaki fark 11 kglda civannda olup, ikinci ekim zamammn lehinedir. Ancak; onemli ~lkmaml§hr. 15 em arahkla ekimde verim, 78.21 kglda, 30 em arahkla ekimde ise 49.06 kglda'du. Aradaki fark 29 kglda olup istatistiki olarak onemli bulunmu§tur.
61~iilen bitkilerde; bitki boylan 21-45 em arasmda degi§mi§j ortalama 28.6-32.1 em olmu§tur. Ekim zamanlanmn ve ekim
riZelge 1. Ekim Zamam ve Arahklanmn Qjrek Olunun Bazl
Ozelliklerine Etkisi
Ekim Bitki Oal Meyve Meyvede
)Ekim ArahgI Verim Boyu SaYIsI SaYIsI Goz Tohum IZamam (em) (kglda) (em) (adet) (adet) SaylSI SaYIsl 1 4 Nisan 15 72.1 30.1 5.7 4.18 5.12 51.20
30 44.0 30.1 5.6 3.83 5.11 50.32
16 Nisan 15 84.3 32.1 7.1 4.80 5.70 56.86
30 54.2 28.6 5.4 3.88 5.33 47.66
arahklanmn bitki boyuna onemli bir etkisi olmamakla beraber ikinci ekim zamanmda 15 em arahkla ekimde biraz yiiksek olmu§tur. Literatiirde bitki boyu 20-45 em olarak verilmekte; JENSEN (1981), 70 em'ye kadar ~lkaniabileeegini belirtmektedir. ERTUGRUL (1986), N.damaseena L.'da bitki boyunun ekim zamamna gore 33-48.5 em arasmda degi§tigini belirtmektedir. Bu ara§tIrmada bulunan degerler 20-45 em arasmda olmakla birlikte bu iki literature gore daha du§uktur.
Dat saYlsl ; 1-20 adet arasmda degi§mi§; ortalama 5.4-7.1 adet arasmda olmu§tur. Dal saYIsI baklmmdan ekim zamanlan ve ekim arahklanmn etkisi bitki boyuna benzerlik gostermi§tir. ERTUGRUL (1986), dal saYIslmn ekim zamanma gore 3.73-4.78 adet arasmda degi§tigini belirtmi§tir. Aradaki farkhhklar tur farkmdan, ekolojik §artlardan ileri gelebilir.
Meyve saylSI ; 1-7 adet arasmda degi§mi§; ortalama 3.83-4.80 adet arasmda olmu§tur. Meyve saylsma ekim zamamnm etkisi goriilmemi§; 15 em arahkla ekilenlerde her iki ekim zamanmda da bitki ba§ma meyve saYIsI 30 em'ye gore daha fazla olmu§tur. Bitkilerdeki dallann yakla§lk % 68-73'de meyve te§ekkiil etmi§tir. ERTUGRUL (1986), bitki ba§ma meyve saylSlm 3.83-5.45 arasmda bulunmu§tur. Sonu~lar benzerlik gostermektedir.
Meyvede goz (folikiil) saYlsl : 4-8 adet arasmda degi§mi§ ve ortalama 5.11-5.70 adet olmu§tur. Goz saylSI hem ekim zamamna, hem de ekim arahgma gore az da olsa bir farkhhk gostermi§tir. Say1m
yapIlan toplam 514 meyvenin 5 1.4'ii 4, % 68.1'i 5, % 23.9'u 6, % 5.5'i 7 ve % 1.2'si de 8 gozlii bulunmu§tur. Literatiirlerde goz saYlsl genellikle 5 adet olarak verilmekte; JENSEN (1981) 3-7 adet arasmda degi§tigini belirtmektedir. Elde edilen sonu<;lardan da anla§Ilaeagl gibi meyvedeki goz saYlsl <;ogunlukla be§ olmakla birlikte, yakla§lk her ii<; meyveden birinde bundan sapma goriilmektedir.
Meyvedeki tohum saYlsl ; 6-119 adet arasmda degi§mi§; ortalama 47.66-56.86 arasmda olmu§tu1. Tohum saYlsl azda olsa 15 em arahkla ekimde artml§tIr. Tohum saYlsl i<;in literatiirde bir saYl verilmemekle birlikte meyvenin <;ok saylda tohum ihtiva ettigi zikredilmektedir.
2. ikinci YII Sonu~lara 2.1. Ekim Zamam
Ekim zamam denemesine ait sonu<;lar <;izelge 2'de verilmi§tir. <;izelge 2. Ekim Zamamnm <;Orek Otunun Verimine Etkisi.
Ekim Tohum Sap Verimi' Hasat 1000 Dane
Zamam Verimi" (kglda) indeksi (%) Agtrhgl (g)
5 Mart 54.1 b 225.5 24.0 2.065
16 Mart 62.3 a 222.3 28.0 2.098
30 Mart 63.4 a 212.8 29.8 2.150
5 Nisan 31.2 e 125.9 24.8 2.068
LSD (% 5) ; 2.1
*
Aym harfle gosterilen degerler birbirlerinden istatistiki olarak % 5 seviyesinde onemli degildir.<;izelge 2'nin incelenmesinden anla§Ilacagl gibi tohum verimi 31.2-63.4 kglda arasmda degi§mi§tir. En dii§iik verim 4. ekim zamamndan (25 Nisan), en yiiksek verim ise 3. ekim zamamndan (30 Mart) elde edilnii§tir. ikinci ekim zamanma ait verim en yiiksek verime <;ok yakm olmu§tur. ilk ekim zamamna ait verim, 4. ekim zamamna gore istatistik olarak onemlidir.
Sap verimi, tohum veriminin aksine ekim zamanma uygun bir 77
degi§iklik gostermi§; en yiiksek verim 1.ekim zamamndan (225.5
kglda), en du§uk verim ise 4. ekim zamamndan (125.9 kglda) elde
edilmi§tir.Hasat indeksi % 24.0-29.8 arasmda degi§mi§ ve tohum verimine benzer bir durum gostetrni§tir. 2 ve 3. ekim zamanlannda hasat indeksinin yiiksek olu§u tohum veriminin de yiiksek olmasml saglaml§tIr.
1000 dane aglfhgl 2.065-2.150 g arasmda degi§mi§ ve birbirine ~ok yakm degerler gostermi§tir.
2.2.
Bitki Slkhgl
Bitki slkhgl ile ilgili deneme sonu~lan <;izelge 3'te verilmi§tir. <;izelge 3. Farkh Bitki Slkhklanmn <;orek Otunun Verimine Etkisi
Ekim Tohumluk Tohum Sap Hasat Bin Dane
Arahgl Miktan Verimi Verimi indeksi Aglfhgl
(em) (glda) (kglda) (kglda)
(%)
(g)15 150 54.0 ab 216.4 25.0 1.983 300 48.3 e 196.3 24.6 2.033 450 51.3 b 208.8 24.6 2.150 600 55.1 a 237.2 23.2 2.060 30 150 54.1 ab 179.5 30.0 2.200 300 48.0 e 187.0 27.7 2.100 450 51.8 b 187.0 27.7 2.073 600 46.4 e 187.2 24.8 1.983 LSD
(%
5) : 2.9<;izelge 3'de goriildiigii gibi tohum verimleri 48.0-55.1 kglda arasmda degi§mi§; tohum miktarlanmn verime etkisi onemli olmu§tur. Tohum miktart ekim arahgl interaksiyonu da onemli ~lkml§tIr. Her iki ekim zamamnda verimler benzerlik gostermekle birlikte, 600 glda tohum kullamldlgInda 15 crn'de en yiiksek verim ahmrken, 30 em'de en dii§iik verim al1nml§; bu da interaksiyona sebep olmu§tur. <;orek
otunun tohum verimi ile ilgili yeterli bilgiler bulunmamakla birlikte ERTUGRUL (1986), N.damascena'da 15.5-27.3 kglda verim elde ettigini belirtmektedir. Devam eden bir ara§hrmamn ara sonu~lanna gore N.sativa'dan 76.3-153.1 kg arasmda degi§en verim ahnml§hr (KASA, 1993).
Sap verimi dekara 179.5-216.4 kg arasmda degi§mi§tir. 15 cm arahkla ekimde ortalama sap verimi (214.7 kglda), 30 cm arahkla ekime gore daha yiiksek 185.2 kglda olmu§tur. Tohum miktarlannda ise en yiiksek sap verimi 600 g tohumluk kullammmda elde edilmi§tir (212.2 kglda).
Hasat indeksi 30 cm arahkla ekimde (% 27.05), 15 cm arahkla ekime gore daha yiiksek % 24.35 olmu§tur. Tohumluk miktarlannda ise her iki arahkla ekimde de en yiiksek hasat indeksi 150 glda, en dti§iik ise 600 g/da tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir (<;izelge 3).
1000 dane aglfhgl 1.983-2.200 g arasmda degi§mi§; uygulamalar arasmda onemli bir farkhhk goriilmemi§tir (<;izelge 3).
iki yllda ytiriitiilen bu ii~ denemeyi birlikte dikkate aldlglmlzda tohum verimi yoniinden §u hususlan soylemek miimktindiir:
<;orek otunun uygun ekim zamam 15 Mart-15 Nisan araSl olmahdlf. Erken ve ge~ ekimler verim dii§tikliigiine sebep olmaktadlf. Erken ekimde ~6rek otunun soguktan zarar gordiigii de gozlenmi§tir. Ge~ ekimde ani bastlfan slcakhklar bitkilerin vejetatif geli§mesini olumsuz yonde etkilemekte; dolaylslyla verim dii§iik olmaktadlr. Ylllara gore farkhhk gostermekle birlikte; 45-85 kg arasmda degi§en bir verim almabilmektedir.
Kullamlan tohumluk miktan dikkate ahndlgmda 150 g/da tohum kullanmak yeterli olmaktadlf. Ancak iyi hazlrlanmaml§ tarlaya ve gecikerek ekim yaplldlgmda tohumluk miktarml biraz yukan tutmak gerekmektedir. Bu miktar 450-500 glda olabilir.
Ekim arahgl dikkate ahndlgmda 15 cm arahkla ekimin 30 cm arahkla ekime nazaran ~ok daha iyi sonu~ verdigini soylemek miimkiindiir. 15 cm arahkla ekim, mibzerle ekime de uygundur. Bununla birlikte baklm i§lerinde ozellikle yabancl ot miicadelesinde
zorluk ortaya l;lkabilir.
KAYNAKLAR
ERTUGRUL, Y., 1986. C;orek Otunda (Nigella damascena L.) Farkh Ekim Zamanlanmn Verim ve Kaliteye Etkisi Uzerine Bir Ara§tIrma. C;.U. Fen Bilimleri Enst. Y. Lisans Tezi 34 s. HOPPE, H.A., 1981. Taschenbuchder Drogenkunde. W. de Gruyter
Berlin.
JENSEN, P.C.M., 1981. Species, Condiments and Medicinal Plants in Ethiopia Pudoc, Wageningen.
KASA, M., 1993. C;orek Otu (N.sativa L.)'mn Ekim Zamamm Tesbiti Uzerinde Ara§tIrmalar. Karadeniz Tanmsal Ara§tIrma Enstitiisii 1992 Geli§me Raporu 3 s.
SCHUSTER, W., 1992. Olplazen in Europa. DLG. Stuttgart. SIEWEK,
