HEMŞİRELİK ÖĞRENCİLERİNİN İLETİŞİM BECERİSİ VE EMPATİ DÜZEYLERİNİN
BELİRLENMESİ
Aytül TUTUK *, Derya AL *, Selma DOĞAN **
* Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Oğrencisi,Sivas
** Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı,Sivas ÖZET
İletişim ve empati hemşirelik bakımının en önemli bo-yutlarındandır ve hemşirelik eğitiminde öğrencilerde bu özellikle-rin geliştirilmesi beklenir. Bu çalışmada hemşirelik öğrencileözellikle-rinin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim düzeyinin değer-lendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma, toplam 269 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Veriler, Kişisel Bilgi Formu, İletişim Becerile-rini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ) ve Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ile elde edilmiştir. Çalışma sonunda, öğrencilerin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim puan ortalamalarının orta düzeyde olduğu belirlenmiş, eğitim yılı arttıkça her iki ölçek puan ortalamalarının arttığı saptanmıştır. Elde edilen bulgular hemşirelik eğitiminin geliştirilmesi yönünden tartışılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Hemşirelik öğrencileri, Hemşirelik eğitimi, iletişim becerisi, empati
SUMMARY
Determining communication skills and emphatic levels of nursing students
Communication and emphaty are an important dimension of nursing care and these skills should be developed in nursing students. In this study, we aimed to determine the communication skills and emphatic tendency of nursing students. Data were collected with 269 nursing students of a nursing school. In the study, three instruments were used: Personal Knowledge Form, Communication Skills Assessing Scale, and Emphatic Tendency Scale. The results showed that communication skills and emphaty levels of the students were moderately. Communication and emphaty levels of the senior nursing students were higher than junior students. The findings were discussed for improving the nursing education
Key words: Nursing students, nursing education, communication skills, emphaty
GİRİŞ
Hemşirelik bir yardım mesleğidir . Yardım etmede temel amaç, karşılıklı güvene dayalı bir iletişim ve etkile-şim içinde hizmet verilen bireyi tanımak, bakım gereksi-nimlerini tanımlamak ve sonuçta sorunları ile daha etkin başedebilir, gereksinimlerini karşılayabilir hale gelmesini sağlamaktır (Smitherman 1981). Yapılan çalışmalar, hemşirelerin etkili kişilerarası ilişkiler ve iletişim becerisi geliştirmesinin hastalar üzerinde olumlu etkiler (hizmet-ten memnuniyetin artması, hastalık ve tedaviye uyum, iyileşmeye motivasyonun artması) yarattığını göstermek-tedir (Daniels 1988, Evans ve ark 1998). Empati yardım
edici ilişkinin en temel bileşenlerindendir (Özcan 1996). Wilson ve Kneisl (1988), empatik anlayış olmadan kişile-rin duygusal dünyalarına girmenin mümkün olamayaca-ğını ve gerçek anlamda bir yardım yapılamayacaolamayaca-ğını belirtmektedirler. Empati, bir kişinin kendini karşısındaki kişinin yerine koyarak, olaylara onun bakış açısı ile bak-ması ve o kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması ve bu durumu iletmesi sürecidir (Dökmen 1994). Ancak çalışmalar hemşirelerin hastalarla etkile-şimleri, hastalara yaklaşımları ve bakım verme etkinlikle-rinin hastalar tarafından olumlu ve yeterli bulunmadığını göstermektedir (Hewison 1995, Tan ve ark. 1999). Bu konuda Sundeen ve ark (1981), "hemşirelik bakımında
iletişimin değeri ve önemi bilinmesine karşın, klinik hem-şire hasta etkileşimlerinin analizi,kişilerarası yeterliliğin hala düşük olduğunu göstermektedir, bu yüzden iletişim becerilerinin hemşirelik eğitiminde önceliği olması gere-kir" demektedir.
Hemşirelikte iletişim becerilerinin öğrenilmesi ön-celikle eğitim süreci içinde gerçekleşir. Bu süreçte öğren-cilerin gerek formal dersler gerekse uygulamalar (kli-nik/saha) sırasında kendine güven ve saygılarının art-ması, kişisel ve mesleki yönden gelişmeleri hedeflenir (Sukkala 2001). Griffith (1983), bu süreçte öğrencilerin kişisel ve mesleki yeterliliklerini geliştirmek için özellikle eğiticilerin kolaylaştırıcı, yönlendirici ve rol modeli olarak önemli katkılar sağlayabileceğini belirtmektedir. Cumhu-riyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu'nda bazı ders ve uygulamalarla bu hedeflerin gerçekleştirilmesine çalışılmaktadır. Bununla birlikte öğrencilerin iletişim yeteneklerinin ne oranda geliştiği, uygulamalarda ne derece başarı gösterdikleri vb. yeterince bilinmemekte-dir. Yukarıdaki hedeflere uygun olarak gerek ilgili dersler, gerekse eğitici tutum ve yaklaşımlarını yeniden düzen-lemeye katkı verecek veriler oluşturulması için öğrencile-rin iletişim yetenekleöğrencile-rini ortaya koyan bir çalışmanın yapılması gerekli görülmüştür.
Bu çalışmada, hemşirelik öğrencilerinin algıladık-ları iletişim becerisi ve empati düzeylerini belirleyerek, sınıflara ve diğer bazı değişkenlere göre bu özelliklerde farklılık olup olmadığını ortaya koymak amaçlanmıştır.
YÖNTEM
Tanımlayıcı türdeki bu çalışma C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulunda 1999-2000 yıllarında öğrenim gören öğrencilerle gerçekleştirilmiştir. Belirlenen dönemde Yüksekokulda tüm sınıflardan toplam 320 öğrenci öğre-nim görmüştür. Öğrencilerin tamamının çalışmaya alın-ması planlanmış ancak, uygulama sırasında 28 öğrenci hastalık, okula gelmeme vb. nedenlerle uygulamanın dışında kalmıştır. Öğrencilerden 23 ü ise çalışmaya katıl-mada isteksizlik göstermiş ve sonuç olarak çalışma top-lam 269 öğrenci üzerinde yapılmıştır.
Ölçme araçları
Araştırmada veriler "Kişisel Bilgi Formu", "İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ)" ve "Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ)" aracılığıyla toplanmıştır.
Kişisel Bilgi Formu; Öğrencilerin yaşı, medeni
du-rumu, sınıfı, mezun olduğu lise, halen çalışma dudu-rumu, günlük yaşamında ve klinik uygulamalarında iletişimde güçlük yaşama gibi özelliklerini belirlemeye yönelik toplam 17 sorulardan oluşan bir formdur.
İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ);
Bireylerin iletişim becerilerini nasıl değerlendirdiklerini anlamak amacıyla Korkut (1996a) tarafından geliştiril-miş, "her zaman" dan "hiçbir zaman" a kadar derecelen-dirilmiş, 5 li likert tipi bir ölçektir. Ölçek toplam 25 anla-tımdan oluşmakta olup elde edilebilecek en yüksek puan 100, en düşük puan ise 0 dır. Puanın fazla oluşu bireylerin iletişim becerilerini olumlu yönde değerlendir-diklerini yansıtmaktadır. Ölçeğin geçerlilik ve güvenilirlik çalışmaları aynı kişi tarafından yapılmış ve alfa iç tutarlılık katsayısı .80 olarak bulunmuştur.
Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ); Bireyin kendisiyle
il-gili olarak olaylar karşısında duygusal duyarlılığını ölçme-ye yönelik olarak hazırlanmış olan ölçek, 1989 yılında Dökmen (1989) tarafından geliştirilmiştir.Ölçek toplam 20 maddeden oluşmaktadır ve"tamamen uygun" dan "tamamen aykırı" ya göre likert tipi 5 aşamalı olarak derecelendirilmiştir. Ölçekten elde edilebilecek en yüksek puan 100, en düşük puan 20 dir.
Uygulama
Formların uygulanması sırasında her sınıf ile ayrı olarak biraraya gelinmiştir.Formların uygulanmasından önce çalışmanın amacı ile ilgili öğrencilere açıklama yapılarak onam alınmıştır.Çalışmaya katılmaya istekli öğrencilere formlar toplu olarak dağıtılmıştır. Öğrenciler formları isim belirtmeksizin kendi kendilerine doldurmuş-lardır. Uygulama yaklaşık 20 -25 dakika sürmüştür.
Değerlendirme
Verilerin kodlaması elde yapıldıktan sonra istatis-tiksel değerlendirme bilgisayarda yapılmıştır ve
değer-lendirmede Varyans analizi, t testi, ki kare testi kullanıl-mıştır.
BULGULAR
Araştırmaya alınan öğrencilerin yaş ortalaması X: 20.07 olup, % 29.3 ü birinci sınıf, % 24.0 ü ikinci sınıf, %25.2 si üçüncü sınıf ve %21.5 i dördüncü sınıfta öğre-nim görmektedir. Öğrencilerin %94.0 ü klasik lise, %6.0 sı sağlık meslek lisesi mezunudur. Öğrencilerden %6.3 ü eğitiminin yanısıra çalıştığını belirtmiştir, %35.3 ü sosyal faaliyetlerini yeterli bulurken, %64.7 si sosyal faaliyetle-rinin yetersiz olduğunu ifade etmiştir.
Öğrencilerin %37.2 si günlük yaşantılarında diğer kişilerle ilişkilerinde güçlük yaşadıklarını belirtmiştir. Klinikte hasta ve aileleri ile iletişim sorunu yaşama ko-nusunda, klinik deneyimi olmayan birinci sınıf öğrencileri dışındaki öğrencilerin (190) %12.6 sı çok fazla sorun yaşadığını belirtirken, %65.8 i zaman zaman sorun yaşa-dığını ifade etmiştir. Sorun yaşama durumu sınıflara göre incelendiğinde, en fazla ikinci sınıf öğrencileri sorun yaşadıklarını belirtirken (%86), üçüncü sınıf öğrencileri-nin %67.6 sı, dördüncü sınıftakilerin ise %80.8 i sorun yaşadığını iletmiştir. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur(X2:13.88 p<0.01). Öğrenci-lerin %93.7 si öğrenimleri süresince iletişim beceriÖğrenci-lerinin geliştiğini belirtmiştir.
Çalışmamıza alınan öğrencilerin tamamının ileti-şim becerisi ölçek ortalama puanları X:73.75, empatik eğilim ölçek ortalama puanları ise X:69.55 olarak bu-lunmuştur.
Tablo 1’de görüldüğü gibi öğrencilerin iletişim becerisi ortalama puanı, birinci sınıfta X: 69.7 iken, ikinci sınıfta X:71.7, üçüncü sınıfta X : 78.5 ve dördüncü sınıfta X: 77.0 bulunmuştur. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı olup farkın ilk iki sınıftan kaynaklandığı görülmüştür (F:5.08 p<0.05). Empatik Eğilim Ölçeği puan ortalamasına bakıldığında, birinci sınıflarda X:62.2 iken, ikinci sınıflarda X:65.8, üçüncü sınıflarda X:70.0, dördüncü sınıflarda ise X:67.4 olarak bulunmuştur. Grup-lar arasındaki fark istatistiksel oGrup-larak anlamlıdır (F:3.09 p<0.05).
Tablo 1. Öğrencilerin Sınıflara Göre İletişim Becerisi ve
Empatik Eğilim Ölçekleri Puanlarının Dağılımı Sınıf Sayı % İletişim Bec. Ort. Puanı X Empatik Eğilim Ort. Puanı X Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Dördüncü sınıf 79 64 68 58 29.3 24.0 25.2 21.5 69.7 71.7 78.5 77.0 62.2 65.8 70.0 68.4 F: 5.08 F: 3.09 P<0.05 P<0.05
Tablo 2’de görüldüğü gibi, öğrencilerin büyük bir bölümü (%88.8) klasik lise mezunu iken, yalnızca %6 sı sağlık meslek lisesi mezunudur ve mezun oldukları okul yönünden öğrencilerin iletişim ve empati puan ortalama-ları farklılık göstermemektedir(p>0.05). Çalışmamızdaki öğrencilerin büyük bir bölümü öğrenimleri süresince çalışmazken yalnızca %6.3 ü çalıştığını belirtmiştir ve çalışanların iletişim becerisi puan ortalaması X:74.0 iken, çalışmayanların X:70.5 bulunmuştur ve iki grup arasın-daki fark anlamlıdır (t:2.07 p<0.05). Buna karşılık empatik eğilim ortalama puanı yönünden her iki grup arasında anlamlı fark bulunmamıştır (p>0.05). Öğrenci-lerden, insanlarla ilişkilerinde güçlük yaşadığını bildirenle-rin iletişim becerisi ortalama puanı (X:70.25) i ve empatik eğilim ortalama puanı (X:62.8) güçlük yaşama-dığını belirtenlere göre daha düşük bulunmuştur ve gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu görülmüştür (p<0.01). Buna karşılık klinik uygulamalarda güçlüğü olduğunu söyleyenler ile güçlük yaşamadığını belirtenle-rin her iki ölçek ortalama puanları arasındaki fark an-lamlı bulunmamıştır (p>0.05). Ancak güçlüğü olmadığını belirten öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı daha yüksektir (X:70.0). Sosyal etkinliklere katılım yönünden de her iki ölçek puan ortalamalarında anlamlı fark belir-lenmemiş olmasına karşın(p>0.05) sosyal etkinliği fazla olanların her iki ölçek puan ortalamasının daha yüksek olduğu görülmüştür.
Tablo 2. Öğrencilerin kişisel ve eğitime ilişkin özelliklerine göre iletişim becerileri ve empatik eğilim puanlarının dağılımı
Kişisel ve eğitimle ilgili Özellikler Sayı Yüzde İletişim Becerisi
X Empatik Eğilim X
Mezun olduğu lise
Klasik lise 239 88.8 74.0 65.8
Sağlık Meslek Lisesi 16 6.0 70.7 70.4
Diğer(Ticaret L vb) 14 5.2 73.5 67.6 KW:2.30 p>0.05 KW:1.01 p>0.05 Çalışma Durumu Çalışıyor 17 6.3 74.0 65.8 Çalışmıyor 252 93.7 70.5 70.6 t:1.87 p>0.05 t:1.57 p>0.05 İlişkilerde Güçlük Yaşama Evet 100 37.2 70.2 62.8 Hayır 169 62.8 76.0 68.0 t:4.11 p<0.01 t:4.98 p<0.01
Hasta ile İlişkide Güçlük Yaşama
Evet çok fazla 24 12.6 72.5 67.2
Evet zaman zaman 125 65.8 75.0 67.2
Hayır 41 21.6 78.3 70.0 F:1.73 p>0.05 F:1.50 p>0.05 Sosyal Etkinlik Yeterli 95 35.3 76.2 68.2 Yetersiz 174 64.7 72.5 65.0 t:1.82 p>0.05 t:1.05 p>0.05 TARTIŞMA
Hemşirelik insan ilişkileri üzerine temellenmiş bir meslektir ve hemşirelik bakım sürecinin etkinliği hemşi-renin diğer bireylerle etkin iletişim kurma yeteneğine bağlıdır. Hemşire bir yandan sözel ve sözel olmayan iletişim yoluyla bireyin yaşadıklarını anlamaya çalışırken, diğer yandan kendini doğru ifade edebilmeli, bir bakım verici olarak bakımı alan kişi ile etkili bir iletişim
kurabil-melidir (Terakye 1995). Yardım edici ilişkinin en temel bileşeni empatidir. Bireyi ve sorunlarını anlayabilmek empati ile mümkündür (Cringle 1984, Arnold ve Boggs 1999).
Profesyonel hemşirelikte büyük önemi olan bu becerilerin geliştirilmesi öncelikle okul eğitimi sırasında sağlanabilir. Hemşirelik eğitiminde iletişim ,danışmanlık, kritik düşünme vb. özellikleri gelişmiş hemşireler yetiş-tirmek öncelikli hedeflerdendir. Bu çerçevede eğitimin
çeşitli aşamalarında olan öğrencilerin iletişim becerileriy-le ilgili değerbecerileriy-lendirmebecerileriy-leri ve empatik eğilim düzeybecerileriy-lerinin incelendiği çalışmamızda , öğrencilerin algıladıkları ileti-şim becerisi ortalama puanı X:73.75 dir. Korkut’ un (1996b) aynı ölçek ile lise öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmada iletişim becerisi ortalama puanı X:79.83 dür. Çalışmamızda elde edilen bu puan, diğer çalışmanın sonucundan düşük olmakla birlikte, öğrencilerin iletişim becerilerini ortanın üzerinde algıladıklarını, ancak geliş-miş bulmadıklarını gösterebilir. Oysa yukarıda da belirtil-diği gibi hasta ile iletişimi kolaylaştırmak, daha bütüncül bir bakım vermek ve bireyi anlamak , sorunlarına yardım etmek için hemşirelerin iletişim becerilerinin gelişmiş olması gerekir.
Diğer yandan öğrencilerin, sınıf büyüdükçe ileti-şim becerilerinin de geliştiği görülmektedir. Birinci sınıf öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ortalama puanı X:69.75 iken, dördüncü sınıf öğrencilerinin ortalama puanı X:76.0 dır. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu’nda 1. ve 2. sınıfta yer alan genel ve mesleki iletişim dersleri ve diğer derslerde iletişimle ilgili konular vurgulanmaktadır. Elde edilen bulgulara göre eğitimin öğrencilerin iletişim becerilerinin gelişmesine olumlu katkı sağladığı söylene-bilir. Ancak bu katkının düzeyi ve uygulamaya ne şekilde yansıdığı açık değildir.Bu nedenle öğrencilerin özellikle hasta ve bakım verilen diğer bireylerle ilişkilerini ortaya koyan ileri çalışmalara gereksinim vardır.
Empati, yukarıda belirtildiği gibi yardım edici iliş-kide hemşirenin bireyi ve sorunlarını tanımlayabilmek için geliştirmesi gereken en temel niteliklerdendir. Empatik eğilim genelde bir kişilik özelliği olmakla birlikte eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özelliktir ve hemşirelik öğrencile-rinin eğitimleri sırasında bu özelliklerini geliştirmeleri gerekir (Hodges1991). Çalışmamızda öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı X:69.55 olarak bulunmuş-tur. Ülkemizde bu konuda yapılan çalışma sayısı oldukça yetersizdir. Öz’ün (1998) hemşirelik son sınıf öğrencileryle aynı ölçekle yaptığı çalışmada öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı X:70.25 olarak çalışmamı-zın sonucu ile benzer bulunmuştur. Yurt dışında yapılan bir çalışmada ise hemşirelik öğrencilerinin diğer öğrenci-lerden daha empatik oldukları bulunmuştur (Kunst-Wilson W ve ark. 1981). Çalışmamızda elde edilen bulgu öğrencilerin empatik eğilim düzeyinin iletişim becerileri
gibi orta derecede olduğunu göstermektedir ve empatik eğilim sınıf büyüdükçe artmaktadır (p<0.05).
Tüm bu bulgular öğrencilerin iletişim ve empati düzeylerinin eğitimle yükseldiğini gösterebilir. Nitekim öğrencilerin tamamına yakını eğitim süreci içinde iletişim becerilerinin geliştiğini belirtmiştir. Bununla birlikte ça-lışmamızda eğitimin öğrencilerin iletişim özelliklerinin gelişmesine ne şekilde katkı sağladığı belirlenememiştir, bu nedenle iletişimin eğitimle ne ölçüde geliştiğini gös-teren izleme çalışmalarına gereksinim vardır
Çalışmada öğrencilerin algıladıkları iletişim beceri-si ve empatik eğilim ortalama puanlarında yaş, mezun oldukları lise ve sosyal etkinliklere aktif katılma yönün-den fark belirlenmemiştir. Öğrencileryönün-den günlük ilişkile-rinde güçlük yaşadıklarını bildirenlerin iletişim becerisi ve empati düzeyi düşük bulunmuştur. Klinik uygulamaları sırasında sorun yaşadığını belirten öğrencilerin hem iletişim hem de empatik eğilim ortalama puanı istatistik-sel olarak anlamlı derecede olmasa da düşük bulunmuş-tur. Yukarıda belirtildiği gibi hemşirelik bakımının başa-rıya ulaşmasında empati ve iletişim becerilerinin büyük önemi vardır. Tel ve Atalay’ın (1999) yaptıkları bir çalış-mada da öğrencilerin yarıdan fazlası hekim ve hemşire-lerle ilişkilerde zorlandıklarını belirtmişlerdir. Klinik uygu-lamalar sırasında en fazla sorun yaşayan grup (%86.0) ikinci sınıf öğrencileridir. Bunun nedeni,ikinci sınıfta öğrencilerin dahiliye ve cerrahi hastalıkları hemşireliği dersinin gereği yoğun sağlık sorunu olan, daha fazla anlaşılma ve destek gereksinimi duyan yetişkin hastalara bakım vermesi olabilir. Ülkemizde hemşirelik öğrencileriyle yapılan bir çalışmada da öğrenciler için en fazla stresli olan eğitim yılı ikinci yıl olarak bulunmuştur (Terakye 1988). Son sınıf öğrencilerinde iletişim becerisi ortalama puanı üçüncü sınıf öğrencilerinden düşüktür.Bu durum son sınıf öğrencilerinin psikiyatri hemşireliği dersi uygulaması sırasında, daha özelleşmiş ve gelişmiş ileti-şim becerisi gerektiren psikiyatri hastaları ile iletiileti-şimde zorlanmalarından kaynaklanmış olabilir.
Elde edilen bulgulara göre , C.Ü. Hemşirelik Yük-sekokulu öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim düzeyleri orta derecede olup, eğitim yılı yükseldikçe her iki özellik artmaktadır. Eğitim süresi içinde gerek iletişim dersleri gerekse diğer dersler ve uygulamaların öğrencilerin iletişim becerilerinin gelişme-sine olumlu katkı sağladığı söylenebilir. Bununla birlikte bu becerilerin daha fazla geliştirilmesine gereksinim olduğu anlaşılmaktadır. Genel ve mesleki ilişkilerde güç-lük yaşadığını bildiren öğrencilerin iletişim becerisi ve empati düzeyi düşüktür.
Bu sonuçlar doğrultusunda eğitimin öğrencilerin iletişim ve empati düzeyinin gelişmesindeki önemi dikka-te alınarak, öğrencilerde bu becerilerin gelişmesi için ders içeriklerinin ve yöntemlerin daha fazla geliştirilmesi; özellikle ilk yıllardaki öğrencilere yakın ilgi gösterilmesi; eğitim sürecinin doğrudan etkisini gösteren izleme çalış-maları ile öğrencilerin klinik uygulamalarda hastaları ile iletişim örüntülerini gösteren gözleme dayalı çalışmalar yapılması önerilir.
KAYNAKLAR
Arnold E, Boggs KU (1999) Interpersonal Relationships: Professional Communication Skills for Nurses. 3rd. Ed. Philadelphia, W.B. Saunders Company.
Cringle RK (1984) Communication. Nursing: From Concept to Practice, JM Flynn, PB Heffron (Ed). Maryland, A Pirentice- Hall Publishing, 293-318.
Daniels TG, Denny A, Andrews D (1988) Using microcounselling to teach RN nursing students skills of therapeutic communication. Journal of Nursing Education , 27(6): 246-52.
Dökmen Ü (1989) Empatinin Yeni bir modele dayanılarak ölçülmesi ve psikodrama ile ölçülmesi. A. Ü. Eğitim Bilimleri Dergisi 21(1-2): 155-190.
Dökmen Ü (1994) İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul, Sistem Yayıncılık.
Evans GW, With DL, Alligood MR, O’Neil M (1998) Empathy: a study of two types. Issues of Mental. Health Nursing, 19(5): 453-461.
Hewison A (1995) Nurses’ power in interactions with patients. Journal of Advanced Nursing, 21: 75-82.
Hodges SA (1991) An experiment in the development of empathy in students nurses. Journal of Advanced Nursing, 33(1):1296-1300.
Korkut F (1996a) İletişim becerilerini değerlendirme ölçeğinin geliştirilmesi: Güvenilirlik ve geçerlilik çalışmaları. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 2(7): 18-23.
Korkut F (1996b) İletişim becerileri eğitiminin lise öğrencileri-nin iletişim becerilerini değerlendirmelerine katkısı. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi , 4(3): 191-198.
Kunst-Wilson W, Carpenter L, Poser A et. all (1981) Emphatic perceptions of nursing students: self- reported and actual ability. Res. Nurs. Health 4(3): 283-293.
Öz F (1998) Son sınıf hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilim-leri, empatik becerileri ve akademik başarıları arasındaki ilişki. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2(2): 32-38.
Özcan A (1996) Hemşire Hasta İlişkisi ve İletişim. İzmir, Saray Medikal Yayıncılık.
Smitherman C (1981) Nursing Action for Health Promotion, Philadelphia, F A Davis Company, 63-91.
Sundeen SJ, Stuart GW, Rankın ED (1981) Nurse-Client Interaction: Implementing the Nursing Process. 2nd ed. St. Louis, The C.V. Mosby Company.
Suikkala A ( 2001) Nursing student-patient relationship: a review of the literature from 1984 to 1998. Journal of Advanced Nursing, 33(1) 42-6.
Tan M, Sayan A, Uğurlu N, Kaya MD (1999) Hastaların hemşirelik hizmetlerini değerlendirmeleri. VII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu ,Erzurum.
Tel H, Atalay M (1999) Hekim- hemşire ve öğrenci hemşire arasındaki iletişim olgusunun irdelenmesi. VII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, A. Ü. Hemşirelik Yüksekokulu, Erzurum. Terakye G ( 1988) Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yükseko-kulu öğrencilerinin klinik uygulamaları sırasında karşılaştıkları stres yaratıcı durumlara tepkileri ve bu konudaki yardım beklen-tilerinin incelenmesi. I. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi 96-100.
Terakye G (1995) Hasta Hemşire İlişkileri, Ankara, Aydoğdu Ofset.
Wilson HS, Kneisl CR (1988) Psychiatric Nursing. Third ed. California, Addison-Wesley Publishing Company.
