BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE.. 71
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI Y I L L A R I N D A 1907 TARİHLİ
L A H E Y SÖZLEŞMELERİNE A Y K I R I DAVRANAN
İTİLAF DEVLETLERİNE KARŞI OSMANLI
DEVLETİ'NİN ALDIĞI BAZI ÖNLEMLER
Mehmet TEMEL*
Giriş
Devletler, savaşların sivil insanların üzerinde yapabileceği olumsuz etkileri hafifletebilmek amacıyla özellikle X I X . yüzyılın ikinci yarısından itibaren savaş hukuku geliştirmeye çalışmışlardır. Doğrudan cana ve mala kasteden korsanlığın yasaklandığı 1856 tarihli Paris Sözleşmesi ile başlayan bu süreç, 15 Haziran 1907 tarihinde imzalanan Lahey Sözleşmeleri ile daha da genişleyerek günümüze kadar gelmiştir.
4. Lahey Sözleşmesinin, savaşlarda uyulması gereken kurallara ilişkin hükümler içeren nizamnamesinde kara, hava ve deniz bombardımanlarında dikkat edilmesi gereken hususlar ve esirlere yapılacak işlemler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Sözleşmeye göre, sivil halkı dehşete düşürecek ve askeri mahiyette olmayan mülkiyeti tahrip edecek hava bombardımanları yapılamayacak, askeri işgal halinde insan ve aile haklarına, kişilerin yaşamlarına ve özel mülkiyete saygı gösterilecektir.1 Ayrıca, kara kuvvetleri hareket bölgesinin hemen yanında olmayan şehirler, kasabalar, köyler, binalar, meskenler bombalanmayacak, aykırı hareket edenler neden olacakları can ve mal kaybını tazmin edeceklerdir. Din, sanat, hayır işlerine tahsis edilmiş binaların ve eserlerin, tarihi anıtların, hastanelerin ve hastane gemilerinin bombardımana maruz bırakılmamaları için komutanlar bütün önlemleri almakla yükümlüdürler.2
* Yrd. Doç Dr. Muğla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
1 Seha Meray, Devletler Hukukuna Giriş, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi, (A.Ü.S.B.F) Yay., 1962, s.491; Zeki Mesut Alsan, Yeni Devletler Hukuku, c.II, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, (A.Ü.H.F) Yay., 1951, s.457.
2 Meray, CLg.e., s.491.
BiRiNCi DUNYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE ... - - -71
BiRiNCi DONYA SA VASI YILLARINDA 1907 TARiHLi
LAHEY SOZLESMELERiNE A YKIRI DA VRANAN
iTiLAF DEVLETLERiNE KARSI OSMANLI
DEVLETi'NiN ALDIGI BAZI ONLEMLER
Mehmet TEMEL •
Giri~
Devletler, sava~larm sivil insanlann ilzerinde yapabilecegi olumsuz etkileri hafifletebilmek amacryla ozellikle XIX. yilzyrlm ikinci yansmdan itibaren sava~ hukuku geli~tirmeye 9ah~m1~lardir. Dogrudan cana ve mala kasteden korsanltgm yasakland1g1 1856 tarihli Paris Sozle~mesi ile ba~layan bu silre9, 15 Haziran 1907 tarihinde imzalanan Lahey Sozle~meleri ile daha da geni~leyerek gilnilmilze kadar gelmi~tir.
4. Lahey Sozle~mesi'nin, sava~larda uyulmas1 gereken kurallara ili~kin htikilmler i9eren nizamnamesinde kara, hava ve deniz bombard1manlannda dikkat edilmesi gereken hususlar ve esirlere yapilacak i~lemler hakkmda ayrmtih bilgiler verilmi~tir. Sozle~meye gore, sivil halk1 deh~ete dti~ilrecek ve askeri mahiyette olmayan millkiyeti tahrip edecek hava bombardrmanlan yaprlamayacak, askeri i~gal halinde insan ve aile haklanna, ki~ilerin ya~amlarma ve ozel millkiyete sayg1 gosterilecektir.1 Aynca, kara kuvvetleri hareket bolgesinin hemen yanmda olmayan ~ehirler, kasabalar, koyler, binalar, meskenler bombalanmayacak, aykm hareket edenler neden olacaklan can ve mal kaybm1 tazmin edeceklerdir. Din, sanat, haytr i~lerine tahsis edilmi~ binalarm ve eserlerin, tarihi amtlarm, hastanelerin ve hastane gemilerinin bombardtmana maruz b1rak1lmamalan i9in komutanlar biltiln onlemleri almakla yilkilmltidtirler. 2
• Yrd. D01;: Dr. Mugla Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Tarih Boliimii.
1
Seha Meray, Dev/et/er Hukukuna Giri~, Ankara, Ankara Oniversitesi Siyasal Bilgiler Fakiiltesi, (A.O.S.B.F) Yay., 1962, s.491; Zeki Mesut Alsan, Yeni Dev/et/er Hukuku, c.II, Ankara, Ankara Oniversitesi Hukuk Fakiiltesi, (A.O.H.F) Yay., 1951, s.457.
2
72 MEHMET TEMEL Sözleşmeye Aykırı Davranışlar
İnsanlığı büyük acılardan ve felaketlerden uzak tutmaya yönelik olan bu sözleşmenin hükümlerine, yine bu sözleşmeye uyacaklarına dair söz veren birçok devlet tarafından uyulmadığı, daha Birinci Dünya Savaşı yıllarında görülmüştür. İtilaf Bloku içinde yer alan İngiltere, Fransa ve Rusya savaşın başlarından itibaren Kızıldeniz sahillerinden Doğu Karadeniz'deki Hopa'ya kadar olan savunmasız ve açık Osmanlı sahillerini bombalayarak ve sivil yerleşim merkezlerine asker sevk ederek can ve mal kaybına neden olmuşlardır.3 Osmanlı Hükümeti'nin sivil yerleşim merkezlerine yapılan saldırıların durdurulması için 1915, 1916 ve 1917 yıllarında İngiltere, Fransa ve Rusya'ya defalarca vermiş olduğu protesto notalarından olumlu sonuç alınamayınca caydırıcı bazı önlemlerin alınması gündeme gelmiştir.4
Misilleme veya karşılıklı zarar verdirme olarak nitelendirilebilecek olan bu uygulamaları şu şekilde özetlemek mümkündür.
1- İtilaf Devletleri tarafından şehit edilen, yaralanan veya esir alınan Osmanlı uyruklu sayısı kadar, Osmanlı Devleti'nde ikamet eden İtilaf Devleti vatandaşının bulundukları yerlerden başka yerlere sürgün edilmesi,
2- İngiliz, Fransız veya Rus uyruklu olup Osmanlı Devleti'nde üst düzeyde görev yapan itibarlı kişilerden bir kısmının tutuklanarak, aileleri yanlarında olmaksızın ülkenin iç kısımlarına gönderilmesi, 3- İtilaf Devletleri'nin, Osmanlı Devleti'ndeki ekonomik kurumlarının
mallarına ve menfaatlerine tedbir konularak neden oldukları kişisel ve mali hasarların diyet bedellerinin tazmin ettirilmesi.
İtilaf Devletleri nezdinde yaptığı girişimlerden sonuç alamayan Osmanlı Hükümeti, 1915 yılı başlarından itibaren Şam ve Halep'te bulunan Fransız uyrukluları İzmir ve Urfa'ya, Anadolu'nun batı bölgelerinde yaşayan bazı 3 İtilaf Devletlerinin 1916 yılında Ege ve Akdeniz sahillerinde yol açtığı zararlar için bkz:
Mehmet Temel, 1916 Yılında İtilaf Devletleri Savaş Gemileri Tarafından Ege Ve Akdeniz
Sahillerindeki Bazı Yerleşim Merkezlerine Çıkarılan Asker Ve Rum Eşkiyasının Yol Açtığı Zararlar, Balıkesir Üniversitesi (BA.Ü), Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.I, Sayı: 2,
(Temmuz, 1998), s.77-90; Ruslar tarafından bombardıman edilen Şile ve Hopa arasındaki Karadeniz sahillerinde meydana gelen hasarlar ve kayıplar için bkz: Sabahattin Özel, Milli
Mücadelede Trabzon, Ankara, Türk Tarih Kurumu ( T . T . K ) , Yay., 1991, s. 1-8.
4 İtilaf Devletlerine verilen protestolar için bkz: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası,(HR.HMŞ.İŞO) no.32/4-3, Lef. 12; BOA, HR.HMŞ.İŞO, no.3/1, Lef.4-10, 18.
72 - - - MEHMET TEMEL
Sozle~meye Aykm Davram~lar
insanhg1 bliyi.ik ac1lardan ve felaketlerden uzak tutmaya yonelik olan bu sozle~menin hlikilmlerine, yine bu sozle~meye uyacaklarma dair soz veren bir9ok devlet tarafmdan uyulmad1g1, daha Birinci Dlinya Sava~, y11larmda gorlilmli~tlir. itilaf Bloku i9inde yer alan ingiltere, Fransa ve Rusya sava~m ba~lanndan itibaren K1z1ldeniz sahillerinden Dogu Karadeniz'deki Hopa'ya kadar olan savunmastz ve a91k Osmanh sahillerini bombalayarak ve sivil yerle~im merkezlerine asker sevk ederek can ve mal kaybma neden olmu~lard1r.3 Osmanlt Hliklimeti'nin sivil yerle~im merkezlerine yap1lan saldmlarm durdurulmast i9in 1915, 1916 ve 1917 y11larmda ingiltere, Fransa ve Rusya'ya defalarca vermi~ oldugu protesto notalarmdan olumlu sonu9 almamaymca caydmc1 baz1 6nlemlerin almmas1 glindeme gelmi~tir.4
Misilleme veya kar~1hkh zarar verdirme olarak nitelendirilebilecek olan bu uygulamalan ~u ~ekilde ozetlemek mlimklindlir.
1- itilaf Devletleri tarafmdan ~ehit edilen, yaralanan veya esir alman Osmanh uyruklu say1s1 kadar, Osmanh Devleti'nde ikamet eden itilaf Devleti vatanda~mm bulnnduklan yerlerden ba~ka yerlere slirglin edilmesi,
2- ingiliz, Frans1z veya Rus uyruklu olup Osmanh Devleti'nde list di.izeyde gorev yapan itibarl1 ki~ilerden bir k1smmm tutuklanarak, aileleri yanlannda olmaks1zm Ulkenin i9 k1s1mlanna gonderilmesi, 3- itilaf Devletleri'nin, Osmanh Devleti'ndeki ekonomik kurumlarmm
mallanna ve menfaatlerine tedbir konularak neden olduklan ki~isel ve mali hasarlarm diyet bedellerinin tazmin ettirilmesi.
itilaf Devletleri nezdinde yapt1g1 giri~imlerden sonu9 alamayan Osmanh Hliklimeti, 1915 y1h ba~lanndan itibaren ~am ve Halep'te bulunan Frans1z uyruklulan izmir ve Urfa'ya, Anadolu'nun bat1 bolgelerinde ya~ayan baz1
3
itilaf Devletlerinin 19 I 6 y1lmda Ege ve Akdeniz sahillerinde yo! ai;ttg1 zararlar ii;in bkz: Mehmet Temel, 1916 Ytlmda itilaf Devletleri Sava5 Gemileri Tarafmdan Ege Ve Akdeniz
Sahillerindeki Baz, Yerle#m Merkezlerine <;zkanlan Asker Ve Rum E$kiyasmm Yo/ A~t1g1
Zararlar, Bahkesir Oniversitesi (BA.0), Sosyal Bilimler Enstitlisii Dergisi, C.I, Say1: 2,
(Temmuz, 1998), s.77-90; Ruslar tarafmdan bombard1man edilen $ile ve Hopa arasmdaki Karadeniz sahillerinde meydana gelen hasarlar ve kay1plar ii;in bkz: Sabahattin Ozel, Milli
Mucadelede Trabzan, Ankara, Tiirk Tarih Kurumu ( T.T.K), Yay., 1991, s.1-8.
4
itilaf Devletlerine verilen protestolar ii;in bkz: Ba~bakanhk Osmanh Ar~ivi, (BOA) Hariciye
Nezareti Hukuk Mii$avirligi isti$are Odas1,(HR.HM$.i$O) no.32/4-3, Lef.12; BOA,
HR.HM$.i$0, no.3/1, Lef.4- l 0, 18.
1'
I
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE. 73
İngiliz, İtalyan ve Fransız uyrukluları da Çorum, Bozkır ve Zor'a sürgün etmeye başlamıştır.5 Sürgün uygulamalarının görülmesiyle birlikte İngiliz ve Fransız Hükümetleri Osmanlı Devleti'ne, sürgün uygulamasından şikayetçi olduklarına ve Osmanlı Devleti'ndeki uyruklarına kötü davranıldığına ilişkin protesto notaları vermeye başlamışlardır. Fransa Hükümeti, 6 Temmuz 1915 tarihinde Paris'teki Amerikan Büyükelçiliği aracılığı ile Osmanlı Hükümeti'ne verdiği protesto notasında, Şam ve Halep'te bulunan Fransız vatandaşlarına bölgedeki Osmanlı yetkilileri tarafından kötü davranıldığını ve başka yerlere sürgün edildiklerini bildirerek önlem alınmasını istemiştir. Notayı dikkate alan Hükümet Dahiliye Nezareti'nden, bu iki ilden başka bölgelere uzaklaştırılan Fransız uyruklu olup olmadığının, varsa kaç kişi olduklarının ve hangi gerekçelerle uzaklaştırıldıklarının bildirilmesini istemiştir.6 Fransız Hükümeti,
15, 22 ve 26 Temmuz tarihlerinde göndermiş olduğu üç ayrı muhtırada da Şam ve Halep'ten alınıp Urfa'ya sürgün edilen Fransız vatandaşlarının birçok mahrumiyetlere maruz bırakıldıklarını, gayet dar binalarda iskan edildiklerini, hıfzussıhha şartlarına asla uyulmadığını ve bu yüzden hepsinin salgın hastalık tehlikesiyle karşı karşıya kaldıklarını iddia ederek hükümetten gerekli önlemlerin derhal alınmasını istemiş ve bu durumdan hükümet üyelerinin şahsen ve malen sorumlu tutulacaklarını bildirmiştir.7 Art arda gelen bu protesto notaları üzerine hükümet, Başkumandanlık Vekaleti'ne gönderdiği tezkerede Şam ve Halep'ten Urfa'ya sürgün edilen Fransız vatandaşlarının ülkenin savunulmasının gereği olarak yollandıklarını, bunun insani duygularla açıklanabileceğini belirttikten sonra, bu kişilerin Fransa, İngiltere, ve Kanada'da esir kamplarında tutulan Osmanlı vatandaşları gibi mi ikamet ettirildiklerinin, yoksa Urfa'nın dışına çıkmamak şartıyla serbest mi bırakıldıklarının bildirilmesini istemiştir. Fransa'nın iddialarının doğru olup olmadığının araştırılmasının da istenildiği tezkerede İzmir civarına gönderilen Fransızların şimendüfer güzergahlarından uzak hangi bölgelere yerleştirildiklerinin de bildirilmesi istenmiştir.8
Osmanlı Hükümeti, hem İtilaf Devletlerinin Osmanlı Devleti'ndeki İtilaf Devletleri uyruklularına kötü davranılmakta olduğu iddialarını geçersiz kılmak,
5 Çorum, Bozkır ve Zor'a sürgün edilenler arasında Marmaris ve Ayvacık saldırılarında şehit
edilen, yaralanan ve esir alınan Osmanlı vatandaşlarına karşılık Aydın Bölgesi'nden gönderilen 54 İngiliz, İtalyan ve Fransız uyruklu bulunmaktadır. Temel, a.g.m.,s.89.
6 BOA, HR.HMŞ.İŞO., no.32/4-3, Lef.6. 7 BOA, a.g.b., Lef.7.
8 BOA, Lef.7.
' F.6
BiRiNCi DONYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE ... - - - 73
ingiliz, italyan ve Franstz uyruklulan da <;arum, Bozk1r ve Zor'a silrgiln etmeye ba~lam1~t1r.5 Silrgiln uygulamalarmm gorillmesiyle birlikte ingiliz ve Frans1z Hilkilmetleri Osmanh Devleti'ne, silrgiln uygulamasmdan ~ikayet9i olduklarma ve Osmanh Devleti'ndeki uyruklarma kotil davramldtgma ili~kin protesto notalan vermeye ba~lam1~lard1r. Fransa Hiikilmeti, 6 Temmuz 1915 tarihinde Paris'teki Amerikan Bilyilkel9iligi arac1hg1 ile Osmanh Hilkilmeti'ne verdigi protesto notasmda, ~am ve Halep'te bulunan Frans1z vatanda~larma bolgedeki Osmanh yetkilileri tarafmdan kotil davramld1gm1 ve ba~ka yerlere silrgiln edildiklerini bildirerek onlem ahnmasmt istemi~tir. Notay1 dikkate alan Hilkilmet Dahiliye Nezareti'nden, bu iki ilden ba~ka bolgelere uzakla~tmlan Franstz uyruklu olup olmad1gmm, varsa ka9 ki~i olduklarmm ve hangi gerek9elerle uzakla~tmldtklarmm bildirilmesini istemi~tir.6 Franstz Hiikilmeti, 15, 22 ve 26 Temmuz tarihlerinde gondermi~ oldugu il9 ayn muhttrada da ~am ve Halep'ten ahmp Urfa'ya silrgiln edilen Frans1z vatanda~lannm bir9ok mahrumiyetlere maruz b1rak1ld1klarm1, gayet dar binalarda iskan edildiklerini, h1fzuss1hha ~artlarma asla uyulmad1gm1 ve bu yilzden hepsinin salgm hastahk tehlikesiyle kar~t kar~1ya kald1klanm iddia ederek hilkilmetten gerekli 6nlemlerin derhal almmasm1 istemi~ ve bu durumdan hilkilmet ilyelerinin ~ahsen ve malen sorumlu tutulacaklanm bildirmi~tir.7 Art arda gelen bu protesto notalan ilzerine hilkilmet, Ba~kumandanhk Vekaleti'ne gonderdigi tezkerede ~am ve Halep'ten Urfa'ya silrgiln edilen Frans1z vatanda~larmm iilkenin savunulmasmm geregi olarak yolland1klanm, bunun insani duygularla a91klanabilecegini belirttikten sonra, bu ki~ilerin Fransa, ingiltere, ve Kanada'da esir kamplannda tutulan Osmanh vatanda~lan gibi mi ikamet ettirildiklerinin, yoksa Urfa'nm dt~ma 91kmamak ~arttyla serbest mi birak1ld1klannm bildirilmesini istemi~tir. Fransa'mn iddialannm dogru olup olmadtgmm ara~tmlmasmm da istenildigi tezkerede izmir civarma gonderilen Frans1zlarm ~imendilfer gilzergahlarmdan uzak hangi bolgelere yerle~tirildiklerinin de bildirilmesi istenmi~tir.8
Osmanh Hilkilmeti, hem itilaf Devletlerinin Osmanh Devleti'ndeki itilaf Devletleri uyruklularma kotil davramlmakta oldugu iddialanm ge9ersiz ktlmak,
5
<::orum, Bozkir ve Zor'a siirgiin edilenler arasmda Marmaris ve Ayvac1k saldmlannda ~ehit edilen, yaralanan ve esir alman Osmanh vatanda~larma kar~thk Aydm Bolgesi'nden gonderilen 54 Ingiliz, Italyan ve Frans1z uyruklu bulunmaktad1r. Temel, a.g.m.,s.89.
6
BOA, HR.HM$.i$0., no.32/4-3, Lef.6. 7
BOA, a.g.b., Lef.7. 8
74 MEHMET TEMEL
hem de insani amaçlarla 16 Eylül 1915 tarihinde kadınlarla, 15 yaşını doldurmayan çocukların Osmanlı ülkesi dışına çıkabileceklerini bildirmiştir.9 Kadın ve çocukların sevkiyatına başlanmasının hemen ardından Fransa Hükümeti 2 Ekim 1915 tarihinde Paris'teki Amerikan Büyükelçiliği aracılığı ile gönderdiği notada, İskenderun halkının, memurların da katılımıyla Fransız kadınlarını aşağıladıklarını ve tehdit ettiklerini, memurların kadınları şehrin caddelerinde gezdirerek halk tarafından hakaret edilmelerine neden olduklarını iddia ederek önlem alınmasını istemiştir. Bu iddiaların kötü niyetli ve abartılı yalanlar olması nedeniyle kesinlikle kabul edilemeyeceğini bildiren Osmanlı Hükümeti, 20 Kasım 1915 tarihinde Dahiliye Nezareti ile Başkumandanlık Vekaleti'ne birer tezkere göndererek, Amerika Sefareti'ne konuyla ilgili ayrıntılı bilgi verilebilmesi için kadın ve çocukların hangi şartlarda seyahat ettiklerinin, haklarında ne şekilde işlem yapıldığının ve içlerinden kaçının Mısır'a gitmek üzere ülkeden ayrıldıklarının bildirilmesini istemiştir.1 0 Hükümet 6 Aralık 1915 tarihinde Harbiye Nezareti'ne gönderdiği tezkerede de Şam ve Halep'ten Urfa'ya gönderilen İtilaf Devletleri vatandaşlarının iskan edildikleri binaların istiaba yeterli olup olmadığının, serbest bırakılanlardan geçimini sağlayamayacak durumda olanlara herhangi bir nakdi yardım yapılıp yapılmadığının, tutuklu bulunanların sıhhi şartlarda bulunup bulunmadıklarının ve çeşitli masrafları için kendilerine nakit verilip verilmediğinin, genel sağlık durumlarının yerinde olup olmadığının, aralarında bazı hastalıklar bulunup bulunmadığının etraflıca araştırılarak bildirilmesini ve gerekenlerin yapılmasını istemiştir.1 1
İngiltere ve Fransa hükümetlerinin Osmanlı Devleti'ndeki vatandaşlarına karşı gösterdikleri duyarlılıkları, Osmanlı vatandaşları için esirgemeye devam ettikleri yaptıkları bazı muamelelerden anlaşılmaktadır. Devletler hukukuna ve Lahey Sözleşmeleri'ne aykırı olan bu davranışlardan bazıları şunlardır:
Osmanlı ülkesine gelmekte olan vapurlarda bulunan ve henüz silah altına alma çağına gelmeyen Osmanlı tebaasını tutuklayarak savaş esiri sıfatıyla Fransa ve İngiltere'ye sevk etmişler ve orada sosyal mevkilerine uygun olmayan muamelelerde bulunmuşlardır. Benzer uygulamalar Adriyatik, Yunan ve Adalar Denizi'nde defalarca tekrarlanmıştır. Hatta müslüman muhacirleri Selanik'ten Dedeağaç'a nakletmekte olan Torino adlı İtalyan gemisi içindeki erkek
9 BOA, a.g.b., Lef.9. 1 0 BOA, a,g.b., Lef 9. 1 1 BOA, (Lg.b., L e f . U .
74 - - - MEHMET TEMEL
hem de insani ama9larla 16 Eyltil 1915 tarihinde kadmlarla, 15 ya~m1 doldurmayan 9ocuklarm Osmanh iilkesi d1~ma c;1kabileceklerini bildirmi~tir.9 Kadm ve 9ocuklarm sevkiyatma ba~lanmasmm hemen ardmdan Fransa Hiikiimeti 2 Ekim 1915 tarihinde Paris'teki Amerikan Biiyiikel9iligi arac1hg1 ile gonderdigi notada, iskenderun halkmm, memurlann da katihm1yla Frans1z kadmlanm a~ag1lad1klanm ve tehdit ettiklerini, memurlann kadmlan ~ehrin caddelerinde gezdirerek halk tarafmdan hakaret edilmelerine neden olduklanm iddia ederek onlem almmasm1 istemi~tir. Bu iddialann kotli niyetli ve abart1h yalanlar olmas1 nedeniyle kesinlikle kabul edilemeyecegini bildiren Osmanh Hiikiimeti, 20 Kas1m 1915 tarihinde Dahiliye Nezareti ile Ba~kumandanhk Vekaleti'ne hirer tezkere gondererek, Amerika Sefareti'ne konuyla ilgili ayrmtlh bilgi verilebilmesi i9in kadm ve 9ocuklarm hangi ~artlarda seyahat ettiklerinin, haklarmda ne ~ekilde i~lem yaptld1gmm ve i9lerinden ka9mm M1sir'a gitmek ilzere illkeden aynld1klannm bildirilmesini istemi~tir.10
Hilkilmet 6 Arahk 1915 tarihinde Harbiye Nezareti'ne gonderdigi tezkerede de Sam ve Halep'ten Urfa'ya gonderilen itilaf Devletleri vatanda~larmm iskan edildikleri binalarm istiaba yeterli olup olmad1gmm, serbest b1rak1lanlardan ge9imini saglayamayacak durumda olanlara herhangi bir nakdi yard1m yap1hp yap1lmad1gmm, tutuklu bulunanlarm s1hhi ~artlarda bulunup bulunmad1klanmn ve 9e~itli masraflan i9in kendilerine nakit verilip verilmediginin, genel saghk durumlannm yerinde olup olmad1gmm, aralannda baz1 hastahklar bulunup bulunmad1gmm etrafl,ca ara~tmlarak bildirilmesini ve gerekenlerin yap!lmasm1 istemi~tir •11
ingiltere ve Fransa hilkilmetlerinin Osmanh Devleti'ndeki vatanda~larma kar~, gosterdikleri duyarhhklan, Osmanh vatanda~lan i9in esirgemeye devam ettikleri yaptiklan baz1 muamelelerden anla~tlmaktadir. Devletler hukukuna ve Lahey Sozle~meleri'ne aykm olan bu davram~}ardan baz,lan ~unlardir:
Osmanh illkesine gelmekte olan vapurlarda bulunan ve heniiz silah altma alma 9agma gelmeyen Osmanh tebaasm1 tutuklayarak sava~ esiri s1fat1yla Fransa ve ingiltere'ye sevk etmi~ler ve orada sosyal mevkilerine uygun olmayan muamelelerde bulunmu~lardir. Benzer uygulamalar Adriyatik, Yunan ve Adalar Denizi'nde defalarca tekrarlanm1~tlr. Hatta milslilman muhacirleri Selanik'ten Dedeaga9'a nakletmekte olan Torino adh italyan gemisi i9indeki erkek
9
BOA, a.g.b., Lef.9.
10
BOA, a.g.b., Lef9. 11 BOA,
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE... 75
muhacirleri İngiliz savaş gemisine bindirip savaş esiri olarak İngiltere'ye götürmüşlerdir. Bu kişilerin askerlik hizmetiyle yükümlü olmadıkları bildirilmiş ise de dikkate alınmamıştır.
Açık, savunmasız ve istihkamsız sahiller topa tutulmaya devam edilmiş, 1915 yılı boyunca Akabe Limanı, Yafa ve Gazze arasındaki sahiller, Payas ve Dörtyol, Yumurtalık Limanı, Mersin Karaduvar bölgeleri defalarca bombardıman edilmişlerdir.1 2
İngiltere ve Fransa'nın açık şehirlere saldırıları durdurmadıkları ve savaş esiri muamelesi yaptıkları Osmanlı vatandaşlarını serbest bırakmadıkları görülünce hükümet bu iki ülkenin Osmanlı Devleti'ndeki itibarlı kişilerinden uygun bir miktarının tutuklanarak ailesiz olmak üzere ülkenin iç kısımlarına gönderilmesi kararını almıştır. Bunun üzerine Dahiliye Nezareti, İstanbul'da bulunan itibarlı İngiliz ve Fransız vatandaşlarının isim, meslek ve ikamet adreslerini gösteren bir cetvel hazırlamış ve hükümete sunmuştur. Hemen harekete geçen hükümet, itibarlı İngiliz vatandaşlarından yorgunluğa dayanabilecek yaşta olanların içinden dört veya beş kişinin seçilerek Fenerler İdaresi Genel Müdürü Mösyö Viller ile diğer itibarlı İngiliz Lanersal Vinerson'un sürgün edildiği Çorum'a gönderilmeleri kararını almıştır. Osmanlı vatandaşlarına yapılmakta olan kötü muamelede ısrarlı olunması durumunda ülkedeki tüm İngiliz ve Fransız vatandaşlarının da yukarıdaki uygulamaya tabi tutulacaklarını ilgili devletlere bildirmiştir. Açık şehirlerin topa tutulmasından doğan zararlar için de "verilen zararı karşılama" yöntemini esas alan hükümet, 15 Mart 1915 tarih ve 5/325691 numaralı "açık şehirlerin Fransız ve İngiliz donanması tarafından bombardıman edilmesi sonucunda ortaya çıkacak şahsi ve mali hasarların diyet bedellerinin Memalik-i Osmaniyye'deki İngiliz ve Fransız müessesat-ı nafıa ve maliyesi hasılatından tazmin edilmesi uygundur" ibareli tezkere hükmüne dayanarak bombalamadan zarar gören Osmanlı vatandaşlarının zararlarını karşılama yoluna gitmiştir. Böylece hasara uğrayan menkul ve gayr-ı menkul mallarla, vefat eden veya yaralananların ailelerine ödenecek tazminat, İngiliz ve Fransız sermayeleri ile oluşan Şimendüferler veya Fenerler İdaresi kurumlarının mallarına el konulmasıyla karşılanacaktır. Elde edilen hasılattan işletme masrafları düşüldükten sonra, esham ve tahvilat sahiplerine de faiz ve temettü hissesi ödenmeden Osmanlı vatandaşlarının zararı telafi edilecektir. Rusya'nın da devletler hukukuna aykırı davrandığını gören
1 2 B O A , a . # . 6 , L e f . l 2 .
r
r ~I
lBiRiNCi DUNYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE ... - - - 75
muhacirleri ingiliz sava~ gemisine bindirip sava~ esiri olarak ingiltere'ye gotUrmli~lerdir. Bu ki~ilerin askerlik hizmetiyle yliklimlli olmad1klan bildirilmi~ ise de dikkate almmam1~tir.
A91k, savunmas1z ve istihkams1z sahiller topa tutulmaya devam edilmi~, 1915 y1h boyunca Akabe Limam, Yafa ve Gazze arasmdaki sahiller, Payas ve Dortyol, Yumurtahk Limam, Mersin Karaduvar bolgeleri defalarca bombard1man edilmi~lerdir.12
ingiltere ve Fransa'nm a91k ~ehirlere saldmlan durdurmad1klan ve sava~ esm muamelesi yapt1klan Osmanh vatanda~lanm serbest b1rakmad1klan gorlillince hliklimet bu iki iilkenin Osmanh Devleti'ndeki itibarh ki~ilerinden uygun bir miktarmm tutuklanarak ailesiz olmak lizere iilkenin i9 k1s1mlarma gonderilmesi karanm alm1~tir. Bunun lizerine Dahiliye Nezareti, istanbul'da bulunan itibarh ingiliz ve Frans1z vatanda~larmm isim, meslek ve ikamet adreslerini gosteren bir cetvel haz1rlam1~ ve hliklimete sunmu~tur. Hemen harekete ge9en hliklimet, itibarh ingiliz vatanda~larmdan yorgunluga dayanabilecek ya~ta olanlarm i9inden dort veya be~ ki~inin se9ilerek Fenerler idaresi Gene! Mlidlirli Mosyo Viller ile diger itibarh ingiliz Lanersal Vinerson'un slirglin edildigi <;::orum'a gonderilmeleri karanm alm1~tlr. Osmanh vatanda~larma yapilmakta olan kotU muamelede 1srarh olunmas1 durumunda lilkedeki tUm ingiliz ve Frans1z vatanda~larmm da yukandaki uygulamaya tabi tutulacaklanm ilgili devletlere bildirmi~tir. A91k ~ehirlerin topa tutulmasmdan dogan zararlar i9in de "verilen zaran kar~1lama" yontemini esas alan hliklimet, 15 Mart 1915 tarih ve 5/325691 numarah "a91k ~ehirlerin Frans1z ve ingiliz donanmas1 tarafmdan bombard1man edilmesi sonucunda ortaya 91kacak ~ahsi ve mali hasarlann diyet bedellerinin Memalik-i Osmaniyye'deki ingiliz ve Frans1z mliessesat-1 nafia ve maliyesi hasilatmdan tazmin edilmesi uygundur" ibareli tezkere hlikmline dayanarak bombalamadan zarar goren Osmanh vatanda~larmm zararlanm kar~1lama yoluna gitmi~tir. Boylece hasara ugrayan menkul ve gayr-1 menkul mallarla, vefat eden veya yaralananlarm ailelerine odenecek tazminat, ingiliz ve Frans1z sermayeleri ile olu~an Simendliferler veya Fenerler idaresi kurumlarmm mallanna el konulmas1yla kar~1lanacaktir. Eide edilen hastlattan i~letme masraflan dli~lildlikten sonra, esham ve tahvilat sahiplerine de faiz ve temettu hissesi odenmeden Osmanh vatanda~larmm zaran telafi edilecektir. Rusya'nm da devletler hukukuna aykm davrand1gm1 goren
12 BOA,
hükümet, aynı yaptırımların Rus uyruklular için de geçerli olduğunu duyurarak Emniyet-i Umumiyye Müdüriyeti'nden ülkedeki Rus, Fransız, İngiliz, Belçika, Karadağ ve Sırp uyrukluların sayılarının belirlenerek bildirilmesini istemiştir.1 3
Emniyet-i Umumiyye Müdüriyeti'nin verileri doğrultusunda ülkedeki yabancı uyrukluların sayısı illere göre 1915 yılı itibarıyla şöyledir.1 4
Rus Fransız İngiliz Belçika Karadağ Sırp
İstanbul 1491 1349 1155 35 62 123 Sivas 20 Beyrut 830 157 5 Suriye 128 290 167 2 6 Adana 40 67 44 6 Aydın 200 Halep 15 55 101 1 Antalya 1 7 Ankara 1 12 9 Kudüs 823 75 20 5 Konya 11 İzmit 18 Bolu 2 Edirne 23
Fransız ve İngiliz Uyruklu İleri Gelen Kişilerden Olup Vilayetlere Sevk Edilen Kişilerin İsimlerini Bildirir Cetvel.1 5
Sıra
no İsim İkamet Yeri Sanatı Tabiiyeti Sevk Yeri Sevk Tarihi 1 Mösyö
Viller
Fenerler şirketi
müdürlerinden Fransız Çorum
7 Şubat 1915 2 Lanersal
Vinerson Kal'a-i Sultaniye Maden
mühendisi İngiliz Çorum 17 Aralık
1914
1 3 BOA,a.g.b.,Lef.l2. 1 4 BOA,«.£.A.,Lef.l3.
1 5 BOA, a.g.b., Lef 14; Tablolardaki yabancı isimler arşiv belgelerinde okunduğu gibi
yazılmıştır.
76 - - - MEHMET TEMEL
hiikiimet, aym yaptmmlarm Rus uyruklular i9in de ge9erli oldugunu duyurarak Emniyet-i Umumiyye Miidiiriyeti'nden iilkedeki Rus, Frans1z, ingiliz, Bel9ika, Karadag ve S1rp uyruklularm say1larmm belirlenerek bildirilmesini istemi~tir.13
Emniyet-i Umumiyye Miidiiriyeti'nin verileri dogrultusunda iilkedeki yabanc1 uyruklularm sayISI illere gore 1915 y1h itibanyla ~oyledir.14
Rus Franstz ingiliz Bel.;ika Karadag S1rp
istanbul 1491 1349 1155 35 62 123 Sivas 20 Beyrut 830 157 5 Suriye 128 290 167 2 6 Adana 40 67 44 6 Aydm 200 Halep 15 55 IOI I Antalya I 7 Ankara I 12 9 Kudils 823 75 20 5 Konya I I izmit 18 Bolu 2 Edirne 23
Frans,z ve ingiliz Uyruklu ileri Gelen Ki~ilerden Olup Vilayetlere Sevk Edilen Ki~ilerin isimlerini Bildirir Cetvel. 15
Stra
isim ikamet Yeri
no
1 Mosyo Viller
Lanersal
2
Vinerson Kal'a-i Sultaniye
13 BOA, a.g.b., Lef.12. 14 BOA, a.g.b., Lef.13. Sanatt Fenerler ~irketi mtidtirlerinden Maden mtihendisi
Tabiiyeti Sevk Yeri Sevk
Tarihi
Frans1z <;:orum 7 Subat 1915 17 ingiliz <;:orum Arahk
1914
15
BOA. a.g.b., Lef. 14; Tablolardaki yabanc1 isimler ar~iv belgelerinde okundugu gibi yaz1Im1~t1r.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE.., 77
Dersaadet'te İkamet Ettirilecek Olan İngiliz ve Fransız Diplomatların İsimlerini Bildirir Cetvel.16
Sıra no İsim ve Görev Yeri Dersaadet'te İkamet Ettirileceği Yer 1
ingiliz Viskonsolosu
Mösyö Dove Elyevm Amerika Sefarethanesi'nde bulunduğu Ser taharri Osman Bey tarafından beyan edilmiştir 2 Fransız Viskonsolosu Mösyö Gardin 3 Gelibolu ingiliz Viskonsolosu Doleym Frak
Beyoğlu'nda Şark oteli
4 İzmit İngiliz Konsolosu
Mösyö Amad Taksim Pınar Sokak 18 N o ' l u oda. 5 İzmir İngiliz Konsolosu
Duman Amerika Sefarethanesi'nde 6
Erzurum ingiliz Konsolosu Mösyö Munhan
Amerika Sefarethanesi bitişiğindeki küçük İngiliz kulübü
7 Antakya Fransız Viskonsolosu Bono
Kalyoncukulluğu caddesinde 89/95 numaralı Madam Trano'nun hanesinde.
8
Van sabık Fransız viskonsolosu Mösyö Disa Nigor
Beyoğlu'nda Metropol otelinde. Sonradan Polonya Sokağı'nda 35 numaralı Madam Dövars'ın hanesinde bir odaya yerleşmiştir.
9
Bursa fahri İngiliz Konsolos vekili Mösyö Jilbenti
10 Gelibolu ingiliz Konsolos vekili Mösyö Karen 11 Hayfa Muvazzaf
Konsolosu
1 6 BOA, a.g.b., Lef. 13,15.
1
BiRiNCi DONYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE. .. - - - 77
Dersaadet'te ikamet Ettirilecek Olan ingiliz ve Frans1z Diplomatlarm isimlerini Bildirir Cetvel. 16
S1ra no isim ve Gorev Yeri Dersaadet'te ikamet Ettirilecegi Yer
ingiliz Viskonsolosu
Elyevm Amerika Sefarethanesi'nde bulundugu Ser 1 Mosyo Dove
taharri Osman Bey tarafmdan beyan edilmi~tir
2 Frans1z Viskonsolosu
Mosvo Gardin Gelibolu ingiliz
3 Viskonsolosu Doleym Beyoglu'nda Sark oteli Frak
4 izmit ingiliz Konsolosu Taksim Pmar Sokak 18 No'lu oda. MosyoAmad
5 izmir ingiliz Konsolosu Amerika Sefarethanesi'nde Duman
Erzurum ingiliz
Amerika Sefarethanesi biti~igindeki kii~Uk ingiliz
6 Konsolosu Mosyo
Munhan ku!UbU
7 Antakya Frans1z Kalyoncukullugu caddesinde 89/95 numarah Madam
Viskonsolosu Bono Trano'nun hanesinde.
Van sab1k Frans1z Beyoglu'nda Metropol otelinde. Sonradan Polonya
8 viskonsolosu Mosyo Disa Sokag1'nda 35 numarah Madam Dovars'm hanesinde Nigor bir odaya yerle~mi~tir.
Bursa fahri ingiliz
9 Konsolos vekili Mosyo Jilbenti
10 Gelibolu ingiliz Konsolos
vekili Mosyo Karen
11 Hayfa Muvazzaf
Konsolosu
Dersaadet'te İkamet Edip Diğer Osmanlı Vilayetlerine Gönderilmesi Düşünülen Fransız Uyruklu İtibarlı Kişilerin İsimlerini Bildirir Cetvel.
Sıra no İsmi Sanatı ikamet Yeri Tabiiyeti
1 Le Kont
Beravaşka Şarl Telgraf ajansı
Kumbaracı Yokuşunda Topçu Çıkmazında 7 numarada
Fransız
2 Kami Fransuva Kredi Lyone Bankası'nda memur Kumbaracı Yokuşunda Koljo Hanı'nda 3 Mösyö God Gravan
Düyun-u Umumiye Meclis-i İdare Umur-u Tahririye Müdür Muavini Hammalbaşı'nda Kurdela Sokağı'nda Aleksandr Hanı'nda 7 numarada 4 Atin Kolaro
Daire-i Umur-u Sıhhiye Kontrol ve İstatistik Kalemi Müdürü Polonya Sokağı'nda 37 numarada 5 Foçinaki Kostantin Fotilisi Selanik Bankası'nda muhasip Nar Sokağı'nda 5 numarada 6 Arlot Ojer Sezar Galata Rıhtım Şirketi'nde baş muhasebeci Kumbaracı Yokuşu'nda 70 numarada 7 Gejandre Ejan Terkos Şirketi'nde
muhasebeci
Yazıcı Sokağı'nda 12 numarada
8 Moro Jozef Baş Papaz Saint Lui Kilisesi'nde a 9 Mösyö Jirondarnest Galata Rıhtım Şirketi'nde mühendis Faik Paşa Caddesi'nde Berberyan Hanı'nda 13 numarada a 10 Doyer Mayer
Ladislasil Karantina doktorlarından
Sofyalı Sokağı'nda 32 numarada
u
11 Rizozak Fransız Sigorta Kumpanya katibi
Aynalıçeşme'de Sarandı Sokağı'nda 6 numarada
«
12 Miçi Fransuva Union Fransız Kulübü müdürü
Camcı Sokağı'nda 18 numarada
«
13 Mösyö Emil
Marchall Reji direktör-ü umumisi
Pangaltı'da Büyükdere Caddesi'nde 178 numarada 14 Mösyö de Raymon Veled-i Antuvan Düyun-u Umumiyye-i Osmani ziraat müfettişi
Büyükada Nizam Caddesi'nde 15 İksadya de Kupon Bank-ı Osmani müfettişlerinden Ayastefanos'da İstanbul Caddesi'nde
1 7 BOA, a.g.b. Lef. 16.
78 - - - MEHMET TEMEL
Dersaadet'te ikamet Edip Diger Osmanh Vilayetlerine Gonderilmesi Dii~iiniilen Frans1z Uyruklu itibarh Ki~ilerin isimlerini Bildirir Cetvel.17
S1ra no Ismi Sanatt lkamet Yeri
Kumbarac1
1 Le Kont Telgraf ajans1 Yoku~unda Topc,:u
Berava~ka Sari <;:1kmazmda 7
numarada Kredi Lyone Bankas1'nda Kumbarac1
2 Kami Fransuva Y oku~unda Koljo
memur
Ham'nda Di.iyun-u Umumiye Meclis-i Hammalba~1 'nda 3 Mosyo God idare Umur-u Tahririye Kurdela Sokag1'nda
Gravan Aleksandr Ham'nda 7
Mi.idi.ir Muavini
numarada Daire-i Umur-u S1hhiye
Polonya Sokag1'nda
4 Atin Kolaro Kontrol ve istatistik Kalemi
Mi.idi.iril 37 numarada
Foc,:inaki
Selanik Bankas1'nda Nar Sokag1'nda 5
5 Kostantin
Fotilisi muhasip numarada
Arlot Ojer Galata R1httm Sirketi'nde Kumbaract
6 Yoku~u'nda 70
Sezar ba~ muhasebeci
numarada
7 Gejandre Ejan Terkos Sirketi'nde Yaz1c1 Sokag1'nda 12
muhasebeci numarada
8 Moro Jozef Ba~ Papaz Saint Lui Kilisesi 'nde
FaikPa~a 9 Mosyo Galata Riht1m Sirketi'nde Caddesi'nde
Jirondamest mi.ihendis Berberyan Ham'nda
13 numarada 10 Doyer Mayer Karantina doktorlarmdan Sofyah Sokag1'nda
Ladislasil 32 numarada
Frans1z Sigorta Kumpanya Aynahc,:e~me'de
11 Rizozak Sarand1 Sokag1'nda 6
katibi
numarada
12 Mic,:i Fransuva Union Frans1z Kuli.ibi.i Camc1 Sokag1'nda 18
mi.idi.iri.i numarada
Pangalt1 'da 13 Mosyo Emil Reji direktor-ii umumisi Biiyiikdere
Marchall Caddesi 'nde 178
numarada Mosyode
14 Raymon Diiyun-u Umumiyye-i Biiyiikada Nizam
Veled-i Osmani ziraat miifetti~i Caddesi'nde Antuvan
15 iksadya de Bank-1 Osmani Ayastefanos 'da
Kupon miifetti~lerinden istanbul Caddesi'nde
17
BOA, a.g.b. Lef.16.
Tabiiveti Frans1z " " " " " " " " " " " " " "
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE... 79
16 Mösyö Dağner Düyun-u Umumiyye aşar müdür muavini Caferağa Mahallesi Tiyatro Sokağı'nda 19 numarada 17 Mösyö İpolyet Meri Düyun-u Umumiyye müfettişi Caferağa Mahallesi Hacı Hüseyin Sokağı'nda 5 numarada 18 Mösyö Jean de Derigi Veled-i Piyer
Anadolu Demiryolları baş mühendisi Osmanağa Mahallesi Mandra Sokağı'nda 43 numarada << 19 Mösyö Jil Robul
Pake Kumpanyası acente vekili Caferağa Mahallesi Muvakkithane Sokak 18 numara 20 Bont Adolf Avlont Bont Osmanlı Demiryolları muhasebecisi Osmanağa Mahallesi A k i f Sokağı'nda 10 numaralı apartman « 21 Jean Kirbot Frederick Anadolu Osmanlı Demiryollar veznedarı Osmanağa Mahallesi Papazoğlu Sokağı'nda 16 numarada a
22 Marki Benib Banker
Anadoluhisarı'nda Körfez Caddesi'nde Sahilhanesi'nde
ii
23 Jor Pikar Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Tedrisat-ı taliye müfettişi
Hasköy'de Kiremid Ahmet Çelebi Mahallesi'nde 24 Mösyö Kanralasi İstinye Fabrikasında direktör istinye'de Doktor Kuil Efendi 'nin hanesinde 25 Jean File
veled-i Kubsar Fener rüsumat müdürü
Cadde-i Kebir Foto Apartmanı 3 numarada
ii
26 İzidor de Poisi Osmanlı Bankası'nda müdür Sıraserviler Caddesi'nde 27 Emedepen
Veled-i Ogüst
Reji tahrirat baş katip muavini
Sıraserviler Caddesi'nde 12 numaralı apartmanda 28 Rozolano Jean
Lui Rozolano Fener İdaresi muhasebecisi
Hocazade Sokağı'nda 13 numarada
ii
29 Güstav Sion
Veled-i Frank La Turki Gazetesi reisi
Bayram Sokağı'nda Miltiyadi Apartmanı'nda 6 numarada ii 30 Ruben Arnest
Veled-i Jean Karantina masraf müdürü
Doğramacı Sokağı'nda 12 numarada « 31 Omun Glavani Veled-i Antuvan
Kredi Lyone Bankası'nda murahhas vekil Telgraf Sokak Haçopolo Apartmanı'nda 4 numarada 32 Raol de La Siyon
Osmanlı Sigorta taşra müdürü Bayram Sokağı'nda Ligor Apartmanı'nda 3 numarada
I
L
BiRiNCi DONYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE. .. - - - 79
Dilyun-u Umumiyye a~ar Caferaga Mahallesi
16 Mi:isyi:i Dagner mildilr muavini Tiyatro Sokag1'nda "
19 numarada Caferaga Mahallesi
17 Mi:isyi:i ipolyet Meri Dilyun-u Umumiyye Hact Hilseyin "
milfetti~i Sokag1'nda 5 numarada Mi:isyi:i Jean de
Anadolu Demiryollan ba~ Osmanaga Mahallesi
18 Derigi Veled-i Mandra Sokagt'nda "
Piyer milhendisi 43 numarada Mi:isyi:i Jil Pake Kumpanyas1 acente Caferaga Mahallesi
19 Muvakkithane Sokak
Robul vekili
18 numara
Bont Adolf Osmanlt Demiryollan Osmanaga Mahallesi
20 Avlont Bont muhasebecisi AkifSokagt'nda IO "
numarah apartman Osmanaga Mahallesi
21 Jean Kirbot Frederick Anadolu Osmanh Demiryollar veznedan Papazoglu Sokag1'nda 16 "
numarada Marki Benib Anadoluhisan 'nda
22 Banker Ki:irfez Caddesi'nde "
Sahilhanesi 'nde Mekteb-i Millkiye-i Sahane Haskoy'de Kiremid
23 Jor Pikar Tedrisat-1 taliye milfetti~i Ahmet <;:elebi "
Mahallesi'nde Mosyo istinye Fabrikas1'nda istinye' de Doktor
24 Kanralasi direkti:ir Kuil Efendi'nin "
hanesinde Jean File Cadde-i Kebir Poto
25 veled-i Kubsar Fener rilsumat mildilril Apartmam 3 "
numarada
26 izidor de Poisi Osmanh Bankas1'nda mildilr Straserviler Caddesi'nde "
Emedepen Reji tahrirat ba~ katip Straserviler
27 Veled-i Ogilst muavini Caddesi'nde 12 "
numarah apartmanda
28 Rozolano Jean Lui Rozolano Fener idaresi muhasebecisi Hocazade Sokag1'nda 13 numarada "
Bayram Sokag1'nda
29 Gustav Sion Veled-i Frank La Turki Gazetesi reisi Miltiyadi Apartmam'nda 6 "
numarada
RubenAmest Dogramac1
30 Karantina masraf mildilril Sokag1'nda 12 "
Veled-i Jean
numarada Omun Giavani Telgraf Sokak
31 Veled-i Kredi Lyone Bankas1'nda Ha~opolo "
Antuvan murahhas vekil Apartmam'nda 4 numarada
Rao! de La Osmanh Sigorta ta~ra Bayram Sokag1'nda
32 Ligor Apartmam'nda "
Siyon mildilril
33 Şonika Veled-i George Fransız Kumpanyasında direktör Sıraserviler'de Ruslar Sokağı'nda apartmanda «
34 Edvar Viyola Reji müfettişi Firuzağa'da Ulu apartman'da 35 Lioni Hura Dersaadet Su Şirketi müdürü
Firuzağa Soğancı Sokağı'nda Totyadis Apartmanı'nda 36 Nikola Rikyozi Umurca Fabrikası Direktörü
Şişli'de Tramvay İstasyonu'nda 51 numarada 37 Silvan Saveniye Terkos Kumpanyası'nda müdür Feriköy Kasımpaşa Caddesi'nde « 38 Mösyö Bukovina Piyer Lui Bonmarşe direktörü Beyoğlu Cadde-i Kebir'de Bonmarşe Apartmanı «
39 Aleksandr Boz Osmanlı Bankası'nda tahvilat müdürü
Galatasaray Apartmanı'nda
«
40 An Joseph Mösyö Şarye Rıhtım Kumpanyası'nda direktör Hayriye Sokağı'nda Mişel Apartmanı « 41 Lajez Luiz
Edvar Nasyonal Sigorta direktörü
Sofyalı Sokağı'nda 20 numarada « 42 Gunye Fernand Düyun-u Umumiye müfettişi Münir Paşa Apartmanı'nda «
43 George Abobo Düyun-u Umumiye-i Osmani müdür-ü umumisi
Tamtam
Mahallesi'nde Posta Sokağı'nda
«
44 Glavani Alfred Banker Glavani Sokağı'nda 5 numarada
«
45 Resi Selanik izmir Kasaba Demiryolu şirket müdürü Dörtyolağzı'nda Vutro Apartmanı « 46 DeLaboli Terar Düyun-u Umumiye-i Osmani Meclis-i İdare reisi
Ağa Hamam 2 numarada
«
47 An Ben Boşe Sultan Mehmet Han-ı hamiş hazretlerinin diyet tabibi
Mekteb Sokağı'nda 15 numarada 48 Pala Dur
Joseph Alman Bankası direktörü
Kumbaracı 83 numarada
«
49 Doma Akatol İzmir Kasaba şimendüfer mühendisi
Kaysarliyan Apartmanı'nda 4 numarada 50 Peybo Torna Dersaadet Telefon Merkez-i
Umumisi'nde müfettiş
Yazıcı Sokağı Apartmanı 51 Gilyum Moyer
Jozi Yavlina
Bank-ı Osmani Umur-u Hukukiye Muhaberat-ı Resmiye müdürü
Yazıcı Sokağı Helpin Apartmanı
«
52 Galmino de
Lislaner Maden mühendisi
Bursa Sokağı'nda 34 numarada
«
r
80 - - - - MEHMET TEMEL
Sonika Veled-i Franstz Kumpanyas1'nda Straserviler' de Ruslar
33 Sokagt'nda "
George direktor
apartmanda
34 Edvar Viyola Reji milfetti~i Firuzaga'da Ulu "
aoartman'da Firuzaga Soganct
35 Lioni Hura Dersaadet Su Sirketi miidilril Sokagt'nda Totyadis "
Aoartmam'nda Si~li'de Tramvay
36 Nikola Rikyozi Umurca Fabrikas1 Direktoril istasyonu 'nda 51 "
numarada
37 Silvan Terkos Kumpanyas1'nda Ferikoy Kas1mpa~a "
Savenive mildiir Caddesi'nde
Mosyo Beyoglu Cadde-i
38 Bukovina Bonmar~e direktoril Kebir'de Bonmar~e "
PiyerLui Apartmam
39 Aleksandr Boz Osmanh Bankast'nda tahvilat miidiirii Apartmam'nda Galatasaray "
40 An Joseph Mosyo Sarye R1htim Kumpanyast'nda direktor Hayriye Sokag1'nda Mi~el Apartmam "
41 Lajez Luiz Edvar Nasyonal Sigorta direktoril Sofyah Sokag1'nda 20 numarada "
42 Gunye Femand Dilyun-u Umumiye Milnir Pa~a "
milfetti~i Aoartmam 'nda Dilyun-u Umumiye-i Tamtam
43 George Abobo Osmani miidiir-il umumisi Mahallesi'nde Posta "
Sokag1'nda
44 Giavani Alfred Banker Giavani Sokag1'nda 5 "
numarada
45 Resi Selanik izmir Kasaba Demiryolu ~irket miidiirii Vutro Aoartmam Dortyolagz1'nda "
46 DeLaboli Terar Diiyun-u Umumiye-i Osmani Meclis-i idare reisi Aga Hamam2 numarada "
47 AnBenBo~e Sultan Mehrnet Han-1 hamis Mekteb Sokag1'nda "
hazretlerinin diyet tabibi 15 numarada
48 Pala Dur Joseph Alman Bankasi direktoril Kumbarac1 83 numarada "
izmir Kasaba ~imendiifer Kaysarliyan
49 DomaAkatol milhendisi Apartman1'nda 4 "
numarada
50 PeyboToma Dersaadet Telefon Merkez-i Y az1c1 Sokag1 "
Umumisi'nde milfetti~ Apartmam
Gilyum Moyer Bank-1 Osmani Umur-u Y az1c1 Sokag1 Helpin
51 Jozi Y avlina Hukukiye Muhaberat-1 "
Resmiye miidiiril Apartmam
52 Galminode Lislaner Maden milhendisi Bursa Sokag1'nda 34 "
numarada
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE. 81
Dersaadefte İkamet Edip Diğer Osmanlı Vilayetlerine Gönderilmesi Düşünülen İngiliz Uyruklu İtibarlı Kişilerin İsimlerini Bildirir Cetvel.
Sıra no İsmi Sanatı İkamet Yeri Tabiiyeti
1 Mösyö Davobiç
Düyun-u Umumiye Makine Dairesi Müdürü
Ayastefanos'da Cami kurbunda İhsan Bey'in hanesinde
İngiliz
2 Hugo Marbenc Sefaret tercümanlığından mütekaid
Ayastefanos'ta İstanbul Caddesi'nde
«
3 Kont Berçuzi Rej Lmüfettişliğinden mütekaid Ayastefanos'ta FenerCaddesi'nde a 4 Torna Dele Granşer
Reji idaresi muhafaza şube müdürü
Ortaköy'de Portakal Sokağı'nda 51 numara
ii
5 Hone Edvaris Bank-ı Osmani'de müfettiş-i umumi
Çatmamescid'de Akarca Sokağı'nda 25 numaralı hane 6 Fransis
Douglas Telefon şirketi müdürü
Alacahamamı'nda telefon şirketinde « 7 Mösyö Henry İstok Veled-i Simoil Harbiye ve Bahriye Nezaretleri top müteahhidi
Bebek'de Hisar Caddesi'nde Yılanlı Yah'da
8 Mösyö Alfred Silar
Lingaj Sigorta direktör muavini
Bebek'de Fransız Mektebi'nde 9 Cimrod Veled¬
i Pincmen Bahriye inşaat mühendisi
Taksim'de Sıraserviler Caddesi'nde
10 Artur Nayas Osmanlı Bankası müdürü Ayas Paşa'da sakin 11 Ari Falost Armstrong Fabrika vekili Cihangir'de Tavuncu
Yokuşu'nda
a
12 Villiam Stevance
İngiliz kablo telgraf direktörü Feriköy'de Bahçe Sokağı'nda 19 numaralı hanede a 13 Volter Edvar
Silly Osmanlı Bankası müfettişi
Feriköy'de izzet Paşa Sokağı'nda a 14 Herald Thomson Bank-ı Osmani müfettişlerinden Kuîedibi'nde İnsiz Sokağı'nda 10 numaralı hanede 15 Villiam Monten Bahriye ve Harbiye Nezaretleri müteahhit komisyoncusu Yaşmak Meydanı'nda Büyük Kabristan Sokağı'nda 16 Makavil Vidost Veled-i Volid Düyun-u Umumiyye müfettişlerinden
Emin Camii'nde Arslan Sokağı'nda
17 Franz Miçi
ispanya ikinci konsolosu ve Romanya Liman Reisi ve Levant Herald sahib-i imtiyaz ve müdürü
Aynalıçeşme'de Bursa Sokağı'nda 40 numarada
B0A7a.g.b, Lef. 17.
BiRiNCi DONYA SAVA$! YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE ... - - - 81
Dersaadet'te ikamet Edip Diger Osmanh Vilayetlerine Gonderilmesi Dii~iiniilen ingiliz Uyruklu itibarh Ki~ilerin isimlerini Bildirir Cetvel. 18
S1ra no ismi Sanat1 ikamet Yeri
Mosyo Diiyun-u Umumiye Makine Ayastefanos'da Cami
1 kurbunda ihsan Bey'in
Davobi9 Dairesi Miidiirii
hanesinde
2 Hugo Marbenc Sefaret terciimanhgmdan Ayastefanos 'ta istanbul miitekaid Caddesi'nde
3 Kont Ben;uzi Rej i.miifetti~liginden Ayastefanos'ta miitekaid FenerCaddesi'nde
4 Toma Dele Reji idaresi muhafaza ~ube Ortakoy'de Portakal
Gran~er miidiirii Sokag1'nda 51 numara Bank-1 Osmani'de miifetti~-i <;:atmamescid' de
5 Hone Edvaris Akarca Sokag1 'nda 25 umumi
numarah hane 6 Fransis Telefon ~irketi miidiirii Alacahamam1 'nda
Douglas telefon sirketinde Mosyo Henry
Harbiye ve Bahriye Bebek'de Hisar 7 istok Veled-i Caddesi'nde Ytlanh
Simoil Nezaretleri top miiteahhidi Yah'da
8 Mosyo Alfred Lingaj Sigorta direktor Bebek'de Franstz
Sitar muavini Mektebi'nde
9 Cimrod Veled- Bahriye in~aat miihendisi Taksim'de Straserviler
i Pincmen Caddesi'nde
10 Artur Navas Osmanh Bankasi miidiirii Ayas Pa~a'da sakin
11 Ari Falost Armstrong Fabrika vekili Cihangir'de Tavuncu Yoku~u'nda Villiam ingiliz kablo telgraf Ferikoy'de Bah9e
12 Sokag1 'nda 19 numarah
Stevance direktorii
hanede
13 Volter Edvar Osmanh Bankasi miifetti~i Ferikoy'de izzet Pa~a
Sillv Sokag1'nda
Herald Bank-1 Osmani Kuledibi'nde insiz
14 Sokag1'nda 10 numarah
Thomson miifetti~lerinden
hanede
Villiam Bahriye ve Harbiye Ya~mak Meydam'nda
15 N ezaretleri miiteahhit Biiyiik Kabristan Monten
komisvoncusu Sokag1'nda Makavil
Diiyun-u Umumiyye Emin Camii'nde Arslan
16 Vidost Veled-i
Volid miifetti~lerinden Sokag1'nda ispanya ikinci konsolosu ve
Aynah9e~me'de Bursa
17 Franz Mi9i Romanya Liman Reisi ve Sokagt'nda 40 Levant Herald sahib-i
imtiyaz ve miidiirii numarada
18 B0A,a.g.b, Lef.17. Tabiiyeti ingiliz " " " " " " " " " " " " " " " "
18 Mösyö
Kingam Türkiye Milli Banka müdürü
Aynalıçeşme İstanbul Kulübü'nde
19 Mösyö Artur Telli
Kirişam Hayn Sigorta direktörü
Caferağa'da Bahariye Caddesi'nde
20 Mösyö Alir Simon Tönbekü Şirketi Meclis-i İdare azasından Caferağa'da Mühürdar Caddesi'nde 21 Alfred Veled-i
Gad
Ayakapode Motor fabrika direktörü
Subaşı Camcı çeşme Sokağı'nda 58 numaralı hanede
22 James M . Anderson
Telefon Şirketi muhasebe müdürü Alacahamam'da şirket dairesinde 23 Henry Veled-i Michael John Türkiye Bankası müdür muavini Ayazpaşa'da Azaryan Apartmanı'nda « 24 Antuvan Galeya
Beyoğlu Bank-ı Osmani şube müdürü Şişli Büyükdere Caddesi'nde Stervilo Hanı'nda 25 Agop Gümüşyan
Uruzdi Bank Selanik şube müdürü
Şişli Caddesi'nde Uğurlu Han'da
«
26 Alfred Şarl
ŞİUy Hidiviye Posta vapur vekili
Feriköyü'nde Arpasuyu Sokağı'nda bila numarada 27 Torna jafson İzmir'de maden mühendisi Otel Metropol'de
misafıreten mukim
«
28 Acfilo Domya
Ferdinand Terkos Su Şirketi müfettişi
Aynalıçeşme'de Faik Paşa Caddesi'nde apartmanda 29 Mösyö Şarl Viti Komit Paşa Paşa Beyoğlu'nda Yazıcı Sokağı'nda 32 numaralı hanede 30 Perslit Veled-i Villiam
Haris Ganze Destre Sigorta
müdürü Kartal'da sakin
«
Bu cetvellerde isimleri bulunan kişilerin ne kadarının, nereye ve hangi tarihte sürgün edildiklerine ilişkin, belgelerde herhangi bir bilgiye şimdilik rastlanamamıştır. Bağdat'ta bulunan İngiliz ailelerinin ise tamamı Urfa'ya nakledilmiştir. Bu ailelerin, 1916 Martı'nda Ammare'de İngilizler tarafından tutuklanıp Hindistan'a götürülen Osmanlı memurları ile değiştirilmesi teklif edilmiş ancak Osmanlı Hükümeti'nce kabul edilmemiştir.1 9
Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Osmanlı Devleti'nin insan ve mal kayıpları ortaya çıkmaya başladığında durumun dehşet verici boyutlarda olduğu anlaşılmıştır. Savaşa 2.850.000 kişilik bir ordu ile giren Osmanlı Devleti, yaklaşık 500.000 ölü, 400.000 iyileşemeyecek derecede yaralı, 1.565.000 hasta,
BOA, a.g.b., Lef. 18.
82 - - - - MEHMET TEMEL
Mosyo Aynahi;:e~me istanbul "
18
Kingam Tlirkiye Milli Banka mlidlirli Kullibli'nde
19 Telli Mosyo Artur direktorli Kiri~am Hayn Sigorta Caferaga'da Bahariye Caddesi'nde "
20 Mosyo Alir Simon Tonbekli Sirketi Meclis-i idare azasmdan Caferaga'da Mlihlirdar Caddesi'nde "
Alfred Veled-i Ayakapode Motor fabrika Suba~1 Camc1i;:e~me
21 Gad direktorli Sokag1'nda 58 numarah "
hanede
22 James M. Anderson Telefon Sirketi muhasebe mlidlirli Alacahamam'da ~irket dairesinde "
23 Henry Veled-i Michael John Tlirkiye Bankasi mlidlir muavini Ayazpa~a'da Azaryan Apartmam'nda "
Antuvan Beyoglu Bank-1 Osmani Si~li Bliylikdere
24 Caddesi'nde Stervilo "
Galeya ~ube miidiirli Ham'nda
25 Glimli~yan Agop Uruzdi Bank Selanik ~ube mlidlirli Si~li Caddesi'nde Ugurlu Han'da "
Alfred Sari Ferikoyli'nde Arpasuyu
26 Hidiviye Posta vapur vekili Sokag1'nda bila "
Silly
numarada
27 Tomajafson izmir'de maden mlihendisi Otel Metropol'de "
misafireten mukim Acfilo Domya Aynahi;:e~me'de Faik
28 Ferdinand Terkos Su Sirketi mlifetti~i Pa~a Caddesi'nde "
apartmanda Mosyo Sari Bcyoglu'nda Yaz1c1
29 Viti Komit Pa~a Sokag1'nda 32 numarah "
Pa~a hanede
30 Villiam Perslit Veled-i Haris Ganze Destre Sigorta mlidlirli Kartal 'da sakin "
Bu cetvellerde isimleri bulunan ki~ilerin ne kadarmm, nereye ve hangi tarihte si.irgi.in edildiklerine ili~kin, belgelerde herhangi bir bilgiye ~imdilik rastlanamam1~t1r. Bagdat'ta bulunan ingiliz ailelerinin ise tamamt Urfa'ya nakledilmi~tir. Bu ailelerin, 1916 Mart1'nda Ammare'de ingilizler tarafmdan tutuklamp Hindistan'a goti.iri.ilen Osmanh memurlan ile degi~tirilmesi teklif edilmi~ ancak Osmanli Hi.iki.imeti'nce kabul edilmemi~tir.19
Birinci Di.inya Sava~t'nm sonunda Osmanh Devleti'nin insan ve ma] kay1plan ortaya 91kmaya ba~lad1gmda durumun deh~et verici boyutlarda oldugu anla~Ilm1~tlf. Sava~a 2.850.000 ki~ilik bir ordu ile giren Osmanh Devleti, yakla~1k 500.000 oli.i, 400.000 iyile~emeyecek derecede yaralt, 1.565.000 hasta,
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE... 83
kaçak ve kayıpla çıkmıştır.2 0 Savaş sonunda Anadolu'da çoğu verem, zatürree, frengi, sıtma, uyuz ve savaş sakatı yaklaşık 11.000.000 insan kalmıştır.2 1 Bu kayıplarda savaş kurallarına uymayan İtilaf Devletleri'nin payı büyük olmuştur. Sürgün ettiği insanların sağlığı, güvenliği ve geçim durumu konusunda olağanüstü duyarlılık ve dikkat gösteren Osmanlı Devleti, aynı anlayışı İtilaf Devletleri'nden görememiştir.2 2 Bu devletler esir olarak ele geçirdikleri Osmanlı vatandaşlarını İngiltere, Kanada, Avustralya, Yen i Zelanda, Sibirya, Hindistan, Birmanya, Kore, Mısır, Yunanistan, İtalya gibi dünyanın en uzak bölgelerine sürgün etmekten çekinmemişlerdir. Mütareke Dönemi ile birlikte bu bölgelerde sağ kalabilenlerin İstanbul'a sevkıyatı başlamış ve İkinci Dünya Savaşı yıllarına kadar devam etmiştir. Bu ülkelere ne kadar esir götürüldüğü, kaçının sevk esnasında öldüğü, oralarda hangi şartlarda barındırıldığı, ne tür uygulamalara maruz bırakıldıkları konusunda henüz tatmin edici ve belgelerle kanıtlanmış bilgiler bulunmamakla birlikte 1919, 1920, 1921 ve sonraki yıllarda devam eden şevklerden geri dönebilenlerin sayıları hakkında bazı bilgiler mevcuttur.23
Sonuç
Savaşlarda sivillerin korunmasına ve insanlığın yıkımına neden olabilecek silahların kullanılmamasına yönelik olarak Lahey Sözleşmeleri'nden bu tarafa gerek Birleşmiş Milletler bünyesinde gerekse ikili olarak daha pek çok sözleşme imzalanmıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan itibaren teknolojinin de katkılarıyla geliştirilen nükleer, biyolojik, kimyasal ve konvansiyonel silahların dehşet verici etkileri göz önüne alındığında bu sözleşmelerin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Ancak devletler imzalarına bağlı kalamadıkları için 21. yüzyılda bile hala kimyasal silah, misket bombası gibi
2 0 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c.III, Kısım 4, Ankara,T.T.K., Yay., 1983, s.787. 2 1 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 1995, s. 155.
2 2 Osmanlı Devleti'nin İtilaf Devletleri esirlerine ve sivillerine karşı oldukça insancıl davrandığı,
cephelerde esir düşen veya sürgün edilen subay, asker ve sivil kişilerin anılarında da ifade edilmektedir. Bu konuda bkz: A. Mete Tuncoku, Anzakların Kaleminden Mehmetçik, Ankara, Atatürk Kültür D i l ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 1997, s.77-143; Alan Moorehead, Çanakkale Geçilmez "GallipolF Çev: Günay Salman, İstanbul, Milliyet Yay., 1972, s.245-246.
2 3 Mütareke Dönemi'nde Mısır, Sibirya, İtalya ve Yunanistan'dan İstanbul'a sevk edilen ve
edilmeyi bekleyen Osmanlı esirleri ve sayıları hakkında bkz: Sabah, 20 Nisan 1919, nr.10572; İkdam, 18 Ocak 1920, m.S23S, Alemdar, 24 Eylül 1920, nr.2939; Alemdar, 5 Ekim
1920 nr.2948; İleri, 31 Temmuz 1921, nr.1259.
BiRiNCi DONYA SAVA$1 YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE$MELERiNE ... - - - 83
ka9ak ve kay1pla 91km1~tlr.20 Sava~ sonunda Anadolu'da 9ogu verem, zatiirree, frengi, s1tma, uyuz ve sava~ sakat1 yakla~1k 11.000.000 insan kalm1~t1r.21 Bu kay1plarda sava~ kurallarma uymayan itilaf Devletleri'nin payt bi.iyi.ik olmu~tur. Siirgiin ettigi insanlarm saghg1, giivenligi ve ge9im durumu konusunda olaganiistii duyarhhk ve dikkat gosteren Osmanh Devleti, aym anlay1~1 itilaf Devletleri'nden gorememi~tir.22 Bu devletler esir olarak ele ge9irdikleri Osmanh vatanda~lanm ingiltere, Kanada, Avustralya,Yeni Zelanda, Sibirya, Hindistan, Birmanya, Kore, M1s1r, Yunanistan, italya gibi diinyanm en uzak bolgelerine siirgi.in etmekten 9ekinmemi~lerdir. Miitareke Donemi ile birlikte bu bolgelerde sag kalabilenlerin istanbul'a sevkiyat1 ba~lam1~ ve ikinci Di.inya Sava~1 y1llarma kadar devam etmi~tir. Bu iilkelere ne kadar esir gotiiriildiigii, ka9mm sevk esnasmda oldi.igii, oralarda hangi ~artlarda banndmld1g1, ne tiir uygulamalara maruz b1rak1ld1klan konusunda heni.iz tatmin edici ve belgelerle karntlanm1~ bilgiler bulunmamakla birlikte 1919, 1920, 1921 ve sonraki y11larda devam eden sevklerden geri donebilenlerin saytlan hakkmda baz1 bilgiler mevcuttur.23
Sonu~
Sava~larda sivillerin korunmasma ve insanhgm y1k1mma neden olabilecek silahlann kullamlmamasma yonelik olarak Lahey Sozle~meleri'nden bu tarafa gerek Birle~mi~ Milletler biinyesinde gerekse ikili olarak daha pek 90k sozle~me imzalanmt~tlr. Ozellikle ikinci Diinya Sava~1'ndan itibaren teknolojinin de katk1lanyla geli~tirilen niikleer, biyolojik, kimyasal ve konvansiyonel silahlarm deh~et verici etkileri goz oni.ine ahnd1gmda bu sozle~melerin onemi daha iyi anla~tlmaktad1r. Ancak devletler imzalanna baglt kalamadrklan i9in 21. yiizy1lda bile hala kimyasal silah, misket bombas1 gibi
20 YusufHikmet Bayur, Turk ink1lab1 Tarihi, c.III, K1s1m 4, Ankara,T.T.K., Yay., 1983, s.787. 21 Ergiln Aybars, Tiirkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 1995, s.155.
22 Osmanh Devleti'nin itilafDevletleri esirlerine ve sivillerine kar~t oldukr;a insanctl davrand1g1, cephelerde esir dil~en veya silrgiln edilen subay, asker ve sivil ki~ilerin amlarmda da ifade edilmektedir. Bu konuda bkz: A. Mete Tuncoku, Anzaklarm Kalemintlen Mehmet~ik,
Ankara, Atatilrk Ktiltilr Di! ve Tarih Yilksek Kurumu Atatilrk Ara~ttrma Merkezi Yay.,1997, s.77-143; Alan Moorehead, <;anakkale Ge~ilmez "Gallipoli" <;:ev: Gtinay Salman, istanbul, Milliyet Yay., 1972, s.245-246.
23 Miltareke Donemi'nde M1str, Sibirya, italya ve Yunanistan'dan istanbul'a sevk edilen ve edilmeyi bekleyen Osmanh esirleri ve say1lan hakkmda bkz: Sabah, 20 Nisan 1919, nr. l 0572; iktlam, 18 Ocak I 920, nr.8238; Alemtlar, 24 Ey!UI 1920, nr.2939; Alemtlar, 5 Ekim 1920 nr.2948; ileri, 31 Temmuz 1921, nr.1259.
silahları kullanabilmekte, defalarca yasaklanmasına rağmen yer altında ve üstünde NBC silahlarının denemelerini ve üretimlerini yapabilmektedirler.24 Günümüzdeki savaşlarda bile hala Ortaçağ'lardaki işkence ve katliamları hatırlatırcasına muameleler yapılabilmekte ve hala "Savaş Suçları Mahkemeleri" kurulabilmektedir. Geçmişteki felaketlerden ders alınıncaya kadar da bu uygulamalar devam edip gidecektir.
2 4 NBC silahlarının denemelerini ve üretimlerini yasaklayan antlaşmalar için bkz: Haluk Gerger, Nükleer Tehlike, Nükleer Silahlar ve Nükleer Savaş, Ankara, 1984, s. 154-159.
84 - - - MEHMET TEMEL
silahlan kullanabilmekte, defalarca yasaklanmasma ragmen yer altmda ve ilstilnde NBC silahlarmm denemelerini ve ilretimlerini yapabilmektedirler.24 Gilnilmilzdeki sava~larda bile hala Ortai;;ag'lardaki i~kence ve katliamlan hattrlat1rcasma muameleler yap1labilmekte ve hala "Sava~ Su9lan Mahkemeleri" kurulabilmektedir. Ge9mi~teki felaketlerden ders almmcaya kadar da bu uygulamalar devam edip gidecektir.
24
NBC silahlarmm denemelerini ve ilretimlerini yasaklayan antla~malar i~in bkz: Haluk Gerger,
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA 1907 TARİHLİ LAHEY SÖZLEŞMELERİNE. 85
ÖZET
İtilaf Devletleri, Birinci Dünya Savaşı yıllarında savaşlarda sivillere ve mallarına saldırı düzenlenmesini yasaklayan ve bireylerin yaşamlarına saygı gösterilmesini karara bağlayan 1907 tarihli "Lahey Sözleşmelerine aykırı davranarak, Osmanlı Devleti'ndeki bazı sivil yerleşim merkezlerini bombalamışlar ve can ve mal kaybına neden olmuşlardır. Askerlikle ilgisi olmayan sivil insanları tutuklayıp, esir sıfatıyla dünyanın uzak bölgelerine sürgün etmişlerdir. Osmanlı Devleti de bunlara karşılık, ülkesindeki İtilaf Devletleri uyruklularının bazılarını ülkenin değişik bölgelerine sürgüne göndermiş, İtilaf Devletleri'nin muamelelerinden maddi zarara uğrayan vatandaşlarının zararlarını yine bu ülkelerin Osmanlı Devleti'ndeki ekonomik kurumlarının bazı mallarına ve çıkarlarına el koyarak tazmin etmeye çalışmıştır.
Anahtar Sözcükler: Lahey Sözleşmeleri, İtilaf Devletleri, Sürgün, Misilleme, Nota, Esir, NBC Silahları.
S O M E M E A S U R E S T A K E N B Y T H E O T T O M A N S T A T E DURING T H E F I R S T W O R L D W A R AS OPPOSED T O T H E A L L I E D S T A T E S A C T I N G AGAINST T H E A G R E E M E N T S O F L A H E Y SIGNED IN 1907
A B S T R A C T
During the First World War the Allied States broke the terms of Lahey Agreements in 1907, which had resolved to prohibit the agressions towards civilians and their property and respect their lives, by bombing some civilian settlements within the Ottoman State costing consulties and the loss of property. By arresting the civilians having no connection with military service they were exiled to the distant region's of the world. As opposition to these, The Ottoman State exiled some of the citizens of the Allied States to various regions of the Empire and strove to compensate the material loss of their citizens as a result of the maltreatment of the Allied States by confiscating the interests and the properties of the institutions of the Allied States working within the Ottoman Empire.
Key Words: Lahey Agreements, The Allied States, exile, retaliation, diplomatic note, prisoner of war, The weapons of NBC.
...
BiAiNCi DUNYA SAVA9l YILLARINDA 1907 TARiHLi LAHEY SOZLE9MELERiNE ... - - - 85
OZET
itilaf Devletleri, Birinci Di.inya Sava~t y11lannda sava~larda sivillere ve mallarma saldm di.izenlenmesini yasaklayan ve bireylerin ya~amlarma saygt gosterilmesini karara baglayan 1907 tarihl i "Lahey Sozle~meleri"ne aykm davranarak, Osmanh Devleti'ndeki baz1 sivil yerle~im merkezlerini bombalamt~lar ve can ve ma! kaybma neden olmu~lardtr. Askerlikle ilgisi olmayan sivil insanlan tutuklaytp, esir stfattyla di.inyanm uzak bolgelerine si.irgi.in etmi~lerdir. Osmanh Devleti de bunlara kar~tltk, i.ilkesindeki itilaf Devletleri uyruklularmm bazilarmt i.ilkenin degi~ik bolgelerine si.irgi.ine gondermi~, itilaf Devletleri'nin muamelelerinden maddi zarara ugrayan vatanda~larmm zararlanm yine bu i.ilkelerin Osmanlt Devleti'ndeki ekonomik kurumlarmm bazt mallarma ve 91karlarma el koyarak tazmin etmeye 9ah~m1~ttr. Anahtar Sozciikler: Lahey Sozle~meleri, itilaf Devletleri, Si.irgi.in, Misilleme, Nota, Esir, NBC Silahlan.
SOME MEASURES TAKEN BY THE OTTOMAN STATE DURING THE FIRST WORLD WAR AS OPPOSED TO THE ALLIED STATES ACTING AGAINST THE AGREEMENTS OF LAHEY SIGNED IN 1907
ABSTRACT
During the First World War the Allied States broke the terms of Lahey Agreements in 1907, which had resolved to prohibit the agressions towards civilians and their property and respect their lives, by bombing some civilian settlements within the Ottoman State costing consulties and the loss of property. By arresting the civilians having no connection with military service they were exiled to the distant region's of the world. As opposition to these, The Ottoman State exiled some of the citizens of the Allied States to various regions of the Empire and strove to compensate the material loss of their citizens as a result of the maltreatment of the Allied States by confiscating the interests and the properties of the institutions of the Allied States working within the Ottoman Empire.
Key Words: Lahey Agreements, The Allied States, exile, retaliation, diplomatic note, prisoner of war, The weapons of NBC.
