Birkaç aşk sayfası 1:Bir esir kızın hayat hikayesi:"Yazarlarımız özel hayatlarından pek söz açmazlar. Yaşantıları kimi kitaplarına bölük pörçük girer"

26 TEMMUZ 1989* / °

V V / V

YAZILAR

T T

i

_{7... i}

“YAZARLARIMIZ ÖZEL HAYATLARINDAN

PEK SÖZ AÇMAZLAR. YAŞANTILARI KİMİ

KİTAPLARINA BÖLÜK PÖRÇÜK GİRER"

Y a z a n : SELİM İLERİ

çizen: su za n

"Sami Paşazade Sezai Bey in bir esir kızın hayat

hikâyesi Sergüzeşt i edebiyatımızın belki de ilk

aşk romanıdır. En çok da Halit Ziya yı etkiler"

Bir

esir

kızn

hayal hikâyesi

T

ÜRK romanına aşk, utanşaç bir tutum la girer. Eski ş iiri­ mizde aşkın bütün yönse- meleri pervasızca dile geti­ rilmişken, düzyazı bu konu­ da kararsız, kırılgan davra­ nır. Modern edebiyatımızın ilk romancıları sakınımlı, çe­

kingen, ürkek bir üslubu tercih ederler. Batı edebiyatının büyük yazarları için

kaleme alınmış biyografilerde özel hayata geniş yer verilir. YaşamöykOsüyle eser ara­ sında bağlar kurulur. Bazen fırtınalı aşklar, ayrılık ve gözyaşı karşımıza çıkar; bazen bu acı yaşantı bir eserin sayfalarında edebi­ yata dönüştürülür. Bizim yazarlarımız ise özel hayatlarından pek söz açmazlar. Ya­ şantıları kimi kitaplarına bölük pörçük gi­ rer; kimi anı kitaplarında o da artık dedek­ tif titizliğiyle iz sürüldüğünde bir-iki gönül macerasının kırık dökük anlatımlarına an­ cak rastlanılabilir.

Samipaşazade Sezai Bey, KafkasyalI Dilber’i gerçekten tanımış mıydı? Ya da kendi evlerindeki cariye Vuslat, Dilber’in esin perisi miydi? Soruları yanıtlamak bu­ gün neredeyse olanaksız.

1858 doğumlu Samipaşazade Sezai Bey, yetişme yıllarını kışları Taşkasap’ta büyük bir konakta, yazları Çamlıca’da bir köşkte geçirmiştir. İstanbul çocuğudur. Kendisi konakları için “yüz kişiye ikamet­

gâh olacak kadar büyük ve hareketli” bir

yer diyor. Devrin aydınları orada buluşur­ lar. Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Ebuz- ziyaTevfik yazarımızın ilk gençliğinden beri tanıdığı kişilerdir.

Sezai Bey yirmi bir yaşındayken ikinci kâtip göreviyle Londra elçiliğine atanır. Orada 1885’e kadar kalacak, edebiyat ve sa­ nat konusundaki bilgisini, birikimini bir an­ lamda derinleştirecektir. Çılgın ve abartık duygulanımların, coşkuların tutkunu Ab- dülhak Ham it’e yazdığı bir mektupta Sha- kespeare'in erişilmez ustalığını savunur. Hamit, Victor Hugo’ya hayrandır; o da uzun uzadıya Victor Hugo'yu över. Sezai, Hugo’- nun bir taklitten öteye gidemeyeceğini söyler.

Bir esir kızın hayat hikâyesi Sergüzeşt Londra dönüşü yazılır. Bu roman edebiya­ tımızın belki de ilk aşk romanıdır. En çok da Halit Ziya’yı etkiler. Halit Ziya, Sezai’­ nin Küçük Şeyler adlı öykü kitabından da etkilenecek, bu esere sayısız övgüler su­ nacaktır.

işte Sergüzeşt'te KafkasyalI Dilber yi­

ne esir olarak satıldığı Asaf Paşa Konağım­ da ilk kez Avrupai mobilya ile karşılaşır. 'Üstelik, evin oğlu Celâl resim yapmaktadır.

MODA’DA BİR KONAK

Konağın bahçesi çiçeklerle donanmış­ tır. Ağaçlar yeşil bir karanlık meydana ge­ tirir ve bahçede bir lak, küçük bir yapay göl vardır. Şöyle başınızı çevirip konağa bak­ tığınızda, pencereleri yere kadar İnen ye­ mek odasını, uzun mavi atlas perdelerin aralığından görürsünüz. Yemek odasından bahçeye baktığınızda ise uçsuz bucaksız sürüp gider çınar, kestane, zeytin ağaçları.

Konak, Moda burnu taraflarındadır. Da­ ha yüz yıl önce Moda küçük koruları, kar­ ma üslupta konakları, uzaktan gözüken Fe- ner’le resim değeri taşıyan bir görünüm yansıtır. Geniş kırlıklarında pastoral bir ha­ va eser.

Asaf Pâşa Mısır memuriyetlerinde bu­ lunmuştur. Zevcesi Zehra Hanım, Mısır ha­ nedan ailesinden gelmektedir. Ondokuzun- cu yüzyıl İstanbul’u, aldatıcı bir servet bi­ rikimi içinde, Avrupai hayatı zengin Mısır­ lı aileler aracılığıyla tanır. Duygu ve düşün­ cede ikinci elden bu ta klitçilik, git git bir egemenlik kuracak ve bir yaşama biçimi olup çıkacaktır.

Dilber’e Asaf Paşa Konağı’nda bir esi­ re davranıldığı gibi davranılmaz. Bununla birlikte cariye, halayık kurumunun insan­ lık dışı olması konaktakileri pek ilgilendir­ mez. Hanımefendi ikide birde gönül rahat­ lığıyla:

— Ne olacak! Halayık parçası! der.

Konakta salon şöminelidir. Şöminenin iki yanında mermerler, çıplak denizkızı

fi-Çevresindeki

yarım yamalak

Avrupai hayata

kapılan Dilber cariyeliğini

unutup celâl e modellik

eder. Bir gün Mısır’ın eşsiz

ecesi Kleopatra dır, bir

gün Shakespeare’ln

bedbaht kahramanı

Jullette olur

gürleriyle işlenm iştir. Üstte büyük bir ay­ na asılıdır. Önündeyse bir ayı pöstekisi ge­ lişigüzel atılı durur.

Orta yerdeki masa Louis XIV tarzıdır, çevresini ayakları ve arkalıkları yaldızla be­ zenmiş iskemleler çevirir. Yine Louis XIV bir yazıhane, çalışmak, yazıp çizmek ere­ ğinden çok, salonda bulunması gerektiği için burada durmaktadır. Roman boyunca zaten kimse de yazrhane başına geçip tek satır çiziktirmez.

Mahrem görüşmeleri simgelemesine kol kola vermiş, iç içe geçmiş, birbirleriy- le bağlantılı sırdaş kanapeler göze çarpar. Odanın köşelerinde egzotik, A frika’yı ve Hindistan’ı akla getiren süs ağaçları tava­ na kadar yükselm iştir. Süs ağaçları salon­ da bir sera, limonluk izlenimi de yaratır. Sa­ lonun zemini Anadolu işçiliğ i küçük halı­ larla kaplıdır; ne var ki m o tifli halıların üs­ tünde nadir hayvanların pöstekileri serili­ dir. Ortalıkta ne var ne yok, eski zevkle bi­ zim için yeninin bulaşık bir karmaşasıdır. Duvarlara iki büyük tablo asılmıştır. Bi­ rinde Fatih, bütün görkemi ve yüceliğiyle İstanbul’a girer. Ötekinde Napoléon şim ­ şek bakışlarıyla, kayalar üstüne çıkmış, is­ tila etmek istediği ufukları gözlemektedir. Asaf Paşa Konağı’ndaki boyunduruk altı­ na alışlar, tabloların çağrıştırdıklarından epey farklı biçimde, Dilber’de odaklana­ caktır.

BUGÜN KLEOPATRA,

YARIN JULIETTE

Çevresindeki yarım yamalak Avrupai hayata kapılan Dilber, cariyeliğini unutup,

Celâl’e modellik eder. Bir gün Mısır’ın eş­ siz ecesi Kleopatra’dır, bir gün Shakespe- are’in bedbaht kahramanı Juliette olur. Resmin inceliklerini Paris’te hissetmiş Ce­ lâl, Dilber’in kılığına kıyafetine aldanacak, ruhun yüceliğine kapılacak; konağın oğluy­ la halayığı arasında sevda rüzgârları ese­ cektir.

Cariyelerin hangi ikballere kavuştuğu­ nu pek iyi bilen Zehra Hanım, Celâl’in ba­ şına talih kuşu konmadığını fark eder e t­ mez, Dilber’i gizlice satar. Genç kıza bu kez Mısır’ın sıcak iklim i görünmüştür. Dilber orada bir zenginin şehvetine kurban olma­ ya tahammül edemeyecek, kendini N il’e atacaktır. Sular Dilber’i “hürriyetine” sü­ rükler...

İmparatorluk başkentinde sonbahardır. Ve Celâl, İstanbul sokaklarında, öncesiz sonrasız yitirdiği Dilber’i boş yere arar. “Ya­

ğıyor! Yağıyor! Durmadan yağmur yağıyor­ du!” Hep yağmur yağar. Sergüzeşt’te son­

bahar yağmur ve yalnızlıktır. İstanbul’un bu eski, karanlık, kasvetli sokaklarında Asaf Paşa Konağı’nın saltanatı, düzmece bey- soyluluğu birdenbire silinir, hazin bir ıssız­ lık dört bir yanı sarar, sonbahar aşkta ayrı­ lığı olanca çıplaklığıyla sim geleştirir.

Tantana ve debdebe yerine, yoksul, ça­ resiz, daima ihtiyar, kimsesiz, düşkün ih­ sanlar görür Celâl bu arka sokaklarda. Yağ­ mur renkli tepe camları kırılmış kapılara, kepenkleri inik dükkânlara, harap evlere yü­ rür. Yağmur her şeyi yıkar ve her şey ken­ dini örten gözbağ(arından arındıkça Dilber’­ in imkânsız aşkını söyler. O Kleopatra,

Ju-liette modeli şimdi kim bilir nerelerdedir ve ressam, sanatının en güzel modelini, esin kaynağını bir daha hiç kavuşmamak üzere kaybetmiştir. Sonbahar bir “ odalık” için bo­ yuna hıçkırır, inilder...

Sezai Bey, Sergüzeşt’ten başka roman yazmaz. Konak ism ini verdiği bir tasarısı ola ki yarım kalmıştır.

Ama Küçük Şeyler’in sayfalarına karış­ mış “ Bir Kitabe-i Sengi Mezar” Vuslat’ın acıklı serüvenine tanıklık edecektir. Kaf­ kasyalI cariye Vuslat, Sezai Bey’in baba ko­ nağında yetişmiştir. Henüz yirmi yaşınday­ ken veremden ölür. Yazarımız Vuslat’ın gü­ zelliğini, erdemlerini, duygulu yaratılışını kırgın bir söyleşiyle yansıtır. O taşın altın­ da “ b ir bahar sabahından taze olan” Vus­ lat yatmaktadır. Sezai gözyaşı döker. Vus­ lat Kafkasya’nın asil kızıdır. Ona ancak say­ gılar, sevgiler sunmak gerekir...

Sami Paşa’nın konağındaki Vuslat için bütün bilgim iz bu kadar. Ne var ki Sezai’­ ye sonbaharı, yağmurları onun sevdirdiği­ ni az çok ileri sürebiliriz. Bir manzumesin­ de yine talihsiz bir genç kızdan, onun yal­ nızlıklar içinde geçen ömründen söz açı­ yor ve “Ah ben sonbaharı pek severim” d i­ zesini söylüyor.

YAHYA KEMAL’İN GÖRÜŞÜ

Sezai 1901’de Londra’dan Paris’e firar eder. Paris’te yayınlanan Sultan Hamit aleyhtarı Şura-yı Ümmet gazetesinde istib- datı yeren yazılar, başmakaleler kaleme alır. A bdülham it’e duyduğu nefret, bir ba­ kıma edebiyatla ilin tilid ir. Uiu hakan — bir süre sonra düşük hakan olacaktır— Servet- i Fünun’da tefrika edilen, Daudet’nin Jack romanını fevkalade tehlikeli bulmuş, mec­ muayı apar topar kapatmıştır.

Sezai’nin başmakalelerini Yahya Kemal 1936’da Yakup Kadri’ye gönderdiği bir mek­ tupta, onca yıl sonra yerin dibine batıra­ caktır:

“Şura yı Ümmet’in başmakalelerini şiş­ kin şairane ahmakça bir üslupla, Sezai Bey yazardı.”

Sezai Bey, ittih a t ve Terakki Cemiyeti döneminde de başyazarlığını sürdürür. Da­ ha önceleri Paris’te şöyle atıp tutm uştur:

“Anarşist kimdir? Eğer anarşist demek hiç­ bir hükümet, hiçbir kanun tanımaz, yakar, yıkar, vurur, öldürür demekse, tekmil mem­ lekette yalnız bir anarşist vardır: Abdülha- mit! Bir gün Avrupa’yı baştan başa harp ateşi içinde bırakacak kadar tehlikeli mev­ kide bulunan bu anarşistin teslimini bütün Avrupa’dan talep etmeye bizim hakkımız vardır.”

1909’da Madrid büyükelçiliğine gönde­ rilir. Kim ileyin İstanbul'a döner, kim ileyin İsviçre’de oturur. Ama on iki yıl boyunca Madrid’de büyükelçidir. Ateşkes dönemin­ de bütün bütüne yurda döner. Konak ço­ cuğu olmasına karşın Dilber’in, evlerinde­ ki Vuslat’ın, bazı diğer bedbaht cariyelerin dramını hissetm iş bu yazar, Sergüzeşt’in en güzel sayfalarını sonbahar yağmurları­ na ayırdıktan sonra, Moda’daki evinde anı­ larıyla oyalanır, münzevi bir hayat sürer, g it­ gide sessizleşir, maddi durumu bozulur, M illet M eclisi’nden kendisine aylık bağla­ nır ve bir başına ölür.

Yurt dışındayken kedisi Serseri'yi —bu, kedinin adıdır— yanından hiç ayırmamış- tır. Serseri sabahları otel odası kapıların­ dan süzülüverir, hemen masa üstüne atlar, sırtını yükselterek ve Sezai’ye sürünerek ron ronlarla Sezai’nin etrafında dolaşır. Bri­ tanya sahillerinin azamet ve vahşetini yi­ ne Sezai Bey’le birlikte gezip tozar...

Vuslat bir daha hatırlanmış mıdır? Zaman geçer, Sergüzeşt’in değeri ko­ nusunda kuşkular belirir, yazarının roman­ tik anlatımına dil uzatılır, Dilber’i ve Celâl’i, o kaderi biraz da abarttığı söylenir; derken

Sergüzeşt büsbütün okunmaz olur...

Aynı kader yazarı da sarıp sarmalar. Se­ zai Bey’in Göksu’daki mezarı herhalde çok­ tan unutuluşlara karışmıştır...

YARIN;

PİYANODA AŞK MELODİLERİ

•İÜ?

!

1

i

m

i

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi