ÖZET:
Amaç: ‹fl ortam› ve uyku kalitesi iliflkisini ele alan araflt›rmalar›n say›s› her geçen gün art-maktad›r. Bu çal›flmada mesleki ve demografik özellikler de dikkate al›nd›¤›nda uyku kalitesinin tükenmifllik düzeyleriyle ne ölçüde iliflkili oldu¤u araflt›r›lm›flt›r. Yöntem: Van Merkezde ilkö¤re-tim okullar›nda çal›flmakta olan 198 ö¤retmene demografik soru formu, Maslach Tükenmifllik Ölçe¤i ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndeksi uygu-lanm›flt›r. Uyku kalitesiyle mesleki ve kiflisel özelliklerin tükenmifllik düzeylerine etkisi reg-resyon a¤ac› kullan›larak analiz edilmifltir. Bul-gular: Öznel uyku kalitesinin tükenmiflli¤in stresle iliflkili alt faktörleri olan Duyars›zlaflma ve Duygusal Tükenme ile önemli düzeyde iliflkili oldu¤u bulunmufltur. Kiflisel Baflar›’n›n daha çok mesleki özelliklerle iliflkili oldu¤u görülmüfl-tür. Sonuç: Öznel uyku kalitesi tükenmifllik dü-zeylerindeki art›flta önemli rol oynamaktad›r.
Uy-ku kalitesini art›r›c› önlemlerin al›nmas›, çal›-flanlar›n ifl kalitesinin artmas›na ve ruh sa¤l›-¤›n›n korunmas›na katk›da bulunacakt›r.
Anahtar Kelimeler: Uyku kalitesi, tüken-mifllik sendromu, e¤itim çal›flanlar›
Sleep Quality and Burnout Syndrome Among Teaching Staff
ABSTRACT
Objective: The studies that address risk factors of burnout syndrome make more empha-size on sleep quality as well as occupational characteristics. The aim was to assess influence of sleep quality on occupants’ burnout synd-rome as occupational and demographical cha-racteristics were taken into account. Method: Demographical questionnaire, Maslach Burnout Inventory and Pittsburgh Sleep Quality Index were administered among 198 teachers working in Van Centrum. Relations between occupati-onal and demographical characteristics, sleep quality, and burnout syndrome were analyzed using regression trees. Results: Subjective sleep quality was substantially associated to Emotional Exhaustion and Depersonalization in Kriz Dergisi 16 (2): 33-41
E⁄‹T‹M ÇALIfiANLARINDA UYKU KAL‹TES‹ VE
TÜKENM‹fiL‹K SENDROMU
Z. Merey*, M. Boysan**, C. Atefl***
* Arfl. Gör., Yüzüncü Y›l Üniversitesi, E¤itim Fa-kültesi.
** Arfl. Gör., Yüzüncü Y›l Üniversitesi, Fen-Edebi-yat Fakültesi, Psikoloji Bölümü.
*** Arfl. Gör., Ankara Üniversitesi, T›p Fakültesi, Biyoisatistik Bölümü.
which both represent stress related dimensions of burnout syndrome. Personal Accomplishment was predicted by occupational characteristics. Conclusion: Sleep quality plays an important role on elevations of burnout scores. Interven-tions in order to improve occupants’ sleep qua-lity will contribute to their work quaqua-lity and pre-vent their psychological health.
Key Words: Sleep quality, burn out synd-rome, teaching staff
GIRIfi VE AMAÇ
‹flyerindeki ortam›n sa¤l›k üzerindeki önemli etkilerini konu alan çok say›da bilimsel çal›flma bulunmaktad›r. Araflt›rmalar iflteki s›-k›nt›lar›n uyku bozuklu¤u, psikolojik problemler, somatizasyon ve sa¤l›k durumundaki bozulma-lara neden olan önemli bir risk faktörü oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Nasermoaddeli ve ark 2002, Landbergis 1998, Demiral ve ark 2006; Bosma ve ark 1998).
‹flteki tükenmifllik, ifl yerindeki süre¤en duy-gusal ve kifliler aras› olumsuz koflullar›n neden oldu¤u stresler karfl›s›nda kiflilerin uzam›fl psi-kolojik tepkisi olarak tan›mlanmaktad›r (Maslach 2003). Tükenme özel yaflamda ve ifl yaflam›nda önemli sorunlar› birlikte getirebilmektedir. Tü-kenme düzeyindeki art›fl psikosomatik bozuk-luklara, evlilik ve aile yaflant›s›nda bozulmalara, uyku bozuklu¤u, alkol ve madde kullan›m›nda art›fla neden olmaktad›r (Arslan ve ark 1996, Çam 1992, Ergin 1992).Tükenmifllik büyük önem tafl›yan bir kavram olmas›na karfl›n aç›k ve tek bir flekilde yap›lan bir tan›mlamayla ifade edilmesinde güçlükler bulunmaktad›r. Yap›lan çal›flmalarda kavram, genellikle kullan›lan ölçme arac›n›n ele ald›¤› biçimiyle kullan›lmak-tad›r. Bunun yan› s›ra, tükenmifllik kavram› pek çok boyutu içinde bar›nd›rmaktad›r. Yap›lan çal›flmalar tükenmifllikle iliflkili olarak befl boyu-tun varl›¤›n› göstermektedir. Bunlar, genel tükenmifllik (bezmifllik, yorgunluk, vs.), zihinsel tükenmifllik, motivasyonsuzluk veya ifllevsellikte
düflme, fiziksel tükenmifllik ve uykuda bozulma (Watt ve ark 2000, Dalakas 1998). Tükenmifllik kavram› genellikle söz konusu boyutlar içinde ilk üç boyutla temsil edilmektedir. Buna karfl›n, tü-kenmifllikle ilgili çal›flmalarda fiziksel tükenmifllik ve uykudaki bozulma göz ard› edilmektedir (Maslach ve ark 1992).
Tükenmifllik durumu, genellikle, kiflilerin maruz kald›klar› uzun süreli stres durumlar›nda gözlenmektedir (Lewis ve Wessely 1992). ‹fl-yerindeki çal›flma ortam›nda yaflanan kifliler aras› uyumsuzluk, düflük sosyal destek ve a¤›r ifl yükü tükenmiflli¤e sebep olan risk faktörlerinin bafl›nda gelmektedir (Hardy ve ark 1997, Bültmann ve ark 2002, Demerouti ve ark 2001). Ayn› zamanda yüksek psikolojik beklentiler, s›n›rland›r›lm›fl karar alma yetkisi ve uykudaki bozulmalarla birleflerek iflle iliflkili sorunlar›n art›fl›na etki etti¤i gözlenmifltir (Theorell ve ark 1988). Uyku problemlerinin tükenmeyle aras›n-daki iliflkiyi ortaya koyan çal›flmalar›n say›s›nda son y›llarda bir art›fl gözlenmektedir. Genifl ör-neklemli kesitsel çal›flmalar, uyku kalitesi ve tükenmifllik aras›ndaki güçlü iliflkiye iflaret et-mektedir (Åkerstedt ve ark 2002, Åkerstedt ve ark 2004). Yine vardiyal› çal›flman›n sirkadyen ritimdeki bozulmalarla birlikte çal›flanlarda tü-kenmiflli¤e neden oldu¤u bildirilmektedir (Åkers-tedt ve Landstrom 1998, Shen ve ark 2006).
Sucuo¤lu ve Kulo¤lu (1996) özel e¤itim veren ö¤retmenlerde tükenmiflli¤in mesleki zor-luklarla iliflkili oldu¤unu göstermektedir. Anka-ra’da 1462 ö¤retmenin kat›ld›¤› bir çal›flmada tükenmiflli¤in çal›flma süresi ile negatif yönde iliflkili oldu¤u, üstlerle olumlu iliflkilerin ve çal›-flanlar›n mesleklerinin verimlili¤ine ve gelece-¤ine iliflkin olumlu de¤erlendirmelerinin ise ça-l›flanlar› tükenmeden korudu¤unu göstermekte-dir (Dolunay ve Piyal 2003). Yurtd›fl›nda yap›lan bir çal›flma ‹ngiltere’deki ilk ve orta ö¤retimde görev yapan ö¤retmenlerin uyku kalitesiyle iflteki problemleri büyütme ve iflyeri sorunlar› aras›nda yak›n iliflkinin varl›¤›n› bildirmektedir (Cropley ve ark 2006).
Bu çal›flmada Van Merkez ilkö¤retim okullar›nda görev yapmakta olan ö¤retmenlerin uyku kalitesi, mesleki ve kiflisel özelliklerinin tükenmifllikle olan iliflkisi araflt›r›lm›flt›r.
YÖNTEM VE GEREÇLER Örneklem
Araflt›rman›n örneklemini Van Merkezde çal›flmakta olan 82’ si (%41.41) branfl ve 116’s› (%58.59) s›n›f ö¤retmeni olmak üzere toplam 198 ö¤retmen oluflturmufltur. Çal›flman›n örnek-lemine dahil edilen ö¤retmenler, 2007-2008 ö¤retim y›l›nda Van Merkezde bulunan ilkö¤-retim okullar›nda görev yapmakta olan ö¤ret-menler aras›ndan gelifligüzel örnekleme meto-duyla seçilmifltir. Araflt›rmaya kat›lanlar›n büyük ço¤unlu¤unun evli (%75.76) oldu¤u gözlenmifl-tir. Çal›flmaya kat›lmay› kabul edenlerin büyük ço¤unlu¤unu erkekler (67.68%) oluflturmaktad›r. Örneklemin yafl ortalamas› 33.61 ve standart sapmas› 7.335’dir.
Veri Toplama Araçlar› Anket Formu
Çal›flmaya kat›lanlar›n yafl, cinsiyet, me-deni durumlar›n›n yan› s›ra; s›n›f ve branfl ö¤ret-menlerinin oran›n› belirleyebilmek için sorulan alan sorusu, haftal›k çal›flma saati, meslekteki çal›flma süresiyle iliflkili bilgilerin araflt›r›ld›¤› bir anket haz›rlanm›flt›r. Ayn› formda ö¤retmenler-den mesleki ifllevsellikleriyle iliflkili olarak, ‘Mesle¤inizi ne kadar ifllevsel buluyorsunuz?’ sorusunun 0 (hiç) ve 4 (tam anlam›yla ifllevsel) aras›nda bir ölçek üzerinde de¤erlendirmesi istendi.
Maslach Tükenmifllik Ölçe¤i (MTÖ) Ölçek her birinde beflli likert tipi ölçüm yapan 22 sorudan oluflmaktad›r. Duygusal Tükenmifllik, Kiflisel Baflar›, Duyars›zlaflma olmak üzere üç alt boyutu vard›r. Cronbach alpha de¤erleri Duygusal Tükenmifllik alt ölçe¤i için 0.90, Kiflisel Baflar› alt ölçe¤i için 0.71 ve Duyars›zlaflma alt ölçe¤i için 0.79 olarak bildiril-mifltir (Maslach ve Jackson 1986). Duygusal
Tükenmifllik ve Duyars›zlaflma boyutlar› olum-suz ve Kiflisel Baflar› boyutu ise olumlu yan›tlar› içermektedir. Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çal›flmas› Çam (1992) taraf›ndan yap›lm›flt›r.
Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndeksi (PUK‹) Her bir ö¤retmenin son bir ay içindeki uyku kalitesini belirlemek için konuyla iliflkili en yayg›n kullan›ma sahip ölçme arac› olan Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndeksi (PUK‹) kullan›ld›. Bireyde öznel uyku kalitesini, uyku miktar›n›, uyku bo-zuklu¤unun varl›¤›n› ve fliddetini de¤erlendirme-mizi sa¤layan ve 19 soru içeren PUK‹, Buysse ve arkadafllar› (1989) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Ölçe¤in iç tutarl›l›¤› 0,83 ve 28 günlük test tekrar test güvenirli¤i r=0,85 olarak bildirilmifltir. ‹ndeks öznel uyku kalitesi, uyku gecikmesi, uyku süre-si, uyku verimlili¤i, uyku bozuklu¤u, uyku ilac› kullan›m› ve gündüz ifllerinde bozulman›n de-¤erlendirildi¤i yedi ö¤eden oluflmaktad›r. Her bir indeksin yan›t› belirti s›kl›¤›na göre 0-3 aras›nda puanlanmaktad›r. Puanlama, geçen ay boyunca hiç olmam›flsa 0, haftada birden az ise 1, hafta-da bir veya iki kez ise 2, haftahafta-da üç veya hafta-daha fazla ise 3 olarak yap›lmaktad›r. Elde edilen yük-sek de¤erler uyku kalitesinin kötü, uyku bozuk-lu¤u seviyesinin yüksek oldu¤unu göstermekte-dir. Ölçe¤in uyku bozukluklar›n›n belirlenme-sinde tan›sal duyarl›l›¤› %89.6, özgüllü¤ü %86.5’tir (Buysse ve ark 1989, Buysse ve ark 1991). PUK‹’nin Türkçe formunun uyarlamas› A¤argün ve arkadafllar› (1996) taraf›ndan yap›lm›flt›r.
‹fllem
Kat›l›mc›lara anket, Maslach Tükenmifllik Ölçe¤i (MTÖ) ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndek-si (PUK‹) birlikte verilmifltir. Van Merkezde ilk-ö¤retim okullar›nda çal›flmakta olan ö¤retmen-lere uygulamalar bireysel olarak yap›lm›flt›r. Ko-flullara ba¤l› olarak baz› kat›l›mc›lar anketleri evde doldurduktan sonra araflt›rmac›lara teslim etmifltir. Kat›l›mc›lar›n her birinden yap›lan uygulaman›n sonuçlar›n›n yay›nlanabilece¤ine dair yaz›l› izin al›nm›flt›r.
Araflt›rmada elde edilen verilerin de¤erlen-dirilmesinde tan›mlay›c› istatistikler ve regres-yon a¤ac› analizi kullan›lm›flt›r.
BULGULAR
Araflt›rmaya kat›lan ö¤retmenlerin haftal›k çal›flma saatinin medyan› 30 saat, en az çal›flan 8 saat ve en çok çal›flan 60 saat çal›flt›¤›n› bil-dirmifltir. Meslekteki ortalama çal›flma süresi 10.17 y›ld›r (ss=7.470). 0 ve 4 aras›ndaki bir öl-çekte de¤iflen mesle¤in ifllevselli¤ine iliflkin inanç düzeyi ortalama 2.63’tür (ss=0.838). Yap›lan üç regresyon a¤ac› analizinde ba¤›ml› de¤iflkenler olarak, s›ras›yla, tükenmiflli¤in alt boyutlar› olan Duygusal Tükenmifllik, Duyars›z-laflma ve Kiflisel Baflar› de¤iflkenleri al›nm›flt›r. Yafl, cinsiyet, medeni durum, haftal›k çal›flma saati, meslekteki çal›flma süresi, mesle¤in ifllev-selli¤ine iliflkin inanç düzeyiyle mesleki alan ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndeksi’ den elde edilen 7 alt indeksin puanlar› her üç analizde de ba-¤›ms›z de¤iflkenler olarak modele al›nm›flt›r.
Ba¤›ms›z de¤iflkenlerin Duygusal Tüken-mifllikle iliflkisinin de¤erlendirildi¤i regresyon a¤ac›nda, öznel uyku kalitesi’nin istatistiksel olarak önemli düzeyde ba¤›ml› de¤iflkene etki etti¤i görülmektedir. Yap›lan analiz sonucunda öznel uyku kalitesinin Duygusal Tükenmifllik’ le olan iliflkisine göre kat›l›mc›lar iki alt grupta s›n›fland›r›lm›flt›r. Öznel uyku kalitesi indeksin-den 1 ve alt›nda alan 125 kiflinin ortalama Duy-gusal Tükenmifllik puanlar›yla bu indeksten 1’in üzeride alan 73 kiflinin Duygusal Tükenmifllik puanlar› aras›ndaki fark önemli bulunmufltur. Düflük uyku kalitesi bildiren grubun Duygusal Tükenmifllik puanlar› di¤er gruba göre önemli düzeyde yüksektir (F(1, 196; p<0.05).
Duyars›zlaflma alt ölçe¤inin ba¤›ml› de-¤iflken oldu¤u regresyon a¤ac› analizi sonucun-da, öznel uyku kalitesi d›fl›nda di¤er ba¤›ms›z de¤iflkenlerin etkisi önemli bulunmad›¤›ndan dolay› modele al›nmam›flt›r. Analizde öznel uyku kalitesinin Duyars›zlaflmayla olan iliflkisine göre örneklem üç alt grupta s›n›fland›r›lm›flt›r. Gruplar aras›ndaki Duyars›zlaflma alt
ölçe-¤inden al›nan puanlara göre varyanslar ara-s›ndaki fark›n önemli oldu¤u anlafl›lmaktad›r (F(2, 195)=9.249, p<0.05). Öznel uyku kalitesin-deki düflme Duyars›zlaflma düzeylerinde art›flla sonuçlanmaktad›r.
Analiz sonucunda Kiflisel Baflar› alt ölçe-¤inden al›nan puanlar›n mesleki ifllevselli¤e ilifl-kin inanç ve mesleki çal›flma süresiyle iliflkili oldu¤u bulunmufltur. 0 ve 4 aras›nda puanlanan mesleki ifllevsellik soruna 3 ve üzerinde yan›t veren 120 kiflinin, 2 ve alt›nda yan›t veren 78 kifliye göre Kiflisel Baflar› puanlar› önemli düzeyde yüksektir (F(1, 196)=14.348, p<0.05). Mesleki ifllevsellik düzeyi bak›m›ndan üst grup-takilerden dokuz y›l ve alt›nda görev yapm›fl olanlar›n (n=66), bu grupta dokuz y›l›n üstünde çal›flanlara (n=54) göre Kiflisel Baflar› puan-lar›n›n daha düflük oldu¤u görülmüfltür (F(1, 118)=8.404, p<0.05).
TARTIfiMA VE SONUÇ
Ö¤retmenlerle yap›lan bu çal›flmada de-mografik özellikler dikkate al›nd›¤›nda, tüken-mifllik düzeyleri bak›m›ndan cinsiyetler aras›nda önemli bir fark olmad›¤› bulunmufltur. Yafl de-¤iflkeninin de tükenmifllikle iliflkili alt boyutlarda tükenmeye etki eden önemli bir faktör olmad›¤› görülmektedir. Elde edilen sonuçlar ülkemizde yap›lm›fl olan çal›flmalarla tutarl›l›k tafl›maktad›r (Sucuo¤lu ve Kulo¤lu 1996, Haran ve ark 1998). Bununla birlikte dünya genelinde yap›lan pek çok araflt›rma sonucunda tükenmifllik düzeyle-rinin erken yafllarda daha fazla oldu¤u; ancak cinsiyetin tükenme üzerinde etkili bir faktör olmad›¤› bildirilmektedir (Maslach ve ark 2001). Çal›flmaya kat›lan ö¤retmenlerin büyük ço¤un-lu¤u evli oldu¤unu belirtmifltir (%75.26). Ö¤ret-menler aras›nda medeni duruma göre tükenme düzeyleri bak›m›ndan önemli bir farka rastlan-mam›flt›r.
Karasek ve Theorell (1990) çal›flanlar›n ifl ortam›yla iliflkili s›k›nt›lar›n›n genellikle flu iki unsurla yak›ndan iliflkili oldu¤unu belirtmektedir: iflin gerekleri ve çal›flanlar›n iflle iliflkili talepleri karfl›layabileceklerine iliflkin inanc›. Bu durumda
fiekil 1. Uyku Kalitesi ve Demografik De¤iflkenlerin Duygusal Tükenmifllik ile ‹liflkisi.
fiekil 2. Uyku Kalitesi ve Demografik De¤iflkenlerin Duyars›zlaflma ile ‹liflkisi.
fiekil 3. Uyku Kalitesi ve Demografik De¤iflkenlerin Kiflisel Baflar› ile ‹liflkisi.
Mesleki ‹fllevsellik Meslekteki
çal›flanlar›n iflin gereklerinin üstesinden geldi¤i-ne iliflkin inanc› ifl yaflam›nda dengeleyici bir rol oynamaktad›r. Yine uzun çal›flma süresi ve a¤›r ifl yükünün çal›flanlarda tükenmeye sebep oldu¤unu gösteren araflt›rmalar bulunmaktad›r (Hardy ve ark 1997, Bültmann ve ark 2002). Uzun çal›flma saatleri uyku düzeninde bozul-malara sebep olmaktad›r (Kalimo ve ark 2000). Bu çal›flmada ö¤retmenlerin haftal›k çal›flma sa-atleri ifl yükünü gösteren bir de¤iflken olarak ça-l›flmaya al›nd›. Haftal›k çal›flma saatinin 8 ve 60 aras›nda de¤iflti¤ini bildiren ve büyük ço¤unlu¤u ortalama 30 saat çal›flan ö¤retmenlerin tüken-mifllik alt ölçekleriyle çal›flma saati aras›nda önemli bir iliflki bulunamam›flt›r. S›n›f ö¤retmeni veya branfl ö¤retmeni olarak çal›fl›yor olmak aras›nda da tükenmifllik düzeyleri bak›m›ndan önemli bir farka rastlanmam›flt›r.
Sonuçlar tükenmifllik kavram›n›n alt faktör-lerinden biri olan kiflisel baflar›yla mesle¤in ifllevselli¤ine iliflkin inanç düzeyi ve meslekteki çal›flma süresinin önemli düzeyde iliflkili oldu-¤unu göstermektedir. Araflt›rma örnekleminin kiflisel baflar› de¤iflkeni bak›m›ndan s›n›fland›r›l-mas› sonucunda büyük ço¤unlu¤un ifllevsel bir meslekte çal›flt›¤›na inand›¤› ortaya ç›km›flt›r (n=120, %60.6). Mesleki ifllevsellik bak›m›ndan üst grupta yer alan çal›flanlar›n kiflisel olarak baflar›l› olduklar›n› düflünenler oldu¤u görül-mektedir. Bu gruptakilerin kiflisel baflar› puanlar› alt grupta yer alan kat›l›mc›lara oranla önemli düzeyde yüksek bulunmufltur (p<0.01). Mesle¤i-ni ifllevsel olarak tan›mlayan gruptakilerden meslekte dokuz y›l›n üzerinde çal›flm›fl olan-lar›n, meslekte dokuz y›l ve alt›nda çal›flanlara göre kendilerini kiflisel olarak daha baflar›l› de-¤erlendirme e¤iliminde olduklar› anlafl›lmaktad›r (p<0.05). Bu durum mesle¤ini ifllevsel ve kiflisel baflar›lar›n› yüksek alg›layanlar›n meslekte da-ha uzun süre kalma e¤iliminde olduklar›n›n da bir göstergesi oldu¤u biçiminde yorumlanabilir.
Uyku bozuklu¤u pek çok psikolojik prob-lemin alt›nda yatan önemli bir etkendir (Demir ve Mercan 2007). ‹fl ortam›ndaki problemlerin ve
tükenmiflli¤in uykudaki bozulmalar›n ortaya ç›k›-fl›nda önemli rol oynad›¤›n› gösteren araflt›rma-lar›n say›s› artmaktad›r (Landbergis 1998, Cropley ve ark 2006, Nasermoaddeli ve ark 2002). Uyku kalitesi ve tükenmifllik aras›ndaki iliflki karfl›l›kl› bir etkileflimi içermektedir. Uyku kalitesindeki bozulmalar›n tükenmiflli¤e yol açt›¤›n› gösteren çal›flmalar›n say›s› da gittikçe artmaktad›r. Uyku kalitesiyle birlikte ele al›nan kiflisel ve mesleki özellikler dikkate al›nd›¤›nda, öznel uyku kalitesinin tükenmifllik boyutlar›ndan Duygusal Tükenme ve Duyars›zlaflma düzey-lerinin en önemli belirleyicisi oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Duygusal tükenmifllik bak›m›ndan iki grupta kümelenen örneklemde, DT puanlar› yüksek olan 73 kiflinin öznel uyku kalitesinin önemli ölçüde kötü oldu¤u görülmüfltür. Bir di¤er tükenmifllik alt faktörü Duyars›zlaflma düzey-lerinin en önemli belirleyicisi olan öznel uyku kalitesi bak›m›ndan, Duyars›zlaflma alt ölçe¤ine göre s›n›fland›r›lan üç grup aras›ndaki farklar›n önemli oldu¤u bulunmufltur. Uyku kalitesi düfl-tükçe iflteki duyars›zlaflma art›fl göstermektedir (p<0.05). Elde edilen sonuçlar daha önce yap›lan çal›flmalar›n sonuçlar›yla uyumludur.
Ö¤retmenlerin tükenmifllik düzeyleriyle iliflkili yap›lan çal›flmalar›n sonuçlar› yafl faktörü ve ö¤retmenlerin e¤itim verme yükümlülü¤ü tafl›d›klar› ö¤renci kitlesinin özelliklerinin tüken-mifllik düzeyleriyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu göstermifltir. Yine e¤itim çal›flanlar› aras›nda rol çat›flmas›, rol belirsizli¤i, karar verme süreçle-rine kat›l›mda eksiklik, ödüllendirme sistemi ve otonomi gibi örgütsel özelliklerin tükenmifllikle iliflkili oldu¤unu bildiren çal›flmalar bulunmakta-d›r (Cordes ve Dougherty 1993, Maslach ve ark. 2001). E¤itim çal›flanlar›n›n tükenmifllik düzey-lerine etki edebilecek di¤er risk faktörlerinin bu çal›flma kapsam›nda ele al›namam›fl olmas› bu çal›flman›n s›n›rl›l›klar› aras›ndad›r. Van’ da çal›flmakta olan ö¤retmenlerin kat›ld›¤› bu araflt›rman›n sonuçlar› uyku kalitesinin çal›-flanlar›n tükenmifllik düzeylerindeki art›fl›n en önemli belirleyicisi oldu¤u söylenebilir. Tüken-mifllik kavram›n›n daha çok stresle iliflkili yan›n›
yans›tan Duygusal Tükenmifllik ve Duyars›zlafl-ma boyutlar›ndaki art›fl üzerinde uyku kalitesinin etkisi aç›kça görülebilmektedir. Kiflisel Baflar›yla iliflkili bulunan de¤iflkenlerin ise daha çok mesleki özellikleri yans›tt›¤› sonucu elde edil-mifltir. Çal›flman›n örnekleminin Van Merkezde yer alan ilkö¤retim okullar›yla s›n›rland›r›lm›fl olmas› da sonuçlar›n genellenebilirli¤i aç›s›ndan di¤er bir önemli s›n›rl›l›kt›r. Buna karfl›n, yap›lan araflt›rman›n sonuçlar› e¤itim çal›flanlar›nda uyku kalitesinin iflteki tükenmifllikle iliflkisini gösteren çal›flmalar aras›nda bir ilktir. Bu ilk çal›flman›n sonuçlar› uyku kalitesinin iflteki yaflam kalitesiyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu göstermifltir. Uykuyla iliflkili di¤er faktörlerin,
uyku kalitesi ve iflteki tükenmiflli¤e etkilerinin kapsaml› bir biçimde ele al›nd›¤› genifl çapl› çal›flmalara ihtiyaç duyulmaktad›r. Uyku kali-tesinin yaflam kalitesi ve psikolojik sa¤l›k üze-rindeki önemli etkileri de dikkate al›narak, çal›flanlar›n uyku hijyeni konusunda bilgilen-dirilmeleri ve uyku kalitesini art›r›c› önlemler al›nmas› önerilmektedir. Özellikle e¤itim, güven-lik ve sa¤l›k gibi sosyal hizmet alanlar›nda görev yapan çal›flanlar›n uyku kalitelerini art›r›c› prog-ramlar›n uygulamaya konulmas›, çal›flanlar› tükenmifllik sendromuna karfl› koruyucu ve veri-len hizmetlerin kalitesini art›r›c› yönde etki ede-cektir.
KAYNAKLAR
Agargün M Y, Kara H, Anlar O (1996) Pittsburgh Uyku Kalitesi ‹ndeksinin Geçerli¤i ve Güvenirli¤i. Türk Psikiyatri Dergisi, 7: 107-115.
Åkerstedt T, Knutsson A, Westerholm P ve ark (2002) Sleep Disturbances, Work Stress and Work Hours: A Cross-Sectional Study. J Psychosom Res, 53 (3): 741-748.
Åkerstedt T, Knutsson A, Westerholm P ve ark (2004) Mental Fatigue, Work and Sleep. J Psychosom Res, 57 (5): 427-433.
Åkerstedt T, Landström U (1998) Work Place Countermeasures of Night Shift Fatigue. Int J Ind Ergonomics, 21 (3-4): 167-178.
Arslan H, Ünal M, Aslan O ve ark (1996) Pratisyen Hekimlerde Tükenme Düzeyleri. Düflünen Adam, 9 (3): 48-52.
Bosma H, Peter R, Siegrist R ve ark (1998) Two Alternative Job Stress Models and the Risk of Coronary Heart Disease. Am J Public Health, 88(1): 68–74.
Buysee DJ, Reynolds CF, Monk TH ve ark (1989) The Pittsburgh Sleep Quality Index: A New Instrument for Psychiatric Practice and Research. Psychiatry Res 28: 193-213.
Buysse DJ, Reynold CF, Monk TH ve ark (1991) Quantification of Subjective Sleep Quality in Healthy Elderly Men and Women Using the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Sleep, 14: 331-338
Bültmann U, Kant IJ, van den Brandt PA ve ark (2002) Psychosocial Work Characteristics As Risk Factors for the Onset of Fatigue and Psychological Distress: Prospective Results from the Maastrich Cohort Study. Psychol Med, 32: 333–345.
Cropley M, Dijk D, Stanley N (2006) Job Strain, Work Rumination, and Sleep in School Teachers Eur J Work Organ Psychol, 15 (2): 181–196.
Cordes CL, & Dougherty TW (1993) A Review and Integration of Research on Job Burnout. Academy of Management Review, 18, 621-656.
Çam O (1992) Tükenmifllik Envanteri'nin Geçerlik ve Güvenirli¤inin Araflt›r›lmas›. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›flmalar›, sayfa 155-160, Türk Psikologlar Derne¤i Yay›nlar›, Ankara.
Dalakas MC, Mock V, Hawkins MJ (1998) Fatigue: Definitions, Mechanisms, and Paradigms for Study. Semin Oncol, 25: 48–53.
Demerouti E, Bakker AB, Nachreiner F ve ark (2001) The Job Demands–Resources Model of Burnout. J Appl Psychol, 86: 499–512.
Demiral Y, Soysal A, Bilgin CA ve ark (2006) The Association of Job Strain with Coronary Heart Disease and Metabolic Syndrome in Municipal Workers in Turkey. J Occup Health, 48(5):332-338.
Dolunay AB, Piyal B (2003) Ö¤retmenlerde Baz› Mesleki Özellikler ve Tükenmifllik. Kriz Dergisi, 11(1): 35-48.
Ergin C (1992) Doktor ve Hemflirelerde Tükenmifllik ve Maslach Tükenmifllik Ölçe¤i'nin Uyarlanmas›. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›flmalar›, sayfa 143-154, Türk Psikologlar Deme¤i Yay›nlar›, Ankara.
Haran S, Özgüven HD, Ölmez fi ve ark (1998) Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Hastaneleri ve Ankara Numune Hastanesinde Çal›flan Doktor ve Hemflirelerde Tükenmifllik Düzeyleri. Kriz Dergisi, 6(1): 75-84.
Hardy GE, Shapiro DA, Borrill CS (1997) Fatigue in the Workforce of National Health Service Trusts: Levels of Symptomatology and Links with Minor Psychiatric Disorder, Demographic, Occupational and Work Role Factors. J Psychosom Res, 43, 83–92.
Kalimo R, Tenkanen L, Härmä M ve ark (2000) Job Stress and Sleep Disorders: Findings from the Helsinki Heart Study. Stress Med, 16(2): 65 – 75.
Karasek RA, Theorell T (1990) Healthy Work: Stress, Productivity, and the Reconstruction of Working Life. New York: Basic Books.
Landsbergis PA (1988) Occupational Stress Among Health Care Workers: A Test of the Job Demands Control Model. J Organ Behav, 9: 217-239. Lewis G, Wessely S (1992) The Epidemiology of Fatigue: More Questions Than Answers. J Epidemiol Comm Health, 46: 92–97
Maslach C (2003) Job Burnout: New Directions in Research and Intervention. Curr Dir Psychol Sci,12 (5), 189–192.
Maslach C, Jackson SE (1986) Maslach Burnout Inventory Manual 2 Bask›, Consulting Psychologist Press Palo Alto CA
Maslach C, Schaufeli WB, Leiter MP (2001) Job Burnout. Annu Rev Psychol, 52:397–422.
Nasermoaddeli A, Sekine M, Hamanishi S ve ark (2002) Job Strain and Sleep Quality in Japanese Civil Servants with Special Reference to Sense of Coherence. J Occup Health, 44(5): 337-342.
Shen J, Botly LCP, Chung SA ve ark (2006) Fatigue and Shift Work. J Sleep Res, 15 (1): 1-5.
Sucuo¤lu B, Kulo¤lu N (1996) Özürlü Çocuklarla Çal›flan Ö¤retmenlerde Tükenmiflli¤in De¤erlendiril-mesi. Türk Psikoloji Dergisi, 11 (36):44-60.
Theorell T, Perski A, Åkerstedt T ve ark (1988) Changes in Job Strain in Relation to Changes in Physiological State. Scand J Work Environ Health, 14: 189–196.
Watt T, Gronenvold M, Bjorner JB ve ark (2000) Fatigue in the Danish General Population. Influence of Sociodemographic Factors and Disease. J Epidemiol Comm Health, 54: 827–833.
