M. S. A n d e r s o n , The Eastern Çfuestion, 1774-1923, Mac Millan, L o n d o n , 1966, 429 s. (Şark Meselesi)
Yüzyıllar b o y u n c a A v r u p a n ı n b ü y ü k devletleri ve b u devletlerin siyasî s o r u m l u l u ğ u n u y ü k l e n m i ş kişiler, gerileme devrinin sıkıntıları içinde ç a b a l a y a n Osmanlı İ m p a r a t o l u ğ u n u n meselelerine k e n d i m e n -faatleri y ö n ü n d e n eğilmişler ve a r a l a r ı n d a b ü y ü k bir r e k a b e t i n doğdu-ğ u n a ş a h i t olmuşlardır. B u r e k a b e t kendisini politik a l a n d a oldudoğdu-ğu k a d a r , e k o n o m i k y ö n d e n de göstermiş, bir t a r a f t a n Süveyş K a n a l ı i n ş a a t ı ve işletmesi, öte y a n d a n B a ğ d a d D e m i r y o l u projeleri milletlerarası ilişki-lerde çok önemli gelişmelere yol açmıştır. B u k o n u l a r a Osmanlı hâki-m i y e t i n d e n kendilerini k u r t a r hâki-m a y a çalışan B a l k a n hâki-milletlerinin bağıhâki-m- bağım-sızlık mücadelesi ve b u milleyitçi hareketleri P a n s l a v i z m sloganı altın-da istismar eden Çarlık E m p e r y a l i z m i de eklenince, Şark Meselesi bir-birine girift b ü t ü n nitelikleri ile o r t a y a çıkmıştır, i ş t e t e t k i k i n i b u te-mel meseleler üzerine k u r a n A n d e r s o n , " Ş a r k Meselesi" adlı k i t a b ı n d a , K ü ç ü k K a y n a r c a a n d l a ş m a s ı n d a n (1774) L o z a n barışının s o n u n a k a d a r olan 150 yıllık devreyi gözden geçirmektedir.
B u k i t a p aslında Ş a r k Meselesine y e n i b i r k a t k ı d a b u l u n m a m a k -t a d ı r . Z a -t e n y a z a r ı n da böyle bir iddiası y o k -t u r . A n c a k h e r ilmî -t e -t k i k gibi, A n d e r s o n ' u n b u k i t a b ı d a , b u n d a n önce i n g i l t e r e ' d e a y n ı k o n u d a yazılmış diğer bir eserin yerini a l m a k a m a c ı n ı g ü t m e k t e d i r . N i t e k i m Anglo-Sakson çevrelerinde, Şark Meselesine a i t t e t k i k l e r d e 1966 yılına k a d a r b a ş v u r u l a n s t a n d a r t bir elkitabı olarak, J . M a r r i o t t a r a f ı n d a n 1917 yılında y a y ı n l a n m ı ş bir eser v a r d ı ( J . A. R . M a r r i o t ,
TheEas-tern Çuestion, A Study in European Diplomacy, Oxford, 1917, 602 s.)
Marriot b u k i t a b ı n ı 1918, 1925 ve 1940 yıllarında bir t a k ı m t a s h i h l e r y a p m a k sureti ile y e n i d e n b a s m ı ş ve 1940 d a k i d ö r d ü n c ü b a s k ı , 1947, 1951, 1956 ila 1958 yıllarında y e n i d e n y a y ı n l a n m ı ş t ı r . F a k a t 1940 d a n b u y a n a Şark Meselesinin çeşitli k o n u l a r ı n d a y e n i t e t k i k l e r ve y o r u m -lara d a y a n a n geniş bir l i t e r a t ü r neşredilmiştir. Böylece A n d e r s o n ' u n a m a c ı , b u y e n i t e t k i k l e r i n ışığı a l t ı n d a , d a h a o b j e k t i f ve d a h a m o d e r n bir k o m p i l a s y o n h a z ı r l a m a k o l m u ş t u r .
5 2 6 Y U L U Ğ T E K İ N U R A T
Bu k i t a p a y n ı z a m a n d a L o n d o n School of Economics a n d Politi-cal Sciences ( L o n d r a İ k t i s a d î ve Siyasî İlimler O k u l u ) ' d a t a r i h öğrenci-lerinin o k u d u k l a r ı bir ders k i t a b ı d ı r . Öğretim b a k ı m ı n d a n A m e r i k a n üniversitelerinde de r a ğ b e t g ö r m e k t e d i r . Dolayısiyle y a z a r , öğrenci için faydalı gördüğü yerlerde d i p n o t k u l l a n m a k y o l u n a gitmiştir. Dip-n o t l a r d a ilgili referaDip-nslarıDip-n gösterilmesiDip-ndeDip-n b a ş k a , açıklayıcı Dip- nitelik-t e k i izahların y a p ı l m a s ı n a d i k k a nitelik-t edilmişnitelik-tir. İkinci elden k a y n a k l a r ı k a p s ı y a n bibliyografya, b u sınırlama içinde oldukça zengin sayılabilir. Y a z a r İngilizce y a y ı n l a n m ı ş k i t a p ve makaleleri t a r a d ı ğ ı gibi, A l m a n v e Fransız l i t e r a t ü r ü n d e n faydalanmış, R u s ç a bilmesi de k i t a b ı n ı d a h a çok zenginleştirmek i m k â n ı n ı sağlamıştır. Yalnız b u a r a d a A n d e r s o n ' u n T ü r k ç e bi'mediğine işaret e t m e y e belki l ü z u m y o k s a da, kendisinin Profesör E n v e r Ziya K a r a l ve D o ç e n t Dr. Şerif M a r d i n ' i n dışarda y a y ı n -lanmış t e t k i k l e r i n d e n faydalandığını da b e l i r t m e k yerinde olur (E. Z.
K a r a l , ' L a t r a n s f o r m a t i o n de la T u r q u i e d ' u n empire oriental en u n e t a t m o d e r n e et n a t i o n a l ' Journal of World History, I V (1958), 426-45. Ş . A . M a r d i n , The Genesis of Young Ottoman Though ( P r i n c e t o n , 1962) ve ' L i b e r t a r i a n m o v e m e n t s in t h e O t t o m a n E m p i r e , 1878-1895' Middle
East Journal, X V I (1962), 169-82)
Şark Meselesi giriş ve sonuç dışında 12 b ö l ü m d e n m e y d a n a gelmek-tedir. (Ayrıca m e t i n içinde siyah-beyaz 10 h a r i t a vardır). 1) Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ve B ü y ü k Devletler, 1774-1798, 2) N a p o l y o n H a r p l e r i ve B a l k a n Milliyetçiliğinin Gelişmesi, 1798-1821, 3) Y u n a n İhtilâli v e Birinci M e h m e t Ali P a ş a B u h r a n ı , 1821-1830, 4) İkinci M e h m e t Ali P a ş a B u h r a n ı , 1833-1841,5) İngiliz-Rus İlişkileri ve K ı r ı m H a r b i , 1856-1875, 6) P a r i s A n d l a ş m a s ı n d a n Bosna İ s y a n ı n a , 1856-1875, 7) 1875-1878 B u h r a n ı , 8) Berlin K o n g r e s i n d e n sonra O r t a D o ğ u n u n Du-r u m u , 1878-1896, 9) B a ğ d a d D e m i Du-r y o l u , M a k e d o n y a Meselesi ve B o s n a B u h r a n ı , 1896-1909, 10) Birinci D ü n y a Savaşı Öncesinde O r t a D o ğ u , 1909-1914, 11) 1914-1918 Savaşı, 12) Barış Görüşmeleri, 1918-1923. U z u n c a bir süreyi k a p s ı y a n b u gibi genel t e t k i k l e r d e bazı n o k s a n -ların ve h a t a l a r ı n olması tabiîdir. H a t t â y a z a r da k i t a b ı n ı n girişinde b u n o k t a y a değinmiş ve kaygılarını b e l i r t m e k istemiştir. Biz b u r a d a a n c a k üzerinde m u t l a k a d u r u l m a s ı gereken hususları belirtmekle ye-tineceğiz.
A N E O L I T H I C T O f f N I N A N A T O L I A 5 2 7
B i r kere y a z a r 1839 T a n z i m a t h a r e k e t i ve 1856 I s l a h a t F e r m a n ı n a a n c a k b i r k a ç p a r a g r a f ile d e ğ i n m e k t e d i r . G ö r ü l ü y o r ki, A v r u p a dev-letlerinin ı s l a h a t h a r e k e t l e r i karşısındaki d a v r a n ı ş l a r ı n a y e r verilmemiştir. H a l b u k i b u k o n u Şark Meselesinde çok önemli bir yer t u t m a k -t a d ı r .
M e h m e t Ali P a ş a Meselesi ile K ı r ı m Savaşı a r a s ı n d a k i çok önemli diğer bir safha da 1849 Macar mültecileri meselesidir. Anderson b u k o n u d a T e m p e r l e y ' i n Crimea adlı eserini k a y n a k olarak almış ve h a t a y a d ü ş m ü ş t ü r . Şöyle ki 1849 Macar ihtilâlinden sonra B a b ı â l i ' y e sığınan Macar ve Lehli mütecilerin iadesi talebi ne R u s ne de A v u s t u r y a hük ü m e t l e r i n i n politihükası değildi. B u ihüki devletin elçileri sırf h ü hük ü m e t -lerine y a r a n m a k a m a c ı ile m e r k e z d e n h e r h a n g i bir t a l i m a t almaksızın " e x t r a d i t i o n " isteğinde b u l u n m u ş l a r d ı r . V i y a n a ve St. P e t e r s b u r g b u h a r e k e t e k ı z m a k l a b e r a b e r elçilerinin prestijini d ü ş ü r m e m e k için b i r süre sessiz k a l m a y a m e c b u r olmuşlardır. A n d e r s o n k i t a b ı için Şark Meselesi ile ilgili k o n u l a r d a L o n d r a Üniversitesinde y a p ı l a n d o k t o r a tezlerinden faydalanmıştır. Ş a y e t y a z a r bizim de aynı Üniversitede hazırlamış b u l u n d u ğ u m u z " T h e E u r o p e a n Powers a n d t h e Question of t h e H u n g a r i a n Refugees of 1849'adlı d o k t o r a tezimize b a k m ı ş ol-saydı, T e m p e r l e y ' i n yanlış g ö r ü ş ü n ü n düzeltildiğini görüp h a t a y a düş-mezdi.1
Anderson k i t a b ı n ı n 348 inci sahifesinde Cemal P a ş a ' n ı n s a l t a n a t ı d e v i r m e k ve böylece S u r i y e ' n i n bağımsız h â k i m i olabilmek için 1915 yılında Ruslarla t e m a s a geçtiğini y a z a r . F a k a t b u n a dair h e r h a n g i bir referans göstermez. B u iddiaların da t a m a m ı ile yanlış o l d u ğ u n u belirt-m e k zorundayız.
380 inci sahifede ise bazı Suriyeli liderlerin b a t ı y a karşı birleş-m e k için Mustafa K e birleş-m a l ile 1920 Ocağında İ s t a n b u l ' d a görüşbirleş-melerde b u l u n d u k l a r ı yazılıdır. 1920 Ocağında Mustafa K e m a l ' i n İ s t a n b u l ' d a olması imkânsızdır. Öte y a n d a n a r a b tarihçisi Zeine Zeine d e2 T ü r k -A r a b görüşmeleri i h t i m a l i üzerinde d u r m a k t a d ı r . B u h u s u s t e t k i k e m u h t a ç olmakla b e r a b e r t o p l a n t ı l a r ı n yapıldığı y e r h e r h a l d e İ s t a n b u l olmasa gerektir.
1 Bk. H. W. Temperley, Crimea, England and the Near Eeast (Loııdon, 1936) s. 260. 2 Zeine Zeine, Arab- Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism (Beirut, 1958). s. 106.
5 2 8 Y U L U Ğ T E K İ N K U R A T
A n d e r s o n ' u n k i t a b ı A v r u p a ' d a n Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n a doğru açılan b i r pencere olup, yalnız B a b ı â l i ' y i değil, Osmanlı devleti ile il-gili k o n u l a r d a o r t a y a çıkan b a t ı diplomasisini b ü t ü n ayrıntılarıyla incelemektedir. Öte y a n d a n O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n d a n A v r u p a ' y a bakışı inceliyecek eserlere b ü y ü k i h t i y a ç v a r d ı r ve A v r u p a ilim m u h i t i böyle bir çalışmayı b e k l e m e k t e d i r .
