M. MAAS (editör), The Cambridge Companion to the Age offustinian,
(Cambridge University Press 2005), xxvii + 626 s. + 10 renkli 30 siyah beyaz
levha, 9 metin figürü ve 16 harita ile birlikte.
M.S. 482 y~linda, Bederiana adl~~ küçük Balkan kentinde (Dardania eyaletinde), do~an ve VI. yüzy~l~n hemen ba~lar~nda Istanbul'a gelen Flavius Petrus Sabbatius'un ya da bilinen ad~yla Justinianus'un (lustinus'un evlatl~~~) talihi, amcas~~ Justinus'un 518 y~hnda ~ans eseri imparator olmas~yla köklü olarak de~i~ti (The Prosopography of the Later Roman Empire II. 645-48). 527 y~l~nda imparator olarak Akdeniz dünyas~n~~ yönetmeye ba~layan Justinianus, bugün, "ya~ad~~~~ dönemin barbar dünyas~nda", o zaman kontrolü alt~nda tuttu~u co~rafyadan daha fazla tamnmaktad~r. Justinianus, modern bat~~ dillerinde kendisi hakk~nda yap~lan çal~~malar~~ her-halde hayal bile edemezdi. Bugün Istanbul'da bulunan turistik cazibe merkezi pek çok binan~n da banisi olan Justinianus'a ili~kin dilimizdeki en önemli eser, ça~da~~~ ve saray tarihçisi Proko-pius'un, imparatoru, çevresini ve dönemini karalamak için kaleme ald~~~~ Anecdotas~~ ve ayn~~ ya-zar~n Justinianus'un in~aat program~n~n anlatt~~~~ Binalar adl~~ eserinin ilk kitab~d~r. Justinianus döneminde veya daha sonra yaz~lan vakayinamelerin (Malalas, Chronicon Paschale, Theopha-nes vb.) hiç birisinin dilimize çevrilmemi~~ olmas~~ sadece bir talihsizlik de~ildir.
Bat~~ kanad~~ 476'da çöken Roma imparatorlu~u'nu son kez toparlamaya çal~~an Justinianus (527-65), Roma'n~n 'son imparatoru' olarak amlmay~~ hak etmektedir. Dönemi, bugünden bak~ld~~~~ zaman, özellikle dört noktada kendini göstermektedir: sava~lar, yasalar, in~aat faaliyet-leri ve din tart~~malar~. Imparator, bir yanda Bat~~ Akdeniz'de önceki yüzy~lda kaybolan denetimi yeniden kurmaya çal~~~yor (bunun gerisindeki reconquista ideolojisi), di~er yanda Do~u s~n~r~nda Perslere kar~~~ güvenli~i de göz ard~~ etmiyordu ki, 532 de Perslerle yap~lan 'ebedi bar~~~ n' esas amac~~ Bat~~ Akdeniz'de hareket serbestisi kazanmakt~. Justinianus'un belki en önemli reformu hukuk alan~ndayd~. Tribonianus liderli~inde olu~turdu~u ekip k~sa süre içinde 529-534 aras~nda, Codex Iustinianus, Digesta, Institutes ve Novellae (bunlar Corpus luris Civilis olu~turmaktad~r) gibi hukuk metinlerini ortaya ç~kard~. imparator bir yandan, politik ve idari problemleri çözmeye çal~~~rken, di~er yandan, Prokopius Peri Ktismaton (=Binalar) adl~~ ese-rinde de görülece~i gibi, Istanbul'da kiliseler in~a etmenin yan~~ s~ra, Pers s~n~r~ndaki kaleleri de tahkim ederek, in~aat faaliyetlerine de devam ediyordu. Fakat Justinianus'un en büyük ve en kompleks in~aat program~, erken Bizans toplumunun inanç yap~s~na standart getirmek ve 'kilise birli~ini' in~a etmekti. ~mparatorun belki de en ba~ar~s~z projesinin dini alan olmas~~ garip bir ironidir. Justinianus, bir önceki yüzy~lda toplanan (451) Kad~köy konsilinin, Akdeniz dünyas~~ H~ristiyanlar~~ aras~nda yaratt~~~~ sars~nuy~~ çok derinden hissetti. Bu konsilde Roma piskoposu-nun önerisiyle benimsenen inanç formülü, Suriye ve M~s~r'da çok sert bir tepkiyle Itar~~lanm~~t~. Justinianus'un Kad~köy yanl~lar~~ ve kar~alarnu bir ~emsiye alt~nda tutma politikas~, içerdi~i
zik-zaklardan dolay~, 542'de Monof~zit kilise örgütünün kurulmas~na göz yumdu~u için iflas etti. Ancak Justinianus'un bu iki büyük alum d~~~nda kalan dini gruplara kar~~~ toleransl~~ oldu~unu söylemek de mümkün de~ildir.
Bu yaz~~ çerçevesinde ana konular~n~~ ele alaca~~m~z eser, yukar~da özetlenen Justinianus döneminin problemlerini farkl~~ perspektiflerden incelemektedir. Dört ana lus~mdan olu~an bu kolektif eser, yirmi akademisyen taraf~ndan yaz~lan ayn~~ say~daki makalelerden olu~maktad~r. "Structures and Ideologies of Empire" (=imparatorlu~un Kurumlar~~ ve ideolojileri) adl~, sekiz makaleden meydana gelen birinci k~s~m (s. 1-212), eserin en hacimli k~sm~d~r. ~lk makalede
1022 KITAP TANITMA
"Roman Questions and Byzanfine Answers: Contours of the Age of Justinian", (s. 3-27) M. Maas, Justinianus ve sonras~ndaki dönemin ana hatlar~n~~ çizmekte ve Justinianus'un dünyas~n~n jeopo-litik, ekonomik, dini ve entelektüel karakterini ortaya koymaktad~r. J. F. Haldon, "Economy and Administration: How did the Empire Work" (s. 28-59), ba~l~kl~~ yaz~s~nda, Justinianus'u çevreleyen VI. yüzy~l Bizans Imparatorlu~u'nun ekonomik kaynaklar~, alt yap~s~, ekonomik
uy-gulamalar~,
toplum ve idare tarz~n~~ aktarmaktad~r. B. Croke "Justinian's Constantinople" (s. 60-86), adl~~ bölümde Bizans ba~kentinin suurlar~m ve plan~n~~ (bir haritayla birlikte) çizerek, kent yönetimi ve g~da problemi üzerinde durmakta ve VI. yüzy~l ba~kent toplumunun kültürel ve et-nik kompozisyonunu ve bu toplumun izledi~i törenleri anlatmaktad~r. Bir sonraki 'The Classical City in the Sixth Century: Survival and Transformation" (s. 87-112) ba~l~kl~~ bölümde, K. G. Holum Filistin Caesarea's~na özel bir vurgu yaparak, alt~nc~~ yüzy~lda, Bat~~ dünyas~ndaki kent kültürünün dil~ü~üne kar~~n, bu kültürün do~uda hâlâ devam etti~ine i~aret etmektedir. Justi-nianus dönemi sava~lar~n' inceleyen A.D. Lee ("The Empire at War" s. 113-133), kronolojik bir sava~lar tarihi yazmayarak, daha çok sava~lar~n alt yap~s~n~, Bizans ordusunun gücü ve sava~lar~n etkileri üzerinde durmaktad~r. P. Horden, "Mediterradean Plague in the Age of Justinian" (s. 134-160) ba~l~kl~~ alt~nc~~ bölümde, Justinianus döneminde ba~layan ve VIII. yüzy~la kadar bütün Akdeniz dünyas~n~~ saran salg~n hastal~klar problemini ele almaktad~r. Bölüm içinde verilen ha-rita (s. 136-137), hastal~klar~n da fikirler gibi, ticaret yollar~~ boyunca nas~l yarld~~uu görmemizi sa~lamaktad~r. Salg~nlar~n te~hisi üzerine yo~unla~an yazar, yaratt~~~~ etkileri de göz önüne al-maktad~r. Birinci lusm~n son iki bölümünde C. Humfress, ("Law and Legal Practice in the Age of Justinian" s. 161-184) ve Ch. Pazdemik ("Justinianic Ideology and the Power of the Past" s. 185-212) paralel konular~~ i~lemektedilder: Justinianus Döneminde Hukuk. Justinianus'un haz~rlatt~~~~ hukuk külliyatlar~n~~ ele alarak ba~layan Humfress, Roma hukukunun H~ristiyanla~mas~~ süreciniDigesta ve Institutiones
örne~inde i~lemektedir. Pazdemik ise, Roma hukuk gelene~ini imparatorluk ideolojisi perspektifinde ele alarak, Justinianus döneminde, hu-kuk alan~nda yap~lan reformlar~n anla~~l~nasma yeni bir pencere açmaktad~r.Kitab~n ikinci k~sm~~ (s. 213-340), "Religion and Philosophy" (=Din ve Felsefe), Justinianus döneminin en karma~~k problemi olan din politikalar~~ üzerine yo~unla~m~~t~r. Din problemi, sahaya ilk giren birisi için gerçekten içinde ç~k~lmaz görünmektedir, çünkü bir yanda Justini-anus'un izledi~i zikzald~~ çizgi, di~er yandan ça~da~~ H~ristiyan gruplar~n çe~itlili~i ve h~zl~~ parçalanma özelli~i dönemi zorla~turmaktadir. Din politikalar~~ aç~s~ndan bu dönem ayr~ca Roma dünyas~nda kilise birli~i politikalarm~n iflas etti~i bir ça~d~r, çünkü Justinianus, do~u s~ntrlar~nda yeni bir Sasani sald~r~s~~ sonucunda ortaya ç~kan siyasal istikrarsal~~~n da dayat-mas~yla, 540'larm ba~~nda ayr~~ bir kilise örgütünün yani Süryani Monof~zit kilisesinin kurul-mas~na göz yummu~tur. ikinci kis= ilk makalesinde, "The Legacy of Chakedon: Christologi-cal Problems and Their Significance" (s. 215-238), P.T.R. Gray, H~ristiyan kilisenin tecrübe etti~i doktrin tart~~malar~n~n genel bir özetini yaparak, özellikle Kad~köy konsilin yaratt~~~~ lunl~nalar~~ ve Justinianus döneminin din politikas~n~n ana hatlar~n~~ ortaya koymaktad~r. L. Van Rompay, "Society and Community in the Christian East" ba~l~~~m ta~~yan makalede (s. 239-266), Kad~köy konsilinin Do~u dünyas~nda yol açt~~~~ tart~~malar~~ ve grupla~malan ele alarak. Kad~köy itikad~~ kar~~t~~ gruplar~n olu~umunu ve Monofizitli~in ortaya ç~k~~~n~~ incelemektedir. Van Rom-pay ayr~ca Bizans imparatorlu~u s~n~rlar~~ d~~~nda kalan, Ermenileri ve Sasani tebas~~ do~u Hiristiyanlann~~ da gözden uzak tutmamaktad~r. Justinianus'un Bizans imparatorlu~u sadece do~ulu bir devlet de~ildi, bir o kadar da banhyd~. Hem imparatorun Ban topraklar~n~~ yeniden fetih giri~imi hem de Roma'daki papahk kurumuyla kurdu~u s~k~~ ili~ki bunu göstermektedir. C. Sotinel, "Emperors and Popes in the Sixth Century: The Western View" (s. 267-290), ba~l~kl~~ çal~~mas~nda, gittikçe giriftle~en (ve gerginle~en) Do~u ve Bat~~ kiliseleri aras~ndaki ili~kileri ve bu ili~kilerde imparatorlarm denge arayan giri~imlerini konu edinmektedir. VI. yüzy~l~n
KITAP TANITMA 1023 H~ristiyan dindarl~~~, ibadet ve dua biçimleri, halk~n ve din adamlar~n~n dindarle~~~ ve ikonklazm öncesinde ilk ikon dindarl~~~mn ortaya ç~k~~~, D. Krueger, "Christian Piety and Practice in the Sixth Century" (s. 291-315), taraf~ndan i~lenmektedir. Ikinci lusm~n sadece son bölümü. Justi-nianus döneminde felsefe ve felsefeciler üzerinde durmaktad~r. C. Wildberg, "Philosophy in the Age of Justinian" (s. 316-340), Justinianus dönemi filozollan hakk~nda prosopograf~k bilgiler verdikten sonra, dönemin filozoflan aras~nda tart~~~lan konulan ve IV. yüzy~lda felsefe ve poli-tika ili~kisini taru~maktad~r.
Justinianus dönemi ayn~~ zamanda, büyük mimari projelerin (sivil, dini ve askeri) ortaya ç~kt~~~~ bir dönemdir. Eserin üçüncü k~sm~~ (s. 341-397), "Literature and the Arts" (=Edebiyat ve Sanat), di~er lus~mlara nazaran oldukça k~sa ise de, dönemin hem mimari hem de edebi ürünlerini ele almaktad~r. J.D. Alchermes, "Art and Architecture in the Age of Justinian" (s. 343-375), dönemin mimari eserlerinin sadece d~~~m de~il, ayn~~ zamanda iç dekorasyonunun zarafe-fini de ele almaktad~r. Dönemin büyük mimari projelerine ili~kin figürler ve bir kent plan~~ (justina Prima), bu çal~~may~~ görsel olarak da desteklemektedir. C. Rapp, "Literary Culture un-der Justinian" (s. 376-397), ba~l~kl~~ makalesinde, dönemin edebi ürünlerinin ortaya ç~kt~~~~ ~artlar~~ ele almaktad~r. Eskiça~~ dünyas~nda entelektüel olmak, s~radan insan~n (zengin bir ha-miye sahip olma d~~~nda) her zaman harc~~ de~ildi, çünkü yaz~l~~ eserlere sahip olmak pahal~~ bir i~ti. Dolay~s~yla, Rapp bu konuya özel olarak dikkat çekmekte ve hamilerin pozitif rolü üzerinde durarak, himaye edilen yazarlar~~ (en me~hurlan Prokopius ve Agathias) listelemektedir. Yazar~n vurgulad~~~~ bir nokta da; edebi kültürde üretim ve katk~, özellikle ta~ra elitleri aç~s~ndan, top-lumsal merdivende yukar~ya do~ru t~rmam~~ için de bir araçu.
Bu hacirnli eserin son k~sm~~ (s. 399-533), "Peoples and Communities" (=Kavimler ve Top-lumlar), VI. yüzy~l Bizans imparatorlu~unun etnik kompozisyonu ve imparatorlu~u çevreleyen halklar~~ ele almaktad~r. Bu lusm~n ilk makalesinde, N. De Lange, "Jews in the Age of Justinian" (s.401-426), imparatorlu~un Yahudi toplumunun örgütlenmesini, sosyal hayat~n~~ ve Yahudilerin kilise ve imparatorlu~a kar~~~ tavr~n~~ incelemektedir. L. Brubaker, "The Age of Justinian: Gender and Society' (s. 427-447), dönemin cinsiyet problemini, gelenek, din, hukuk ve toplumsal ya~am perspektif~nden gözlemlemektedir. "Justinian and the Barbarian Kingdoms" (s. 448-476) ba~l~kl~~ çal~~mas~nda W. Pohl, Kavimler Göçü (Völkenvanderung) sonras~nda, Roma ~mparator-lu~u'nun bat~~ yans~mn kuzeyden gelen Germen as~ll~~ kavimler taraf~ndan nas~l parsellendi~ini ve Justinianus döneminin reaksiyonun analiz etmektedir. "Byzantium and the East in the Sixth Century" ba~l~kl~~ çal~~mada (s. 477-509), G. Greatrex, Geç Antik ça~da, Roma-Iran ili~kileri üzerine genel de~erlendirmeler yaparak. Justinianus döneminin Sasani sava~lar~n' ve olas~~ Sasani sald~r~lar~n~~ yumu~atmar amaçlayan ittifaklar~~ ele almaktad~r. Bu noktada, do~u s~n~r~nda ya~ayan Araplarla (Gassaniler) yap~lan ittifaklann önemine dikkat çekilmektedir. Do-lay~s~yla, Justinianus'un Bat~'ya döndü~ü zaman bile Do~u'yu ihmal etmedi~ini görüyoruz. Bu lusm~n ve eserin son bölümünde ("The Background to Islam" s. 510-533), F.M. Donner, Justini-anus'un ölümünü izleyen yüzy~lda Bizans ve Sasaniler aras~ndaki politik ili~kilerin yaratt~~~~ eko-nomik, sosyal ve dinsel durumun islamiyeein do~u~unda tetikleyici bir role sahip oldu~unu sa-vunmaktad~r.
Eserin sonunda yer alan kapsaml~~ bibliyografya (s. 535-581) ve indeks (s. 583-626), hem uzman okuyucu, hem de alan d~~~~ okurlar için önemli kolayl~k sa~lamaktad~r. Bu eser hiç ku~ku yok ki, Justinianus dönemi ve VI. yüzy~l Bizans imparatorlu~u çal~~acaklar için çok önemli bir ba~lang~ç kitab~~ olacak ve uzun süre de~erini muhafaza edecektir.
