TUTUMLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹*
**Arfl. Gör. Dr. Hasibe KADIO⁄LU
**Yard. Doç. Dr. Ayfle YILDIZ
** Marmara Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu
ÖZET
Amaç: Bu çal›flma yetiflkin ve akran liderli cinsel e¤itimin bir ilkö¤retim okulu 8. S›n›f ö¤rencile-rinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tutumlar› üzerindeki etkilerini karfl›laflt›rmak amac› ile yap›lm›flt›r.
Gereç ve Yöntem: 2002-2003 bahar ve 2003-2004 güz e¤itim ö¤retim döneminde bir devlet ilkö¤-retim okulunda 8. S›n›f (n=92) ö¤rencileri ile yar› deneysel olarak yap›lm›flt›r. 39 ö¤renciye araflt›rma-c› taraf›ndan yetiflkin liderli e¤itim yap›l›rken, 40 ö¤renciye akran liderli e¤itim yap›lm›flt›r. E¤itim, araflt›rmac› taraf›ndan gelifltirilerek geçerlik-güvenirlik çal›flmas› yap›lan Cinsel Tutum Ölçe¤i ve Cin-sel Bilgi Ölçe¤i kullan›larak de¤erlendirilmifltir. Veriler yüzdelik, Cronbach Alpha, Pearson Moment-ler Çarp›m› Korelasyon, ‹ki ortalama aras›ndaki fark›n önemlilik testi ile de¤erlendirilmifltir.
Bulgular ve Sonuçlar:Her iki yöntem cinsellikle ilgili bilgi ve tutumun olumlu yönde geliflmesin-de etkili olmufl, ancak akran ligeliflmesin-derli e¤itim cinsellikle ilgili bilginin ve tutumun olumlu yöngeliflmesin-de geliflme-sinde yetiflkin liderli e¤itime göre daha etkili olmufltur.
‹lkö¤retim 8. s›n›f ö¤rencilerine akran liderli cinsel sa¤l›k e¤itimi yap›lmas› önerilmifltir. Anahtar Kelimeler: Akran e¤itimi, akran liderli e¤itim, cinsel e¤itim, ilkö¤retim ö¤rencisi
EFFECTS OF SEXUAL EDUCATION WITH THE PEER-LED AND
ADULT-LED ON THE KNOWADULT-LEDGE AND ATTITUDES OF THE ELEMENTARY
SCHOOL EIGHT GRADE STUDENTS ABOUT THE SEXUALITY
ABSTRACT
Purpose: This study is conducted in order to compare the effect of sexual education with the peer-led and adult-peer-led on the knowpeer-ledge and attitudes of the an elementary school eight grade students abo-ut sexual health.
(*) Marmara Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü Halk Sa¤l›¤› Hemflireli¤i Doktora Tezi, ‹stanbul, 2005 (Dan›flman: Y›l-d›z, A.)
Girifl
Cinsellik, bir canl›n›n cinsel kimli¤e sahip ol-mas›, üreme süreci ve erotik zevk duyma özellik-lerini içeren bir bütündür. Di¤er bir deyiflle cinsel-lik, insan›n mutluluk, baflar› ve iliflkilerini derin-den etkileyen bir hayat gerçe¤idir. Sa¤l›kl› cinsel-lik birey, aile ve toplumun güçlü olmas›nda önem-li faktörlerden biridir (Bulut,1999;Taflç›,2003).
Cinsel e¤itim, bireyin fiziksel, duygusal ve cinsel geliflimini anlamas›, olumlu bir kiflilik kav-ram› gelifltirmesi, baflkalar›n›n haklar›na, görüfl ve davran›fllar›na sayg›l› bir bak›fl aç›s› edinmesi, olumlu davran›fl biçimleri ve de¤er yarg›lar› gelifl-tirmesi e¤itimidir (Artan,2003).
Cinsel e¤itimin ana amac› ise üreme sa¤l›¤›n›n gelifltirilmesidir. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün gelifl-tirdi¤i ve Kahire’de onaylanan tan›mlamaya göre üreme sa¤l›¤›, insan›n doyurucu ve güvenli bir cinsel yaflam›n›n olmas›, üreme yeteneklerine ve bu yetene¤i kullanma zaman› ve s›kl›¤› konusun-da karar verebilme özgürlü¤üne sahip olmas›d›r. Cinsel e¤itimin di¤er bir amac› da, insanlar›n cin-selli¤in olumlu yönlerini tan›malar›na, cinsel sa¤-l›klar›n› korumalar› için bilgi ve becerilerle dona-t›lmalar›na ve cinsel konularda seçim yapabilme becerisi edinmelerine yard›mc› olmakt›r
(Bu-lut,1999,Bulut,1999; Fincanc›o¤lu,1995;Sie-cus,1996))
Sa¤l›k e¤itimi alan›nda geleneksel e¤itim yön-temleri bilgi ve davran›fl aras›ndaki geçifl sürecin-de genellikle baflar›l› olamamaktad›r. Bir çok e¤i-tim program› bilgi aktarmada yararl› olabildi¤i halde davran›fl de¤iflikli¤i üzerinde yetersiz kala-bilmektedir(Mathie ve Ford,1998). Song ve arka-dafllar› da 1960-1997 y›llar› aras›nda Amerika’da-ki okullarda yap›lan cinsel e¤itim araflt›rmalar›n›n meta analiz sonucunda çal›flmalar›n % 77’sinin cinsel bilgiyi artt›rma odakl› oldu¤unu bulmufllar-d›r (Song ve ark.,2000). Oysa cinsel e¤itimin so-nuç hedefi olumlu cinsel davran›fllar gelifltirmek-tir. Davran›fl ve tutumu etkileyebilmek için hem formal hem de informal ö¤renme gereklidir. Ayr›-ca gençlerin sosyal davran›fllar› ahlaki de¤erleri ile uygunluk göstermektedir. Bundan dolay› cin-sel e¤itim de¤iflik bir yaklafl›m gerektirmektedir. E¤itim stratejileri esnek olmal› ve beceri gelifltir-meyi içermeli, e¤iten ve e¤itilen aras›ndaki ileti-flim ürkütücü olmamal›d›r. Akran e¤itimi bu ne-denle cinsel e¤itim gibi hassas konularda gelenek-sel yöntemlerden daha faydal› olabilir (Mathie ve Ford,1998).
Genel bir ifadeyle akran; yafl, cinsiyet, e¤itim, Material-Method: This study is conducted as a quasi-experimental study within the eight grade stu-dents (N = 92) of an elementary school in Ministry of Education during the terms of 2002-2003 spring and 2003-2004 autumn. 39 students have received sexual health education with the leadership of an adult by the researches, while 40 students have received sexual health education with the leadership of seven peers by the students . The education is assessed by using Scale of Sexual Attitude and Scale of Sexual Knowledge. Both of these scales have been developed by the researcher and it has been used af-ter deaf-termining its validity-reliability work. Data has been evaluated percentage, Cronbach Alpha, Pe-arson’s Moments’ Multiplication Correlation, and the student t test.
Findings and Results: Both methods have been positively effective on the development of know-ledge and attitude about the sexuality, but the sexual education with the leadership of a peer is more ef-fective than the sexual education with the leadership of an adult.
Sexual health education with the leadership of a peer can be applied to the eight grade students of elementary school.
›rk, din, cinsel yönelim, yaflam deneyimi ya da statü aç›lar›ndan ayn› sosyal gruba dahil insanlar› anlatmak için kullan›lmaktad›r (Karada¤,2003).
Akran e¤itimi; yafl, cinsiyet, e¤itim ya da statü aç›s›ndan ayn› gruba dahil insanlar›n, akranlar›na bilgi vermesini, beceri ya da tutum kazand›rmas›-n›, k›saca belli bir konuda akranlar›n etkilenmesi-ni amaçlayan yaklafl›md›r (Karada¤,2003).
Mathie’nin belirtti¤ine göre Finn akran e¤iti-mini flöyle tan›mlamaktad›r: “E¤itim hedefleri olan, ancak profesyonel e¤itim u¤rafl› olmayan ki-flilerin bilgi, tutum, ve davran›fllar› paylaflmalar›-d›r” (Mathie ve Ford,1998 ).
Green’e göre ise: “akran e¤itimi sa¤l›k bilgisi, sa¤l›k de¤erleri ve sa¤l›k davran›fllar›n›n ayn› yafl veya statüdeki grup üyeleri aras›nda paylafl›lmas› ve ö¤renilmesidir” (Gren,2001)
Akran e¤itimini savunan görüfller flunlard›r: Akranlar güvenilir bir bilgi kayna¤›d›r. Akranlar kabul gören bir bilgi kayna¤›d›r. Akranlar profesyonellerden daha etkilidir. Akranlar iletiflim sürecinde ö¤renmeyi güçlen-dirir.
Akranlar pozitif rol modeli ve akran e¤itimci-leridir.
Akranlar karmafl›k konularda yararl›d›r. Akranlar iletiflim kanallar›n› oluflturmada ya-rarl›d›r.
Akranlar bilinen yöntemlerle ulafl›lmas› zor olan gruplara ulaflmay› sa¤larlar.
Akranlar çok daha maliyet etkilidirler (Gren,2001;Turner ve Shepherd,1999) .
Bununla birlikte akran e¤itimiyle ilgili yap›lan çal›flmalar›n ço¤u yaln›zca akran e¤itiminin etki-sini gösteren çal›flmalard›r. Bunlardan Agha Zam-biya’da 10,11,12. s›n›f ö¤rencileri aras›nda , Öz-cebe ve arkadafllar› lise ö¤rencileri aras›nda, Shul-kin üniversite ö¤rencileri aras›nda , Mellanby ve arkadafllar› 12-16 yafl okul çocuklar› aras›nda ,
Laukamm ve arkadafllar› TIR flöförleri ve onlar›n cinsel eflleri aras›nda, Ford ve arkadafllar› kad›n sex iflçileri aras›nda, Kocken ve arkadafllar› Hol-landa’da da Türk ve Fas’l› göçmenler ars›nda, Leonard ve arkadafllar› kad›n sex iflçileri aras›nda HIV/AIDS-CYBH’lar›n önlenmesinde akran e¤i-timinin etkili oldu¤unu göstermifllerdir(Ag-ha,2002; Özcebe ve ark.,2004; Shulkin,1991; Mellanby ve ark.,2001; Laukamm ve ark.,2000; Ford ve ark.,2000; Kocken ve ark.,2001; Leonard ve ark.,2000 )
AIDS önlenmesine iliflkin akran e¤itimlerinin lise ve üniversite (Hara ve ark., Shulkin) ö¤renci-lerinde uyguland›¤› baz› araflt›rma raporlar›nda da AIDS fark›ndal›¤›n›n artt›¤›, AIDS’e karfl› tutum ve davran›fllarda iyileflme oldu¤u belirtilmektedir. Benzer flekilde CYBH’lara iliflkin daha yetiflkin yafl gruplar›nda yap›lan araflt›rmalarda da (Lau-kamm ve ark., 2000 Ford ve ark. 2000) akran e¤i-timinin kondom kullan›m›nda art›fl sa¤lad›¤› be-lirtilmektedir.
Bununla birlikte akran e¤itiminin yetiflkin e¤i-timinden daha etkin oldu¤unu gösterebilmek için akran e¤itimini yetiflkin e¤itimiyle karfl›laflt›ran çal›flmalar›n yap›lmas›na ihtiyaç vard›r.
AMAÇ
Bu çal›flma hemflirelerinin cinsel sa¤l›k e¤itimi faaliyetlerine katk› sa¤lamas›na yönelik, yetiflkin ve akran liderli cinsel e¤itimin bir ilkö¤retim oku-lu 8. s›n›f ö¤rencilerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tutumlar› üzerindeki etkilerini karfl›laflt›rmak amac› ile yap›lm›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM Araflt›rman›n Tipi
Araflt›rman›n türü yar› deneyseldir. Araflt›r-man›n düzeni farkl› zaman ve iki deney grubu ile ön test- son test düzenidir. Veri toplama araçlar›-n›n oluflturulmas› bölümünde yer alan ölçeklerin gelifltirilmesi ise metodolojik araflt›rma türünde yap›lm›flt›r.
Araflt›rman›n Hipotezleri:
Yetiflkin liderli e¤itim ilkö¤retim sekizinci s›-n›f ö¤rencilerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tu-tumlar›n›n geliflmesi üzerine etkili bir yöntemdir.
Akran liderli e¤itim ilkö¤retim sekizinci s›n›f ö¤rencilerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tutum-lar›n›n geliflmesi üzerine etkili bir yöntemdir.
Akran liderli e¤itim ilkö¤retim sekizinci s›n›f ö¤rencilerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tutum-lar›n›n geliflmesi üzerine yetiflkin liderli e¤itimden daha etkili bir yöntemdir.
Araflt›rman›n Uygulama Plan›:
Çal›flmaya kat›lan ö¤renciler akran liderli e¤i-tim grubu( ALG, n =51 )ve yetiflkin liderli e¤ie¤i-tim grubu ( YLG, n =41 )olmak üzere iki gruba ayr›l-m›flt›r. YLG’ye araflt›rmac› taraf›ndan; ALG’ye ise ayn› grup içinden seçilen 7 akran lider taraf›n-dan cinsel sa¤l›k e¤itimi verilmifltir.
Akran liderlerin belirlenmesi ö¤renci seçimi ile yap›larak ALG’de bulunan ö¤rencilere “ö¤-renmelerine yard›mc› olabilece¤ine inand›kla-r›”, “sevdikleri”, “bilgisine güvendikleri ve sayg› duyduklar›” 4 k›z ve 4 erkek ismi yazmalar› isten-mifl ve sonuçta en fazla oy olan 8 ö¤renci akran li-der aday› olarak belirlenmifltir.
Akran lider adaylar›na araflt›rmac› taraf›ndan cinsel sa¤l›k e¤itimi verilmifltir. Akran lider aday-lar› e¤itim öncesi ve sonras›nda “Cinsel Tutum Ölçe¤i” ve “Cinsel Bilgi Ölçe¤i” ile de¤erlendiril-mifl ve baflar›l› olan 7 aday akran lider olarak atan-m›flt›r. Bir akran lider aday› e¤itimleri aksatt›¤›n-dan dolay› baflar›s›z olmufl ve çal›flma d›fl› b›rak›l-m›flt›r. Akran liderlere e¤itimleri s›ras›nda kendi-lerine rehber olmas› amac›yla araflt›rmac› taraf›n-dan haz›rlanan “Akran Liderler ‹çin Cinsel Sa¤l›k E¤itimi Rehberi” verilmifltir.
Akran gruplar› lider ö¤rencilerin iste¤i ile be-lirlenmifltir. Bunun için akran liderlerden 5-6 kifli-lik grup yapmalar› istenmifl ve bunu yaparlarken cinsiyetin önemli olmad›¤› ancak grup üyelerinin iste¤i ve olurunun al›nmas›n›n önemli oldu¤u
be-lirtilmifltir. Böylece 5-6 kiflilik yedi akran grubu oluflturulmufltur.
ALG’ye araflt›rmac› taraf›ndan haz›rlanan cin-sel sa¤l›k e¤itim hedefleri ve içeri¤i do¤rultusun-da 9 oturumdo¤rultusun-da küçük grup çal›flmas› ile akran li-derler arac›l›¤›yla cinsel sa¤l›k e¤itimi verilmifltir. Yetiflkin liderli gruba ise ayn› e¤itim hedefleri ve içeri¤i do¤rultusunda araflt›rmac› taraf›ndan 9 oturumda cinsel sa¤l›k e¤itimi verilmifltir. Her iki grup için haz›rlanan e¤itim program› :Üreme sis-temi anatomi ve fizyolojisi, üreme, puberte, beden imaj›, cinsel kimlik, aile, arkadafll›k, sevgi, ç›kma, evlilik ve birlikte yaflamak, çocuk yetifltirmek, de-¤erler, karar verme, iletiflim at›lganl›k, karfl›l›kl› konuflma, yard›m isteme, masturbasyon, cinsel perhiz, cinsel fanteziler, cinsel bozukluklar, do-¤um kontrolu, düflük, cinsel yolla bulaflan hasta-l›klar ve HIV, cinsel suistimal ve üreme sa¤l›¤›n›n korunmas› konular›n› içermektedir.
Evren ve Örneklem
Araflt›rman›n evrenini 2003-2004 güz e¤itim-ö¤retim döneminde ‹stanbul-Üsküdar’da Milli E¤itim Bakanl›¤›’na ba¤l› bir devlet ilkö¤retim okulunun 8. S›n›f ö¤rencileri oluflturmufl olup (N= 152), gönüllü kat›lmay› kabul eden ve velisi izin veren ö¤rencilerin tamam› (n=92) çal›flmaya al›n-m›flt›r. Veli izni almak için velilerle toplant› yap›-larak çal›flma hakk›nda bilgi verilmifl ve daha son-ra kendilerine yaz›l› onam formu gönderilmifltir. 92 veli yaz›l› onam verirken , 60 veli izin verme-mifltir. Alt› ö¤renci de e¤itimlere kat›lmay› aksat-t›¤› için çal›flma d›fl› tutularak 86 ö¤renci ile çal›fl-ma taçal›fl-mamlanm›flt›r.
Verilerin Toplanmas›
Veriler araflt›rmac› taraf›ndan gelifltirilerek ge-çerlik ve güvenirlik çal›flmas› yap›lan “Cinsel Bil-gi Ölçe¤i” (CBÖ) ve “Cinsel Tutum Ölçe¤i” (CTÖ) ile de¤erlendirilmifltir. Her iki ölçüm arac› e¤itim öncesinde ve e¤itim bittikten iki hafta son-ra çal›flmaya kat›lanlar tason-raf›ndan cevapland›r›l-m›flt›r.
Cinsel bilgi Ölçe¤i gençlerin cinsellikle ilgili bilgilerini de¤erlendirmek için gelifltirilen, toplam 24 maddeden oluflan, 3’li likert tipi bir ölçektir. 1, 2, 4, 6, 9, 10, 11, 14. ölçek maddeleri do¤ru, 3, 5, 7, 8, 12, 13, 15, 16,17,18, 19, 20, 21, 22,23,24. öl-çek maddeleri ise yanl›fl bilgi ifadeleridir. Do¤ru bilgi ifadeleri; “Do¤ru =3”, “Yanl›fl =1”, “Bilmi-yorum = 2”, Yanl›fl bilgi ifadeleri ise “Yanl›fl = 3”, “Do¤ru = 1”, “Bilmiyorum = 2” fleklinde pu-anlanm›flt›r. Ölçekten al›nabilecek minimum puan 24, maximum puan ise 72’dir. 24 puan en düflük bilgi düzeyini 72 puan ise en yüksek bilgi düzeyi-ni ifade etmektedir.
Cinsel Tutum Ölçe¤i gençlerin cinsellikle ilgi-li tutumlar›n› de¤erlendirmek için geilgi-lifltirilen, top-lam 24 maddeden oluflan, 5’li likert tipi bir ölçek-tir. 1, 5, 6, 9, 14, 17, 18, 20, 21, 22, 23,24. ölçek maddeleri olumlu, 2, 3, 4, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 19. ölçek meddeleri olumsuz tutum ifadeleri-dir. Olumlu ifadeler “Çok Kat›l›yorum =5”, “Ka-t›l›yorum = 4”, “Bilmiyorum = 3”, “Kat›lm›yorum =2”, “ Hiç kat›lm›yorum =1” fleklinde puanlan-m›flt›r. Olumsuz ifadeler ise ters puanlanpuanlan-m›flt›r. Ölçekten al›nabilecek minimum puan 24, maxi-mum puan ise 120’dir. 24 puan en kötü tutumu, 120 puan ise en iyi tutumu ifade etmektedir.
Ölçeklerin geçerlik-güvenirlik çal›flmas› arafl-t›rman›n yap›ld›¤› okulun 2002-2003 ö¤retim dö-nemindeki 8. S›n›f ö¤rencilerinden (n=151) veli izni al›nabilenlerle yap›lm›flt›r (n = 86). ‹zin for-mu tüm 8. S›n›f velilerine gönderilmifl ve sonuç-ta 86 veliden yaz›l› izin al›n›rken, 65 veliden izin al›namam›flt›r.
Ölçeklerin geçerli¤i için kapsam geçerli¤i, gü-venirlik için ise madde analiz, iç tutarl›k ve zama-na göre de¤iflmezlik testi uygulanm›flt›r.
Ölçek maddeleri, ilgili literatür (Alberti,2000; Atabek,1998; Cholette, 1999; Cole, 2003; Ford; Giese; Kardam, 2000; Kentler, 1998; Kulaks›zo¤-lu, 2001; Mayle, 2003; Öz, 1997; Sevim, 2002; Siecus, 1996; Taflç›, 2003; Uçar, 1994; Ward, 2000), e¤itim içeri¤i ve hedeflerine uygun olarak haz›rlanm›flt›r. “Cinsel Bilgi Ölçe¤inin”nin
mad-deleri biliflsel hedeflere, “Cinsel Tutum Ölçe-¤i”nin maddeleri ise duyuflsal hedeflere karfl›l›k gelecek flekilde gelifltirilmifltir. Daha sonra Madde analizi için madde-toplam korelasyonlar›yla mad-de ay›rt edicilik gücü belirlenmifltir. Madmad-de – top-lam korelasyon de¤eri 0’›n alt›nda olan maddeler ölçeklerden ç›kart›lm›flt›r. Literatürde 0.20’nin al-t›nda korelasyon de¤eri olan maddelerin ç›kart›l-mas› önerilmektedir (Erkufl,2003;Özgüven, 2000; Tekin, 1991; Y›lmaz,2002) . Ancak her iki ölçek-te 0 ile 0.20 aras›nda de¤er alan maddelerin de ç›kart›lmas› durumunda alpha de¤erlerinde önem-li de¤iflikönem-lik olmad›¤› için bu maddeler ölçekler-den ç›kart›lmam›flt›r.
Kapsam geçerli¤i için 7 uzman›n görüflü al›n-m›flt›r. Uzmanlardan gelen de¤erlendirme sonu-cunda baz› ölçek maddelerinin ifadesinde de¤iflik-lik yap›lm›flt›r. Uzmanlar ölçek maddelerine orta-lama 3 (uygun) ve 4 (çok uygun) puan vermifller-dir.
Zamana göre de¤iflmezlik testi (test-tekrar test)için her iki ölçüm arac› ayn› gruba (n=86) 2 hafta ara ile uygulanm›fl, ancak kodlama hatas› nedeniyle Cinsel Tutum Ölçe¤i 80, Cinsel Bilgi Ölçe¤i ise 77 ö¤renci ile tamamlanm›flt›r. ‹statis-tiksel de¤erlendirme sonucunda Cinsel Bilgi Öl-çe¤inin toplam Pearson momentler çarp›m kore-lasyon de¤eri 0,61 (p=,000) Cinsel Tutum Ölçe¤i-nin toplam Pearson momentler çarp›m› korelas-yon de¤eri 0,90 (p=,000) olarak bulunmufltur.
Ölçeklerin iç tutarl›¤› Cronbach’s alpha ile de¤erlendirilmifltir.
Cinsel Tutum Ölçe¤inin Cronbach’s Alpha De¤eri: 0 ,76
Cinsel Bilgi Ölçe¤inin Cronbach’s Alpha De-¤eri: 0,71 olarak bulunmufltur.
Literatürde genel olarak 0.70 güvenirlik kat-say›s›n›n alt s›n›r olarak al›nmas› önerilmektedir (Erkufl,2003;Özgüven,2000;Tekin,1991;Y›l-maz,2002). Cinsel Bilgi Ölçe¤i ve Cinsel Tutum Ölçe¤inin güvenirlik katsay›lar› 0.70’in üzerinde oldu¤u için her iki ölçekte güvenilir olarak de¤er-lendirilmifltir.
Verilerin De¤erlendirilmesi
Veriler bilgisayar ortam›nda istatistik paket program› kullan›larak, yüzdelik ve iki ortalama aras›ndaki fark›n önemlilik testi ile de¤erlendiril-mifltir.
Araflt›rman›n S›n›rl›l›klar›
Gerek ölçeklerin geçerlik güvenirlik çal›flmas› s›ras›nda gerekse çal›flman›n uygulama aflamas›n-da baz› velilerin çal›flmaya izin vermemesi evre-nin tamam›na ulafl›lmas›na engel olmufltur.
Gruplar›n birbirlerinden etkilenmelerini en aza indirmek için farkl› zamanlarda (sabahç›- ö¤lenci) okulda bulunmalar›n›n sa¤lanamamas› d›fl de¤ifl-kenler yönünden s›n›rl›l›k oluflturmufltur. Bunun için okul idaresinden iki s›n›f›n sabahç›, iki s›n›f›n ö¤lenci yap›lmas› istenmifl ancak idare taraf›ndan kabul edilmemifltir. Bununla birlikte okul idaresi
farkl› flubelerde bulunan ö¤rencilerin birbirleriyle etkileflimde bulunmad›klar›n› bildirmifllerdir.
BULGULAR
Yetiflkin ve akran liderli cinsel e¤itimin ilkö¤-retim sekizinci s›n›f ö¤rencilerinin cinsellikle ilgi-li bilgi ve tutumlar› üzerindeki etkilerini beilgi-lirle- belirle-mek için ;
Her iki grubun grup içi ön test- son test puan ortalamalar›n›n karfl›laflt›rmas›,
Gruplar aras› ön test-son test puan fark› orta-lamalar›n›n karfl›laflt›rmas› yap›lm›flt›r.
Çal›flmaya kat›lan ö¤rencilerin demografik özellikleri incelendi¤inde ALG’nin 20 k›z, 20 erkek, YLG’nin 19 k›z, 20 erkek ve akran lider-lerin 3 k›z, 4 erkek ö¤renciden olufltu¤u ve 13-14 yafl grubunda olduklar› bulunmufltur.
Tablo 1. Yetiflkin ve Akran Liderli Gruplar›n E¤itim Öncesi ve Sonras›nda Cinsel Bilgi Top-lam Puan OrtaTop-lamalar›
Ön test Son test
Gruplar X±Sh S X±Sh S t p
Akran Liderli Grup 56,32±0,96 6,09 63,07±0,81 5,12 9,19 ,000 (n=40)
Yetiflkin Liderli Grup 52,89±0,74 3,79 56,51±1,11 6,96 3,83 ,000 (n=39)
Tablo 2. Yetiflkin Ve Akran Liderli Gruplar›n E¤itim Öncesi Ve Sonras›nda Cinsel Bilgi Toplam Puan Fark› Ortalamalar›
B‹LG‹ ÖLÇE⁄‹ n X ± Sh S
YLG’nin ön-son test puan fark› ort. 39 3,61 ± 0,94 5,88
ALG’nin ön-son test puan fark› ort. 40 6,75 ± 0,73 4,64 (t = 2,63 ; p = .010)
Yetiflkin ve Akran Liderli Cinsel Sa¤l›k E¤i-timinin Ö¤rencilerin Cinsellikle ‹lgili Bilgileri Üzerindeki Etkileri
Yetiflkin ve akran liderli gruplar›n e¤itim ön-cesi ve sonras›nda “Cinsel Bilgi Ölçe¤i”nden al-d›klar› toplam puan ortalamalar› aras›nda istatis-tiksel olarak fark bulunmufltur (Tablo 1.). Hem akran liderli hem de yetiflkin liderli yap›lan cinsel sa¤l›k e¤itimi ö¤rencilerin cinsel bilgisini artt›r-mada etkili olmufltur.
Yetiflkin ve akran liderli gruplar›n e¤itim ön-cesi ve sonras›nda cinsel bilgi ölçe¤inden ald›kla-r› toplam puan fark› ortalamalaald›kla-r› aras›nda istatis-tiksel olarak fark bulunmufltur ( t = 2,63 ; p <.01; Tablo 2). Akran liderli e¤itim ö¤rencilerin cinsel bilgisini gelifltirmede yetiflkin liderli e¤itimden daha etkili olmufltur.
Yetiflkin ve Akran Liderli Cinsel Sa¤l›k E¤i-timinin Ö¤rencilerin Cinsellikle ‹lgili Tutum-lar› Üzerindeki Etkileri
Yetiflkin ve akran liderli gruplar›n e¤itim
ön-cesi ve sonras›nda “Cinsel Tutum Ölçe¤i”nden al-d›klar› toplam puan ortalamalar› aras›nda istatis-tiksel olarak fark bulunmufltur (Tablo 3). Hem ak-ran liderli hem de yetiflkin liderli yap›lan cinsel sa¤l›k e¤itimi ö¤rencilerin cinsel tutumlar›n› olumlu yönde artt›rmada etkili olmufltur.
Yetiflkin ve akran liderli gruplar›n e¤itim ön-cesi ve sonras›nda cinsel tutum ölçe¤inden ald›k-lar› puan fark› ortalamaald›k-lar› aras›nda istatistiksel olarak fark bulunmufltur ( t = 3,5 ; p<.001; Tablo 4.). Akran liderli e¤itim ö¤rencilerin cinsel tutu-munu gelifltirmede yetiflkin liderli e¤itimden daha etkili olmufltur.
TARTIfiMA VE SONUÇ
Bir ilkö¤retim okulunda yetiflkin ve akran li-derli cinsel sa¤l›k e¤itiminin sekizinci s›n›f ö¤ren-cilerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi ve tutumlar› üzerindeki etkileri karfl›laflt›r›larak her iki yönte-min ö¤rencilerin cinsel bilgi ve tutumlar› üzerin-deki etkisi ve hangi yöntemin di¤erinden daha et-kin oldu¤u de¤erlendirilmifltir.
Tablo 3. Yetiflkin ve Akran Liderli Gruplar›n E¤itim Öncesi ve Sonras›nda Cinsel Tutum Toplam Puan Ortalamalar›
Ön test Son test
Gruplar X±Sh S X±Sh S t p
Akran Liderli Grup 77,80±1,28 8,11 89,40±1,31 8,33 9,16 ,000 Yetiflkin Liderli Grup 77,51±1,30 8,25 83,46±1,30 8,1 6,30 ,000
Tablo 4. Yetiflkin ve Akran Liderli Gruplar›n E¤itim Öncesi ve Sonras›nda Cinsel Tutum Puan Fark› ortalamalar›
TUTUM ÖLÇE⁄‹ n X ± Sh S
YLG’nin ön-son test puan fark› ort. 39 5,94 ± 0,94 5,88
ALG’nin ön-son test puan fark› ort. 40 11,60 ± 1,26 8,00 ( t = 3,5 ; p = .001)
Bu çal›flma ile yetiflkin ve akran liderli e¤itim yöntemlerinin cinsel sa¤l›kla ilgili bilgi üzerinde olumlu yönde geliflme sa¤lad›¤› ve cinsel bilgiyi gelifltirmede akran liderli e¤itimin yetiflkin liderli e¤itimden daha etkili oldu¤u sonucu ortaya konul-mufltur.
Birçok çal›flmada da akran e¤itimin biliflsel alana yönelik e¤itim hedeflerine ulaflmada etkili oldu¤u gösterilmektedir. Bu çal›flmalardan;
Özcebe ve Ak›n; adölesanlar aras›nda üreme sa¤l›¤› bilgisi üzerine yapt›klar› akran e¤itimi so-nucunda bilgi düzeyinde art›fl oldu¤unu bulmufl-lard›r(Özcebe ve Ak›n,2003).
Farkl› yafl gruplar› ve özelliklerini hedef alan akran e¤itiminin uyguland›¤› çal›flmalarda da (Agha,2002; Özcebe ve ark.,2004; Shulkin,1991; Mellanby ve ark.,2001; Laukamm ve ark.,2000; Ford ve ark.,2000; Kocken ve ark.,2001; Leonard ve ark.,2000 ) cinsel yolla bulaflan hastal›klar›n önlenmesinde akran e¤itiminin etkin oldu¤u gös-terilmifltir.
Aslan ve fiahin ise lise ikinci s›n›f ö¤rencileri aras›nda sigara önlenmesine iliflkin yapt›klar› ak-ran e¤itimi sonucunda bilgi düzeyinde art›fl oldu-¤unu bulmufllard›r(Aslan ve fiahin,2003).
Tüm bu çal›flmalarda akran e¤itimi yetiflkin e¤itimiyle karfl›laflt›r›lmam›flt›r. Dolay›s›yla onla-r›n sonuçlar› akran e¤itiminin yetiflkin e¤itimin-den daha etkili olup olmad›¤›n› göstermemekte-dir.
Yaln›zca Mellanby ve arkadafllar› “yetiflkin ve akran liderli cinsel e¤itimin karfl›laflt›r›lmas›” isimli çal›flmalar›nda 9. S›n›f ö¤rencileri üzerinde yetiflkin ve akran liderli cinsel sa¤l›k e¤itimi ya-parak iki grubu karfl›laflt›rm›fllar ve sonucunda bil-giyi gelifltirmede yöntemler aras›nda fark bulma-m›fllard›r (Mellanby ve ark.,2001).
Ayr›ca bu çal›flma ile yetiflkin ve akran liderli e¤itim yöntemlerinin cinsel sa¤l›kla ilgili tutum üzerinde olumlu yönde geliflme sa¤lad›¤› ve cin-sel tutumu gelifltirmede akran liderli e¤itimin ye-tiflkin liderli e¤itimden daha etkili oldu¤u sonucu da ortaya konulmufltur.
Mellanby ve arkadafllar› da “Yetiflkin ve akran liderli cinsel e¤itimin karfl›laflt›r›lmas›” isimli ça-l›flmalar›nda 9. S›n›f ö¤rencileri üzerinde yetiflkin
ve akran liderli cinsel sa¤l›k e¤itimi yaparak iki grubu karfl›laflt›rm›fllar ve sonucunda akran lider-lerin cinsel davran›fllarla ilgili tutumu de¤ifltirme-de yetiflkinlerde¤ifltirme-den daha etkili oldu¤unu bulmufllar-d›r (Mellanby ve ark.,2001).
Literatürde de akran e¤itiminin savunucular›, özellikle hassas konularda akranlar›n birbirlerin-den öneriler ald›¤›n› ve içinde bulunduklar› gru-bun tutum, davran›fl ve beklentilerinden etkilendi-¤ini belirtmektedirler(Buller ve ark.,1999;Mel-lanby ve ark.,2000).
Ayr›ca birçok çal›flmada da akran e¤itiminin duyuflsal alana yönelik e¤itim hedeflerine ulaflma-da etkili oldu¤u gösterilmekte, ancak bu çal›flma-larda akran e¤itimi yetiflkin e¤itimiyle karfl›laflt›-r›lmad›¤› için onlar›n sonuçlar› akran e¤itiminin yetiflkin e¤itiminden daha etkili olup olmad›¤›n› göstermemektedir. Bu çal›flmalardan;
Agha Zambiya’da 10, 11, 12. s›n›f ö¤renci-leri, Mellanby ve arkadafllar› da; 12-16 yafl okul çocuklar› aras›nda akran cinsel e¤itimi yapm›fllar ve sonucunda Agha cinsel iliflkiye girmeme ile il-gili olumlu inançlarda ve kiflisel risk alg›lamay› gelifltirmede, Mellanby ve arkadafllar› ise cinsel aktiviteyi azaltmada akran e¤itiminin etkili oldu-¤unu bulmufllard›r (Agha,2002; Mellanby ve ark.,1995).
AIDS önlenmesine iliflkin akran e¤itimlerinin lise ve üniversite (Hara ve ark., Shulkin) ö¤renci-lerinde uyguland›¤› baz› araflt›rma raporlar›nda AIDS fark›ndal›¤›n›n artt›¤›, AIDS’e karfl› tutum ve davran›fllarda iyileflme oldu¤u belirtilmektedir. Benzer flekilde CYBH’lara iliflkin daha yetiflkin yafl gruplar›nda yap›lan araflt›rmalarda da (Lau-kamm ve ark., 2000 Ford ve ark. 2000) akran e¤i-timinin kondom kullan›m›nda art›fl sa¤lad›¤› be-lirtilmektedir.
Aslan ve fiahin, lise ikinci s›n›f ö¤rencileri ara-s›nda sigara ile savafl konusunda yapt›klar› akran e¤itimi sonucunda tutumda olumlu yönde geliflme sa¤lad›klar›n› bulmufllard›r (Aslan ve fiahin2003). Buller ve arkadafllar› iflçiler aras›nda yapt›kla-r› meyve ve sebze tüketiminin artt›yapt›kla-r›lmas›na yöne-lik akran e¤itimi sonucunda sebze-meyve tüketi-minde art›fl oldu¤unu bulmufllard›r (Buller ve ark.,1999).
Shcroder 5. ve 6. s›n›f ö¤rencileri aras›nda ça-t›flma çözümü becerileri gelifltirilmesine yönelik yapt›klar› akran e¤itimi sonucunda akran e¤itimi ile fliddetin anlaml› oranda azald›¤›n› bulmufltur (Shcroder,1994).
Kocken ve arkadafllar›, Rickert ve arkadafllar› ile Prince ise de¤iflik konularda yapt›klar› akran e¤itimini yetiflkin e¤itimiyle karfl›laflt›rmalar›na ra¤men e¤itim yöntemleri aras›nda fark bulma-m›fllard›r (Kocken ve ark.,1998; Rickert ve ark.,1991; Prince,1995). Bunlardan:
Prince; “Yetiflkin ve akran liderli sigara kulla-n›m›n› önleme program›n›n etkilili¤i” isimli çal›fl-mas›nda 93 ö¤renci üzerinde (30 akran liderli grup, 31 yetiflkin liderli grup, 32 kontrol grubu) si-gara önleme program› düzenlemifl ve sisi-garan›n tü-ketiminin azalt›lmas›n› de¤erlendirmifltir. Sonuçta sigara tüketiminin azalt›lmas›nda yetiflkin ve ak-ran liderli gruplar› ile kontrol grubu aras›nda an-laml› fark oldu¤unu ancak yetiflkin ve akran lider-li gruplar aras›nda anlaml› fark olmad›¤›n› bul-mufltur. Prince çal›flmas›nda yetiflkin ve akran li-derli e¤itim aras›nda fark bulamamas›n›, örnek sa-y›s›n›n az olmas›na ba¤lamaktad›r(Prince,1995).
Kocken ve arkadafllar› yetiflkinlerde akran li-derli sa¤l›k e¤itimi program›n›n etkileri” konulu çal›flmalar›nda 55–79 yafl aras›nda bulunan (138 deney, 182 kontrol) kiflilerle iyilik hallerinin gelifl-tirilmesi, yafll›l›¤a karfl› tutum ve öz yeterlilik ko-nular›nda akran e¤itimi yapm›fllar ve sonucunda bu konularda her iki grup aras›nda bir fark bulama-m›fllard›r. Kocken ve arkadafllar› gruplar aras›nda fark bulmamalar›n›, di¤er çal›flmalardan farkl› ola-rak yafll›l›k döneminde bulunan kiflilerle çal›flma-lar›na ba¤lam›fllard›r(Kocken ve ark, 1998).
Rickert ve arkadafllar› da: “Akran dan›flmanl› AIDS e¤itim program›n›n adölesanlar›n bilgi, tu-tum ve e¤itimle ilgili memnuniyetleri üzerindeki etkileri” isimli çal›flmalar›nda 12-18 yafl aras›nda-ki adölesanlar (27 aras›nda-kifli akran e¤itimi, 28 aras›nda-kifli yetifl-kin e¤itimi, 27 kifli kontrol grubu) ile AIDS önlen-mesine yönelik akran e¤itimi yapm›fllar ve sonu-cunda hem yetiflkin hem de akran e¤itimi grubun-da kontrol grubuna oranla AIDS’e iliflkin bilgi ve tutumda, kiflisel önleme davran›fllar›nda ve mem-nuniyet beklentisi aç›s›ndan fark bulurlarken ye-tiflkin ve akran liderli grup aras›nda anlaml› fark
bulmam›fllard›r. Rickert ve arkadafllar› gruplar aras›nda fark bulmamalar›n›, çal›flmalar›n› az kifli üzerinde yapmalar›na ba¤lam›fllard›r(Rickert ve ark.,1991).
Stephenson ve arkadafllar› ise; “‹ngiltere’de ö¤renci liderli cinsel e¤itim” isimli çal›flmalar›nda ilk cinsel iliflki deneyimini 16 yafl›na ç›kartmak amac›yla 9. S›n›f ö¤rencilerine (3625 kontrol, 4533 deney) cinsel e¤itim yaparak yetiflkin ve ak-ran liderli e¤itimi karfl›laflt›rm›fllar ve sonucunda ilk cinsel iliflki deneyimini 16 yafl›na ç›kartmada gruplar aras›nda fark bulmam›fllard›r. Çal›flmala-r›n›n sonuç hedefi bak›m›ndan gruplar aras›nda fark bulmamalar›na ra¤men prezervatifin penise yerlefltirilmesi becerisi ve ö¤rencinin e¤itimden memnuniyeti bak›m›ndan akran liderli e¤itimin yetiflkin liderli e¤itimden daha etkin oldu¤unu bulmufllard›r (Stephenson ve ark,2004).
Sonuç olarak;Yetiflkin ve akran liderli e¤itim yöntemi cinsellikle ilgili bilginin ve tutumun olumlu yönde geliflmesinde etkili olurken, akran liderli e¤itim cinsellikle ilgili bilginin ve tutumun olumlu yönde geliflmesinde yetiflkin liderli e¤i-timden daha etkili olmufltur.
Öneriler;
‹lkö¤retim 8. s›n›f ö¤rencilerinin cinsel e¤iti-minde akran e¤itimi yöntemi kullan›labilir.
Çal›flmada e¤itim de¤erlendirme arac› olarak gelifltirilen “Cinsel Bilgi Ölçe¤i” ve “Cinsel Tu-tum Ölçe¤i” bu çal›flmada kullan›lan e¤itim içeri-¤i ve hedefleri do¤rultusunda yap›lacak olan eiçeri-¤i- e¤i-timlerde ölçüm arac› olarak kullan›labilir.
Yetiflkin ve akran liderli e¤itimin etkisini daha iyi ortaya koyabilmek için daha genifl örneklemler üzerinde kontrol gruplu çal›flmalara gereksinim vard›r.
KAYNAKLAR
Agha, S.(2002): An evaluation of the effecti-veness of a peer sexual health intervention among secondary-school students in Zambia. AIDS Edu-cation and Prevention,14(4):269-281.
Alberti, R., Emmons, M.(2000): At›lganl›k. Çev. Editörü. Köro¤lu; E., HYB Yay›nc›l›k. An-kara.
Artan, ‹.(2003): Engelli çocuk ve gençlerin cinsel e¤itimi. Bilim ve Akl›n Ayd›nl›¤›nda E¤i-tim Dergisi. 4: s.39.
Atabek, E.(1998): Cinsellikten ‹kmale Kald›k. 5. Bas›m. Alt›n Kitaplar. ‹stanbul.
Aslan, D., fiahin, A.(2003): Sigara ile mücade-le konusunda yap›lm›fl bir çal›flmada kullan›lan akran dan›flmanl›¤› yöntemi ile ilgili k›sa bir ra-por. Hacettepe Toplum Hekimli¤i Bülteni, 2:11-12.
Buller B. D., Morrill C., Taren D., et al(1999): Randomized trial testing the effect of peer educa-tion at increasing fruit and vegetable intake. Jour-nal of the NatioJour-nal Cancer Institute, 91: 1491-1500.
Bulut, A.(1999): Çocuklukta cinsel e¤itim. Ed:Ekfli A., Ben Hasta De¤ilim. s.76-84, Nobel T›p, ‹stanbul.
Cholette- Perusse, F.(1999): Çocuklara Cinsel Konularda Ne Söylenmeli Nas›l Söylenmeli. Çev. Dirim, A., Esin yay›nevi. ‹stanbul.
Cole, J. (2003) : Cinsellikle ‹lgili Merak Ettik-leriniz. Çev. Aksay, E., 4. Bas›m. Sistem Yay›nc›-l›k. ‹stanbul.
Erkufl, A.(2003): Psikometri Üzerine Yaz›lar: Madde Analizi. Türk Psikologlar Derne¤i yay›n›, Ankara.
Fincancio¤lu, N.(1995): Kahire konferans› çerçevesinde üreme sa¤l›¤›. Gençlik,Cinsel E¤i-tim ve Üreme Sa¤l›¤›. ‹nsan Kayna¤›n› Gelifltirme Vakf›, S. 3-10, ‹stanbul.
Ford, C.S., Russel, B.: Cinsel ‹liflkilerin Tarih-sel Evrimi. Çev. Cevher, Y., Yeryüzü yay›nevi. Ankara.
Ford, K., Wirawan, D,N, Suastina,W., Re-ed,B.D., Muliwan,P.(2000): Evaluation of a peer education programme for female sex workers in Bali, Indonesia. International Journal of STD&AIDS, 11(11):731-734.
Giese, H., Cameron, N. : Cinsel Olgunlu¤a Do¤ru. Çev. Cevher, Y., Yeryüzü yay›nevi. Anka-ra.
Green, J.(2001): Peer education. Promoti-on&Education, 8(2): 65-68.
Hara, P., Messick, B.J., Ficther, R.R., Par-ris,D.(1996): A Peer-led AIDS prevention prog-ram for students in an alternative school. The Jo-urnal of School Health, 66(5):176-186.
Karada¤, Ö.(2003): Üreme Sa¤l›¤› ve HIV/AIDS Konusunda Akran E¤itimi Kaynak El-kitab›. TurkMSIC. Akmat, Ankara.
Kardam, F., Akman, Y., Özvar›fl, fi.B., Ça¤lar, fi.(2000): Çocukluktan Genç K›zl›¤a De¤iflim. Veri Araflt›rma yay›n›. ‹stanbul.
Kentler, H.(1998): Anneler Babalar Cinsel E¤itimi Ö¤eniyorlar. Çev. Pamir, G., AFA Ya-y›nc›l›k. ‹stanbul.
Kocken,P., Voorham, J., Brandsma,J., Swart, W.(2001): Effects of peer-led AIDS education ai-med at Turkish and Moroccan male immigrants in the Netherlands. European Journal of Public He-alth, 11(2):153-159.
Kocken,P.., Voorham, J.J.(1998): Effects of peer-led senior health education program. Patient Education and Counseling, 34(1):15-23.
Kulaks›zo¤lu, A.(2001): Ergenlik Psikolojisi. 4. Bas›m, s. 54-58 , Remzi Kitabevi, ‹stanbul.
Laukamm-josten, U., Mwizarubi, B.K., Out-water, A., Mwaijonga, C.L.(2000): Preventing HIV infection through peer education and con-dom promotion among truck drivers and their se-xual partners in Tanzania, 1990-1993, AIDS Ca-re, 12(1):27-40.
Leonard, L., Ndiaye,‹., Kapadia, A., Ei-sen,G.(2000): HIV prevention among male clients of female sex workers in Kaolack, Senegal: Re-sults of a peer education program. AIDS Educati-on and PreventiEducati-on, 12(1):21-38.
Mathie, E., Ford, N.(1998):Peer education for Health. Ed: Topping,K., Ehly, S., Peer-Assisted Learning. S. 203-217,Lawrence Erlbaum Asso-ciates,Mahwah.
Mayle, P.(2003): Bana Neler Oluyor. Çev. Ak-soy, E., 6. Bask›. Sistem Yay›nc›l›k. ‹stanbul.
Mellanby A.R., Newcombe1 R. G., Rees J., Tripp J. H.(2001) : A comparative study of peer-led and adult-peer-led school sex education. Health Education Research, 16 (4): 481-492.
Mellanby, A., Phelps, A.F., Crichton, N.J., Tripp, J.H.(1995): School sex education: an expe-rimental programme with educational and medi-cal benefit. BMJ,311:114-454.
Mellanby, A.R., Rees, J.B., Tripp, J.H.(2000): Peer-led and adult-led school sex education: a cri-tical review of available comparative research. Health Education Research. 15(5):533-545.
Öz, I.(1997): Cinsel e¤itim. Çocuk ve E¤itim, 2.bas›m, Kök yay›nc›l›k, s. 75-110, Ankara.
Özcebe, H., Ak›n,L., Aslan,D.(2004): A peer education example on HIV/AIDS at a high school in Ankara. The Turkish Journal of Pediatrics. 46 (1): 54-59.
Özcebe,H., Ak›n,L.(2003): Effects of peer education on reproductive health knowledge for adolescents living in rural areas of Turkey. Jour-nal of Adolescent Health, 33(4):217-218.
Özgüven, ‹.E.(2000): Psikolojik Testler: Test-lerde Madde Analizi. 4. Bask›. PDREM yay›nlar›, Ankara.
Prince, F.(1995): The relative effectiveness of a peer-led and adult-led smoking intervention program. Adolescence, 30(117): 187-194.
Rickert, V.I., Jay, M.S., Gottlieb, A.(1991): Effects of a peer-counseled AIDS education prog-ram on knowledge, attitudes, and satisfaction of adolescents. Journal of Adolescent Health, 12:38-43.
Schroeder, M.E.(1994): A peer education program to promote the use of conflict resolution skills. Public Health Reports, 109(2):158-162.
Sevim, J.(2002): Anne Bu Ne?. 2. Bas›m. Remzi Kitabevi. ‹stanbul.
Shulkin, J.J.(1991): Effects of a peer-led AIDS intervention with university students. College He-alth, 40:75-79.
Sexuality Information and Education Council of the United States(SIECUS)(1996). Guideline for Comprehensive Sexuality Education. 2. Ed. New York: National Guidlines Task Force, Sex ‹nformation and Education Council of US.
Song, E.Y., Pruitt, B.E., McNaara,J., Col-well,B.(2000): A meta-analysis examining effects of school sexuality education programs on adoles-cents’sexual knowledge. The Journal of School Health, 70(10):413-416.
Stephenson, JM., Strange, V., Forrest, S., Oak-ley, A., Copas, A., Allen, E., Babiker, A., Black, S., Ali, M., Monteiro, H., Johnson, AM.(2004): Pupilled sex education in England (RIPPLE study): cluster-randomized intervention trial. The Lancet, 364(9431):338-346.
Taflç›, A.‹.(2003): Cinsel E¤itim. ‹z yay›nc›l›k. 3. Bask›, ‹stanbul.
Tekin, H.(1991): E¤itimde Ölçme ve De¤er-lendirme: Test ve Madde Analizi. 16. Bask›. Yar-g› Yay›nevi, Ankara.
Turner, G., Shepherd, J.(1999): A method in search of a theory: peer education and health pro-motion. Health Education Research, 14(2): 235-247.
Uçar, H.(1994): Ça¤dafl Çocuk Cinsel E¤itimi. ‹nk›lap Kitabevi. ‹stanbul.
Ward, B.(2000): Seks ve Yaflam. 5. Bas›m. Çev. Tektafl, N., Remzi Kitabevi. ‹stanbul.
Y›lmaz, H.(2002): E¤itimde Ölçme ve De¤er-lendirme: Test ve Madde Analizi. 6. Bas›m. Çizgi Kitabevi, Konya.
