Sanat ürünleri, toplumun yap›s›n-dan soyutlanamaz. Bunlar toplumsal iliflkilerden do¤an olgulard›r. Her toplu-mun kendine özgü ac›lar›, sevinçleri, umutlar›, özlemleri k›sacas› kendine gö-re bir iç dünyas› vard›r. Bu iç dünyan›n birikimleri sanat ürünlerinde dile getiri-lir. Edebi eserler, yaflayan kültür toplu-lu¤unun ortak dünya görüflüne ve de¤er-ler sistemine göre flekillenir. Afl›klar›n fliirlerinde Anadolu halk›n›n dünya gö-rüflünün yan› s›ra estetik modelleri de temsil edilir (Artun 1996:295-298).
Âfl›kl›k gelene¤i ve âfl›k fliiri sözlü kültür ortam›n›n ürünüdür. Ba¤›ms›z bir sosyo-kültürel kurum kimli¤iyle 16. yüzy›lda bafllad›¤› kabul edilen gelenek, günümüzde de sürmektedir. Afl›kl›k
ge-lene¤i Türk toplumunun bütün sosyo-kültürel katmanlar›nca özümsenmifl, Osmanl› döneminden günümüze ortak kültürü oluflturan de¤erleri bünyesinde bar›nd›ran kurumlaflm›fl bir gelenektir (Çobano¤lu 2000: l)
Âfl›k, hem döneminde hem de son-raki dönemlerde sesini genifl kitlelere duyurmufl bir sanatç›d›r. Her edebiyat ak›m› gibi, âfl›k fliiri de kendi döneminin zihinsel atmosferinin bir sonucu olarak oluflmufltur. Âfl›k yaflad›¤› kültürel or-tamla iç içedir, afl›k fliiri toplumun ihti-yac›na ba¤l› olarak ortaya ç›km›flt›r. Âfl›k destanlar› Türk milli edebiyat gele-ne¤inin en eski fliir formlar›ndan biridir. Ozan-baks› gelene¤inden afl›kl›k gelene-¤ine ve afl›k fliirine intikal etmifltir
(Ço-TAR‹HE KAYNAKLIK ETMELER‹
Afl›ks’ (Minstrel-Poet, Story Tellers) Destans and the Usage of the
Destans As the Source for the Social History
Poèmes épiques (Destan) des ach›k-s comme
les sources de l'histoire sociale
Doç. Dr. Erman ARTUN*
* Çukurova Üniv. Türk Dili ve Ed. Ö¤retim Üyesi ÖZET
Afl›k destanlar› yüzy›llarca toplumun habercili¤ini üstlenmifl, ezgiyle desteklenmifl flekil ve tür özellik-leriyle günümüze tafl›nm›flt›r. Destanlar Anadolu'daki kültürel de¤iflim ve geliflimin analizinde, söylendi¤i dö-nemin sosyal yap›s›n›, halk›n psikolojisini, düflünüflünü, yaflay›fl›n›, inançlar›n› yans›tmalar› yönüyle sosyal tarihe kaynakl›k eder.
Anahtar Kelimeler Âfl›k,sosyal tarih, destan
ABSTRACT
Legends of poets, with their form and genre supported by melody, have been the messenger of the soci-ety for centuries, and continued until the present time. In the analysis of the cultural change and develop-ment in Anatolia, legends function as a source of social history from the view point that they reflect the social structure of the period when they were told, the psychology, the beliefs, the way of thinking and the way of living of the public.
Key Words
bano¤lu 2000:333). Âfl›klar, toplumsal konular› en çok destanlarda ifllemifller-dir. Günlük hayat›n küçük olaylar›ndan büyük sosyal hareketlere kadar destan-lar her türden olay› içine al›r.
Âfl›k destanlar› yüzy›llarca toplu-mun habercili¤ini üstlenmifl, ezgiyle des-teklenmifl flekil ve tür özellikleriyle gü-nümüze tafl›nm›flt›r. Destanlar yeni yurt tutulan Osmanl› co¤rafyas›nda oluflan kültürel de¤iflim ve geliflimin toplumsal dokuya yans›ma sürecini yap›sal ve ifl-levsel bak›mdan anlafl›lmas›nda ve tah-lilinde birinci derecede kaynaklard›r.
Destanlar› yaln›zca edebi de¤er ola-rak al›p incelemek eksik olacakt›r. Onla-r› edebi yönlerinin yan› s›ra tarihi ve es-tetik boyutlar›yla da incelemeliyiz. Bu yaz›m›zda âfl›klar›n destanlar›n› naz›m biçimi, ezgi, ifllev, anlat›m biçimi ve te-malar›n›n d›fl›nda sosyal tarihe kaynak-l›k etmeleri boyutuyla inceleme¤e çal›fla-ca¤›z.
Destanlar; bir kahramanl›k hikaye-sini veya bir olay› anlatan âfl›klar›n kofl-ma naz›m biçiminde yazd›¤› fliirlerdir, olaylar hikaye etme temeline dayal› ola-rak anlat›l›r. Âfl›¤›n yaflad›¤› ça¤daki sosyal yap›y› belirlemek aç›s›ndan önemlidir. Afl›klar destanlar›nda toplu-mu derinden etkileyen çeflitli olaylar›, hayat sahnelerini, yank› uyand›ran sa-vafllar›, ayaklanmalar›, k›tl›k, deprem, yang›n, salg›n v.b. konular› ifllerler. An-lat›m biçimi hikaye etmedir (Yetifl 1994:202-204, Koz,1985:95).
Âfl›klar destanlar›nda toplumsal, tarihsel, bireysel olgu ve durumlar kar-fl›s›nda epik-lirik olarak nitelendirebile-ce¤imiz söyleyifl gelifltirmifllerdir, halk›n ortak duygu ve düflüncelerini dile getir-meleri bak›m›ndan Türk kültürünün ko-runmas›nda kültür tafl›y›c›lar› olarak görev yapmaktad›rlar. Âfl›klar d›fla
dö-nüktür, siyasal ve toplumsal olaylara karfl› duyarl›d›rlar. Onlar tan›k oldu¤u, yaflad›¤› ve duydu¤u olumsuz durumlar› yarg›lar elefltirir (Artun 2000 a:296).
*Çukurova Üniversitesi Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. / Adana
Âfl›k edebiyat›nda destanlar tarih-sel yönleri bulunan ürünlerdir. Fuat Köprülü destanlar›n tarihi ve kültürel yap›m›z›n araflt›r›lmas›nda önemini vur-gulayarak destanlar› siyasi tarih çal›fl-malar› aç›s›ndan belge kabul eder (Köp-rülü1981:192).
Destanlarda tarihi olay›n geçti¤i za-mana ait yaflay›fl, düflünüfl ve inan›flla-r›n izleri vard›r. Destanlar bu yönleriyle eski ve yeni kültür aras›nda bir ba¤d›r. Destanlarda tarih kitaplar›nda yer al-mayan halk›n duygular›n› buluruz. Des-tanlar toplumun de¤er verdi¤i kifli ve olaylar› anlatmalar› halk›n umut ve is-teklerini yans›tmalar› yönüyle hayata aç›k yap›ya sahiptirler. Toplumlar› de-rinden etkileyen savafllar âfl›klar›n fliir-lerine de konu olmufltur (Koz,1985:96).
Âfl›klar savafl konulu destanlar›nda kat›ld›klar› ya da baflkalar›ndan dinle-dikleri savafllar› kendi gözlem ve yorum-lar›yla ele al›rlar. Bu tür destanlar ge-nellikle savafla kat›lan veya kahraml›k gösteren kahramanlar›n a¤z›yla an-lat›l›r. Savafllar› konu alan destanlarda en dikkati çeken nokta, savafllar›n top-lum üzerinde b›rakt›¤› otop-lumsuz etkiler-dir. Kaybedilen vatan topraklar›, yarala-nan flehit olan askerler, geride kalan in-sanlar›n ac›lar› halkta derin yaralar açar. Savafl ekonomisi insanlar› zor du-rumda b›rak›r, bir çok de¤eri sarsar. Destanlar savafllar›n halk üzerindeki psikolojik ve sosyal etkisinin fliirleflmifl bir anlat›m›d›r (Özdemir,1991:53).
Destanlarda halk›n devleti nas›l de-¤erlendirdi¤ine dair ipuçlar› buluruz.
Âfl›klar devletin iradeli, güçlü,adaletli, ordusu e¤itimli ve savafl yetene¤ine sa-hip oldu¤unu belirterek devletin bekas›, kutsall›¤› düflüncelerini halka anlat›p Osmanl› Türk kültürünün oluflmas›na olumlu katk›larda bulunmufllard›r. Dev-letin gücünün toplumun dayand›¤› ilke-ler çerçevesinde biçimlendi¤i düflüncesi halka anlat›larak devlete ba¤l›l›k dü-flüncesi pekifltirilmifltir (Artun, 2000 b:347). Destanlar›n arka plan›nda döne-min sosyal, ekonomik çarp›kl›klar›, yoz-laflan de¤erler karfl›s›nda farkl› davran›fl biçimleri sergileyen kifliler vard›r (Ar-tun, 1996:177).
Kahramanl›k konulu destanlar›n büyük bir bölümünde tematik ve ifllevsel süreklilik kural› gere¤i ozan-baks› des-tan söyleme gelene¤inin derin izleri var-d›r (Köprülü 1989:98). Anadolu’da des-tanlar›n söylendi¤i sözlü destan söyleme ortam›ndan ‹stanbul gibi üst kültürün yaflat›ld›¤› kültür ortamlar›nda flehir ha-yat›ndan kesitlerin konu edildi¤i tema-tik çeflitlenme görülür (Çobano¤lu, 2000:148).
Savafl destanlar› ordunun zaferi üzerine söylendi¤i gibi yenilgilerin ac› veren yönleri, halk›n üzüntüsü üzerine de söylenir. Bu destanlarda halk›n çekti-¤i zulüm ve kötülükler anlat›larak padi-flahtan yard›m istenilir. Destanlar, top-lumun de¤er verdi¤i kifli ve olaylar› an-latmalar› halk›n umut ve isteklerini yans›tmalar› yönüyle hayata aç›k bir ya-p›ya sahiptirler (Koz, 1985:104).
Afl›klar olay›n ekseninin savafl, is-yan vb. olmas›na ra¤men olay› bir tarih-çi gibi anlatmaz. S›k s›k olaya iliflkin dü-flüncelerini s›ralar. Destanlar, tarihi bir olay›n edebiyata yans›mas› aç›s›ndan önemlidir. Olaylar tarihi gerçe¤e ba¤l› olarak anlat›l›r. Osmanl› dönemini konu eden destanlar, Osmanl› döneminin iç
yüzüne ait kesitler verir. Afl›k, halk›n olaya bak›fl›n› yans›t›r. Bu yönüyle bu tür destanlar›, tarihe yard›mc› kaynak-lar aras›na alabiliriz. Söz konusu des-tanlarda halk›n Osmanl› devletini nas›l de¤erlendirdi¤ine dair ipuçlar› da bulu-yoruz. Halk Osmanl› devletini iradeli, güçlü, adaletli, ordusunu e¤itimli ve sa-vafl yetene¤ine sahip olarak görüyor. Türklerde devlet kutsald›r. Halk, hü-kümdar› baba olarak kabul eder. Des-tanlarda padiflah, adil, sahip- devlet ola-rak nitelenir.
Savafl gören veya birinden dinleyen afl›klar gördüklerini ya da dinlediklerini de¤ifltirmeden söyleme¤e dikkat ederler. Toplumu çok yak›ndan ilgilendiren olay-lar› anlatan destanlar birer tarihsel bel-ge de¤ildir. Onlarda insan öbel-gesi, insan psikolojisi kaynakland›klar› olaylar ka-dar önemlidir. O nedenle destanlar›, esinlendikleri olaylar› sosyolojik aç›dan iyi incelemek onlar› etkisinde kald›klar› yo¤un birikimden ar›nd›rmak gereklidir. Ancak bundan sonra ne ölçüde gerçekçi olduklar› görülebilir. Destanlarda toplu-mun sosyal yap›s›n›, psikolojisini görebi-liriz. Bu yönüyle destanlar sosyal tarihe kaynakl›k ederler (Özdemir,1991:30-31)
Devletin görevleri, toplumun da-yand›¤› ilkeler çerçevesinde biçimlenir (B›çak,1998:88 92). Destanda savaflta yararl›l›k gösterenler s›ralan›r. Destan-da kahramanl›k gösteren Osmanl›n›n simgesi etkin mutlak bir güç olarak çizi-lir. Onun kiflili¤inde Osmanl›n›n gücü anlat›l›r. ‹syanc›lar küçük görülür, dev-lete baflkald›ranlar›n mutlaka cezaland›-r›laca¤› düflüncesi vurgulan›r. Savaflla-r›n, isyanlar›n halk›n üzerinde derin iz-ler b›rakt›¤›n› destanda görüyoruz. Yaz›-l› destanlar›n genifl co¤rafyaya yay›lma-lar› halk› bilgilendirmeleri yönüyle ifl-levseldir.
Âfl›klar destanlarda gördükleri, ya-flad›klar› ya da duyduklar› bir olay› bü-tün ayr›nt›lar›yla yans›tmazlar. Onlar olayla ilgili görüfllerini a盤a vurup s›ra-larlar, savafl destanlar›nda gerçe¤e ba¤l› kalma çabas› gözlenir, gözlemlerini, duy-gulu heyecan dolu bir anlat›mla dile ge-tirirler. Savafl destanlar› bir tarihi olay-dan kaynakland›klar› için gerçeklik pay› vard›r. Ancak destanlardan tarihi kay-nak olarak yararlan›rken dikkatli olmak gerekir. Di¤er kaynaklarla da desteklen-medikçe destandan ç›kar›lacak bilgilerle tarihi olaylar hakk›nda kesin yarg›lara varmak yan›lt›c› olabilir.
Tarih bilimi ve tarihçi belli bir top-luma ve zamana ba¤l› geçmifli konu edi-nir (B›çak, 1996:54-56).Yaln›zca belgele-re dayal› bilgi, tarih bilgisi de¤ildir. Ta-rih bilgisi geçmifl hakk›nda ba¤lant›l›, ahenkli anlafl›l›r bir bilgi formudur (Thomson,1983:6). Tarihçi inceleme ala-n› olarak ald›¤› geçmiflin bir kesitini bü-tün yönleri ve olgular›yla incelemek için yola ç›kt›¤›nda bütün teknikleri kulla-n›r. Bunlar›n yan› s›ra sa¤l›kl› bir sentez yapabilmek için her biri ayr› birer arafl-t›rma alan› olan sosyal bilimlerin bütün dallar›na baflvurma gere¤i duyar. Tarih-çi araflt›rma alan›na göre gerekti¤inde edebiyat çözümlemelerinden de yararla-n›r (Vial, 1994:6).
Günümüz tarihçisi insanl›¤›n dün-den bugüne gerçeklefltirdi¤i ve halen ya-flamakta oldu¤u serüveni sorgulay›p an-lama¤a çal›flmaktad›r. ‹nsanl›¤›n sorun-lar›n› evrensel boyutlar›yla kavrama, ayd›nlatma çabas› araflt›rmac›lar› disip-linler aras› çal›flma¤a zorluyor. Tarihçi inceledi¤i konuyu temellendirmek için tarihi kaynaklar›n yan› s›ra dini inanç-lar›, destaninanç-lar›, efsaneleri, evliya men-kabelerini hadisleri vb. kullanmal›d›r. Tarihi bir olay kadar, olay›n etraf›n› ören
psikolojik ögeler de önemlidir (Turan, 1978:37).
Geçmiflin do¤ru bilgisi, bizi geçmifle ait ön yarg›lara tutsakl›ktan kurtar›r (Thomson,1983:6). Günümüzde bütün bilgilerden yararlanan, sentezci tarih anlay›fl› öne ç›kt›. Tarihçi yaz›lan bir dö-nemin sentezini yapabilmek için o döne-min insan›n›n düflüncelerini bilmek zo-rundad›r. Destanlar, halk›n duygu,dü-flünce umut ve isteklerini yans›tmas› yö-nüyle sosyal tarihe kaynakl›k ederler (Findley, 1998:28-31).
Halk kültürü ürünleri toplumun ih-tiyac›na ba¤l› olarak ortaya ç›km›flt›r. Toplum bilinciyle bu ürünler aras›nda bir ba¤ vard›r. Bir tarihi olay›n toplum üzerindeki etkisinin bilinmesi onu te-mellendirmekte önemlidir (Tu-ran,1978:49). Halk edebiyat› ürünlerin-de tarihi olay›n geçti¤i zamana ait, yafla-y›fl, düflünüfl ve inan›fllar›n izleri görü-lür. Tarihçi kayda geçirilmifl olgular›, ulaflabildi¤i verileri belli bir düzene so-karak anlamaya ve aç›klamaya çal›fla-rak tahlil eder, senteze var›r (Öz, 1998:53-59).
Sonuç:
Yaz›m›zda sosyal tarihe kaynakl›k edebilecek Prizrenli Âfl›k Ferki’nin 21 (Artun 2000 e), günümüz Adanal› alt› afl›¤›n 11(Artun, 1996:295-318), Âfl›k Es-rari’nin 1(Artun, 2000 d:187-192), ve Âfl›k fienlik’in 10 destan› olmak üzere toplam k›rk üç destan› inceledik. Bu des-tanlardaki sosyal tarihe kaynakl›k ede-cek ö¤eleri flöylece s›ralayabiliriz.
1) Afl›klar savafl konulu destanla-r›nda halk›n içinde bulunduklar› ortam› ve ruh halini anlatarak döneme ›fl›k tu-tarlar.
2) Afl›klar; salg›nlar›, büyük yan-g›nlar›, depremleri konu alan destanla-r›nda halk›n durumunu, yaflanan
fela-ketleri anlatarak döneme tan›kl›k eder-ler.
3) Destanlarda anlat›lan flehir yat›na ait çarfl›lar, hamamlar, deniz ha-mamlar›, mesire yerleri, meyhaneler ve e¤lence alemine ait kesitler yaz›ld›¤› za-mandaki kültür hayat›na ait ipuçlar› ve-rerek flehir tarihi araflt›rmac›lar›na kay-nakl›k ederler.
4) K›flla ve flehir hayat›n› konu alan destanlarda o dönemin askerlik kuru-muna, flehir hayat›na ait belgeleri des-tekleyecek sosyal yap›ya ait bilgilere rastlan›r.
5) Sanat destanlar›nda o döneme ait halk kültürüne, zanaatlara ait de¤er-li bilgiler bulunur.
6) Yemek destanlar›nda destan›n söylendi¤i dönemin mutfak kültürü ve yemekleriyle ilgili zengin malzemeler yer al›r.
7) Kan davas› ve köy kavgalar›n›n konu edildi¤i destanlardan o dönemdeki sosyal yap›y›,devletin yapt›r›m gücünü ve adaletin iflleyiflini ö¤renilir.
8) ‹flgal alt›nda kalan yörelerin kur-tulufl çal›flmalar›na ait belge nitelikli bil-giler bulunabilir.
9) Osmanl›n›n çöküfl dönemindeki sosyal yap›ya ait bilgiler edilinebilir.
K›sacas› destanlar; söylendi¤i döne-min sosyal yap›s›n›, halk›n psikolojisini, düflünüflünü, yaflay›fl›n›, inançlar›n›, duygular›n› yans›tmalar› yönüyle sosyal tarihe kaynakl›k ederler diyebiliriz.
KAYNAKLAR
Artun (Erman), 1996 a, Günümüzde Adana Afl›kl›k Gelene¤i ve Âfl›k Feymani, Adana, Hakan Of-set.
Artun (Erman), 1996 b, “Adanal› Afl›klar›n fii-irlerinde K›br›s Bar›fl Harekat›”, K›br›s Araflt›rma-lar› Dergisi, 2-4, Gazima¤usa.
Artun (Erman), 2000 a, “Osmanl›-Türk
Kültü-ründe Âfl›k fiiirinin Belirleyici Rolü”, Adana Halk Kültürü Araflt›rmalar›, Adana, Epsilon Ofset.
Artun (Erman), 2000 b, “Günümüz Adana Afl›kl›k Gelene¤inde Nasihat (Ö¤ütleme)”, Bal›kesir Kültür Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri,Bal›-kesir.
Artun (Erman), 2000 c, “Adana Afl›kl›k Gele-ne¤inde Yi¤itleme (Yi¤it Üstüne Türkü)”, Adana Halk Kültürü Araflt›rmalar›, Adana, Epsilon Ofset.
Artun (Erman),2000 d, “19.yy.Osmanl› Döne-mi Ortado¤u’nun Sosyal Tarihine Bir Kaynak:Âfl›k Esrari’nin Vehhabi Destan›”, Folklor ve Edebiyat Dergisi, S.23, Ankara,Ürün Yay.
Artun (Erman),2000 e, “Prizrenli Âfl›k Fer-ki’nin Destanlar› “, 3. Uluslar Aras› K›br›s, Balkan-lar,Avrupa Türk Edebiyatlar› Sempozyumu Bildiri-leri, KKTC.
B›çak (Ayhan), 1996,”Tarih Biliminde Tarih Bilincinin Yeri “, Toplumsal Tarih Dergisi, A¤ustos, S.32, ‹stanbul.
B›çak (Ayhan), 1998, “Kültür Medeniyet ‹lifl-kileri “, Türk Yurdu C.18, S.127-128, Ankara.
Çobano¤lu (Özkul), 2000, Âfl›k Tarz› Kültür Gelene¤i ve Destan Türü, Ankara, Akça¤ Yay.
Findley (Carter V.) 1998,”Tarihçinin Diyalek-ti¤i “, Toplumsal Tarih, Eylül, S.57, ‹stanbul.
Koz (M. Sabri), 1985,” Âfl›k Edebiyat›nda Des-tan ve DesDes-tan Konular›”, Türk Halk Edebiyat› ve Folklorunda Yeni Görüfller 2, Konya.
Köprülü (M. Fuad), 1981,”Türk Edebiyat› Ta-rihi”, ‹stanbul, Ötüken Yay›nlar›.
Köprülü (M. Fuad), 1989, Edebiyat Araflt›rma-lar› 1, ‹stanbul, Ötüken Yay.
Öz (Mehmet), 1998,” Osman Turan’›n Tarih Metodolojisi”, Tarihçi ve Tarih ‹liflkileri, Ankara.
Özdemir (Fuad), 1991, “ Anadolu Destanlar›-n›n Biçimleri ve Çeflitli Temalar›”, Anadolu Destan-lar›, Ankara.
Thomson (Davit),1983,Tarihin Amac›, ‹zmir, Ege Ün. Yay.
Turan (Osman),1978,Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, ‹stanbul.
Vial (Eric), 1994,”Tarihin Konusu ve Yöntem-leri”,Thema Larausse,‹stanbul.
Yetifl (Kaz›m), 1994,” Destan”, TDV ‹slam Ans.C.6, ‹stanbul.
