Osteoporoz
D ü n y a s ı n d a n
Postmenopozal ve Senil Osteoporozlu Hastalarda
Biyokimyasal Göstergelerin Önemi
Importance of Biochemical Markers in Postmenopausal and Senile Osteoporosis
Deniz Evcik*, Mustafa Serteser**
(*) Afyon Kocatepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› (**) Afyon Kocatepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Biyokimya Anabilim Dal›
ÖZET
Kemik döngüsünün de¤erlendirilmesinde biyokimyasal göstergeler son y›llarda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu çal›flma, postmenopozal (PMO) ve senil osteopo-rozda (SO) kemik y›k›m ve yap›m göstergeleri ile Ke-mik Mineral Yo¤unlu¤unun (KMY) de¤erleri aras›ndaki iliflkiyi belirlemek amac›yla planland›. Çal›flmaya yafllar› 39-79 aras›nda de¤iflen toplam 86 hasta ( 44 PMO, 42 SO) al›nd›. Hastalar›n kan örneklerinden Alkalen Fosfataz (ALP) ve osteokalsin düzeyleri ölçüldü. ‹drar örneklerinden ise deoksipiridinolin(Dpd) ve kreati-nin(kr) de¤erleri çal›fl›ld› ve Dpd/kr düzeyleri de¤erlen-dirildi. Ayr›ca tüm hastalar›n KMY ölçüldü ve L1-L4 ile femur proksimalinden elde edilen t skorlar› belirlendi. ALP de¤erlerinde her iki grup aras›nda farkl›l›k tespit edilmedi. PMO grubunda hem osteokalsin de¤erleri-nin, hem de Dpd/kr düzeylerinin istatistiksel anlaml› düzeyde yüksek oldu¤u saptand› (p<0.001). KMY öl-çümlerinde ise femur proksimalinden elde edilen t sko-ru de¤erlerinde SO olan gsko-rupta azalm›fl oldu¤u belir-lendi(p<0.05) Sonuçlar›m›z biyokimyasal göstergele-rin PMO gibi yüksek kemik döngülü hastalar›n de¤er-lendirilmesinde etkili oldu¤unu düflündürmektedir. A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Postmenopozal-senil osteoporoz, biyokimyasal göstergeler,kemik mineral yo¤unlu¤u
ABSTRACT
Recently, the biochemical markers are widely used in order to evaluate the bone turnover. This study was planned to investigate the role of biochemical mar-kers and Bone Mineral Density(BMD) in postmenopa-usal (PMO) and senile osteoporosis (SO) patients. A total of 86 patients( 44 PMO, 42 SO), ages ranged between 39-79 were included in this study. Alkaline phosphatase (ALP) and osteocalcin levels were de-termined from blood samples. Urinary deoxypyridino-line(Dpd) and creatinine(cr) concentration were exa-mined and the ratio of Dpd/cr was calculated. Also BMD of the patients were measured from L1-L4 and proximal femur and t score were determined. There was no statistical difference in ALP levels between two groups. Osteocalcine and Dpd/cr levels were statistically increased in PMO group(p<0.001). Ac-cording to BMD t score which was measured from proximal femur was significantly higher in SO pati-ents(p<0.05). Our results show that biochemical markers are useful for the assessment of high-turno-ver osteoporosis.
K
Keeyy WWoorrddss:: Postmenopausal-senile osteoporosis, bi-ochemical markers, bone mineral density
Osteoporoz Dünyas›ndan (2002) 8 (4): 182-185
G‹R‹fi
Osteoporoz kemik kitlesinde azalma ve kemik k›-r›nganl›¤›nda art›fl ile seyreden metabolik bir ke-mik hastal›¤›d›r. Özellikle vertebra, kalça ve distal radiusta k›r›klarla sonuçlanabilmekte ve hastalar›n yaflam kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmekte-dir (1,2). Postmenopozal osteoporozda kemik kayb›na yol açan en önemli faktör östrojen yeter-sizli¤idir. Senil osteoporozda ise kalsiyum ab-sorbsiyonunda azalma ve D vitamin eksikli¤i ön plandad›r (3). Bilindi¤i gibi kemik döngüsü, yap›m ve y›k›m süreçlerinden oluflmaktad›r. Bu süreç içerisinde osteoblast ve osteoklastlarden çeflitli enzim ve peptidler salg›lanmaktad›r. Bafll›ca ke-mik yap›m› ile ilgili belirleyiciler; kemi¤e özgü al-kalen fosfataz (ALP), osteokalsin ve prokollajen peptidlerdir. Y›k›m› gösteren belirleyiciler aras›n-da hidroksiprolin,tartarat rezistan asit fosfataz, nonkollajen peptid parçalanma ürünleri, idrar de-oksipridinolin (Dpd) say›labilir. Osteoporoz tan›-s›nda kemik mineral yo¤unlu¤unun ölçülmesinin yan›s›ra kemik döngüsünü saptamada biyokimya-sal göstergelerden de yararlan›l›r (4,5).
Bu çal›flman›n amac› postmenopozal ve senil oste-oporozlu hastalarda biyokimyasal belirleyiciler ve KMY aç›s›ndan her iki grup aras›ndaki farkl›l›¤› incelemektir. HASTALAR VE YÖNTEM
Çal›flmaya Afyon Kocatepe Üniversitesi T›p Fakül-tesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon poliklini¤ine baflvuran, postmenopozal osteoporoz (PMO)
tan›-s› alan 46 ve senil osteoporoz(SO) tan›tan›-s› alan 42 hasta al›nd›. PMO grubuna en çok 5 y›ld›r meno-pozda olan hastalar dahil edildiler. Hastalar›n hiç-birisi daha önce osteoporoza yönelik medikal teda-vi almam›fllard›. Hastalardan ayr›nt›l› öykü ve yap›-lan fizik muayeneden sonra rutin laboratuar tetkik-leri (tam kan ve rutin biyokimya) istendi. Hastalar›n iki yönlü torakal vertebra grafileri çekildi ve komp-resyon k›r›¤› aç›s›ndan de¤erlendirildi. Ayr›ca tüm hastalardan 24 saat boyunca idrar biriktirmeleri is-tendi. ‹drarlar›n› getirdikleri sabah, hastalar›n aç karn›na kanlar› al›nd›. Al›nan kan örneklerinden al-kalen fosfataz (ALP), kan kalsiyum, fosfor, oste-okalsin, idrarlar›ndan ise deoksipiridinolin ve kre-atinin düzeyleri çal›fl›ld›. Sonuçlardan deoksipiridi-nolinin kreatinine oran› hesapland›(Dpd/kr). Oste-okalsin Radio Immun Assay (RIA), idrar kreatinini spektrofotometrik ve deoksipiridinolin ise kemilü-minesans yöntemiyle de¤erlendirildi. Ayr›ca tüm hastalar›n KMY, L1,L2,L3,L4 ve proksimal femur bölgelerinden dual enerji x-ray absorbsiometri (DEXA) ile ölçüldü. Her iki bölgede t skorlar› de-¤erlendirildi ve Dünya Sa¤l›k Örgüt’ünün kabul et-ti¤i (–2.5) SD alt›ndaki de¤erler osteoporoz ola-rak kabul edildi (6).
Verilerin istatistiksel analizi SPSS paket prog-ram ile yap›ld›. Gruplar aras› farkl›l›klar student t testi ile de¤erlendiridi.
BULGULAR
Postmenopozal ve senil osteoporozu olan has-talar›n menopoz yafllar› aras›nda herhangi bir
183
P
Poossttmmeennooppoozzaall OOsstteeooppoorroozz ((nn ==4444)) SSeenniill OOsstteeooppoorroozz ((nn ==4422))
Yafl 47.0 ± 4.1 ( 39-53) 70.5 ± 4.8 (62-79)
Menopoz yafl› 43.4 ± 3.6 ( 37-51) 44.1 ± 3.5 (39-51)
Kompresyon k›r›¤› 5 8
T
Taabblloo 11:: Postmenopozal ve senil osteoporozlu hastalar›n yafl ve tespit edilen k›r›k oranlar›
P
Poossttmmeennooppoozzaall oosstteeooppoorroozz ((nn==4444)) SSeenniill OOsstteeooppoorroozz ((nn == 4422)) pp
ALP 212.3±51.9(97-310) 204.0±70.0(82-310) >0.05
Osteokalsin 9.0± 1.6 (6.8 –14.1) 4.0 ± 1.1 (2.5-6.4) <0.001
Dpd/cr 9.2 ± 2.6 (3.2-14.9) 5.4 ±2.8 (1.9-11.4) <0.001
KMY t skor (L1-L4) - 2.7 ± 0.4 (2.5-3.3) - 2.7 ±0.5 (2.5-3.6) >0.05 KMY t skor(femur boynu) - 2.6 ± 0.5 (2.5-3.3) - 3.2 ± 0.7 (2.9-4.1) <0.05 T
farkl›l›k tespit edilmedi. Torakal vertebra grafileri de¤erlendirildi¤inde PMO olanlar›n 5 tanesin-de, SO’da ise 8’inde kompresyon k›r›¤› oldu¤u gözlendi. Sonuçlar tablo 1’de gösterilmifltir. Her iki grup aras›nda ALP, kalsiyum ve fosfor de¤er-leri aras›nda istatistiksel farkl›l›k bulunmad›. Os-teokalsin de¤erlerinin PMO olan hastalarda senil hastalara oranla istatistiksel olarak artm›fl oldu¤u belirlendi(p<0.001). Her iki grup Dpd/ kr oran›n› aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda da PMO olan grup-ta anlaml› düzeyde yüksek oldu¤u gözlendi (p<0.001). KMY de¤erleri incelendi¤inde ise L1-L4 ölçümlerinde SO grubunda azalma oldu¤u gözlenmekle beraber bu azalma istatistiksel dü-zeyde anlaml› bulunmad›(p>0.05). Femur proksi-malinden yap›lan ölçümde ise SO olan hastalar-da belirgin azalma oldu¤u tespit edildi (p<0.001). Her iki grubun sonuçlar› tablo 2’de gösterilmifltir.
TARTIfiMA
Osteoporoz için birçok farkl› s›n›flama yapmak mümkündür. Genel olarak postmenopozal (tip 1) ve senil osteoporoz (tip 2) olmak üzere ta-n›mlanabilir. Postmenopozal osteoporoz 50-70 yafllar› aras›nda ortaya ç›kan, östrojen yetersiz-li¤i ile iliflkisi olan, kemik kayb›n›n h›zl› oldu¤u ve a¤›rl›kl› olarak trabeküler kemikleri tutan bir tab-lodur. Senil osteoporozda ise kortikal ve trabe-küler kemik birlikte tutulmakta, kemik kayb› h›zl› olmamakta ve kalsiyum emilimindeki azalmayla oluflan metabolik olaylarla karfl›m›za ç›kmakta-d›r (7,8,9).
Uzun y›llar boyunca ALP, kemik yap›m›n› belirle-yen bir gösterge olarak kullan›lm›flt›r. Özellikle ke-mi¤e spesifik ALP tan› için daha de¤erlidir(9). Çal›flmam›zda ALP de¤erleri normal düzeylerde bulunmufltur ve PMO ve SO olan hasta gruplar› aras›nda farkl›l›k tespit edilmemifltir. Ancak bura-da kemi¤e özgü ALP ölçülememifltir.
Osteokalsin osteoblastlar taraf›ndan sentezle-nen nonkollajen proteinlerden biridir. Osteokal-sin kemik yap›m› için spesifiktir. Serum oste-okalsin düzeyleri postmenopozal dönemde fark-l›l›k göstermekle beraber yüksek döngülü hasta-larda artm›flt›r.Günlük kan düzeyleri de¤iflkenlik
gösterdi¤i için sabahlar› al›nan örneklerde ölçül-mesi uygundur (10,11). Bizim çal›flmam›zda da sabahlar› al›nan kandan ölçüm yap›lm›flt›r ve PMO olan hastalarda yüksek oldu¤u gözlenmifl-tir. Deoksipiridinolin kemikteki tip 1 kollajende bulunan çapraz ba¤lar› oluflturmakta ve üriner Dpd düzeyi kemik y›k›m›n› direkt olarak yans›t-maktad›r. Dpd düzeyide osteokalsin gibi gün içi de¤iflkenlik göstermektedir. Kemik y›k›m›n›n öl-çülmesinde genellikle 24 saatlik idrar›n tercih edilmesi önerilmektedir. Kreatinin at›l›m›na göre hesaplanmas› di¤er ek faktörlerin ölçümü etki-lemesini en aza indirmek içindir. Üriner Dpd/cr düzeyinin erken menopozda artt›¤› ve östrojen tedavisi ile normal düzeylere indi¤i bildirilmekte-dir (12,13). Her iki biyokimyasal göstergenin KMY ile iliflkisinin incelendi¤i çal›flmalar mev-cuttur. Özdemir ve arkadafllar›, PMO olan has-talarda osteokalsinin proksimal femur, Dpd dü-zeylerinin ise lomber bölgelerden elde edilen KMY ile iliflkili oldu¤unu göstermifllerdir (14). Postmenopozal hastalarda yap›lan di¤er bir ça-l›flmada ise Dpd düzeylerinin proksimal femur-dan yap›lan KMY ile iliflkili oldu¤u belirtilmifltir (15). Ayr›ca çal›flmalar PMO tan›s› konarken kemik y›k›m göstergelerinin yap›m göstergeleri-ne göre daha belirleyici oldu¤unu göstermekte-dir. Y›k›m göstergeleri içerisinde de özellikle Dpd/kr oran›n›n yüksek tan›sal de¤eri oldu¤u belirtilmifltir (16). Bizim çal›flmam›zda PMO hasta grubunda hem osteokalsin hem de Dpd/kr düzeylerinin SO grubuna göre anlaml› yüksek oldu¤u gözlenmifltir. Bunun menopoz sonras› ilk befl y›ldaki h›zl› kemik y›k›m›na ve an-tirezorptif tedavi almamalar›na ba¤l› oldu¤unu düflünmekteyiz.
KMY ölçümlerine göre SO olan hastalarda prok-simal femurda belirgin dansite azalmas› gözlen-mifltir. Buda SO’da kortikal kemik kayb›n›n post-menopozal döneme göre daha belirgin oldu¤unu göstermektedir.
Sonuç olarak PMO ve SO farkl› mekanizmalarla oluflmakta ve bu farkl›l›k kemik y›k›m ve yap›m göstergelerine de yans›maktad›r. Osteoporozu olan hastalar›n takiplerinde bu göstergelerin yar-d›mc› olaca¤› kan›s›nday›z.
KAYNAKLAR
1. Cormier C. Epidemiology,diagnosis and treatment of osteoporosis. Current Opinion Rheum 1994;6:329-335.
2. Joseph ML.Edward HR, et al. Osteoporosis: diagnosis and treatment of osteoporosis. Bone Joint Surg 1996;78(4):618-632.
3. Nevitt MC. Epidemiology of osteoporosis. Rheum Dis Clin North America 1994;20(3): 535-559.
4. Garneo P,Sornay Rendu E, Chapuy MC, Delmas PD. Increased bone turnover in late postmenopausal wo-men is a major determinant of osteoporosis. J Bone Miner Res 1996;11(3):337-349.
5. Parviainen MT, Jaaskelainen K, et al. Urinary bone re-sorption markers in monitoring treatment of symptoma-tic osteoporosis. Clin Chim Acta 1999;279(1-2):145-154.
6. John A Kanis, Osteoporosis. Berlin, Blackwell, 1998,1-21.
7. Eryavuz M.Osteoporozun tan›m› ve s›n›fland›r›lma-s›.In:Yeflim Gökçe Kutsal (ed). Osteoporoz. ‹stanbul 1998, 1-7.
8. Nordin CBE, Chattertoon BE et al. The definition, di-agnosis and classification of osteoporosis. Phys Med and Rehab Clinics of North America 1995;6:3995-3414.
9. Sar›do¤an Eryavuz M. Osteoporozun tan›m›, s›n›flan-d›rmas› ve epidemiyolojik çal›flmalar. Türkiye Klinikleri
Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi 2002;2(1):1-10.
10. Taylor AK, Leuken SA, Libanati C, et al. Biochemical markers of bone turnover for the clinical assessment of bone metabolism. Rheum Dis Clin North America 1994;20(3):589-607.
11. Eriksen EF,Charles P, Melas F, et al. Serum markers of type I collagen formation and degredation in meta-bolic bone disease; correlation with bone histomorp-hometry. J Bone Miner Res 1993;8:127-132. 12. Bettica P,Moro L,Robins SP, et al. Bone-resorption
markers galactosyl hydroxylysine, pyridinium cross-links and hydroxyproline compared. Clin Chem 1992;38:2313.
13. Pidetcha P, Intramanee S, et al. Reference value for urinary deoxypyridinoline as a specific marker for me-asuring bone resorption in Thais. J Med Assoc Thai 1999;82 (11):1136-1141.
14. Özdemir F, Kokino S,Gülbaba G. Postmenopozal os-teoporozlu hastalarda biyokimyasal göstergelerdeki de¤ifliklikler. Osteoporoz Dünyas›ndan 2000; 5(3):83-86.
15. Kuran B, Parlar D, Topuz O. Menopoz sonras› dönem-de kemik yap›m ve y›k›m ürünlerindönem-deki dönem-de¤ifliklikler. Ege Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi 1996;2:77-83.
16. Y›lmaz N, Bayram M, et al. Diagnostic value of bioc-hemical markers of bone turnover and postmenopa-usal osteoporosis. Clin Chem Lab Med 1999 ;37 (2): 137-143.
