Başlık: Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi : The Origin and the Quality of the Turkish SoaprootsYazar(lar):SEZİK, Ekrem Cilt: 12 Sayı: 1.2 Sayfa: 041-064 DOI: 10.1501/Eczfak_0000000277 Yayın Tarihi: 1982 PDF

A n k a r a E c z . Fak. M e c . 12. 41 (1982) J , F a c . P h a r m A n k a r a 1 2 . 41 (1982) T ü r k Ç ö v e n i ' n i n M e n ş e i v e K a l i t e s i . T h e O r i g i n a n d t h e Quality o f t h e T u r k i s h Soaproots E k r e m S E Z İ K * G İ R İ Ş T ü r k i y e h e r yıl 200-450 t o n c i v a r ı n d a çöven i h r a ç e t m e k t e d i r . İ h r a c a t son yıllarda 4 4 0 . 0 0 0 . 0 0 $. lık bir değere ulaşmıştır ( T a b l o - 1 ) . D i ğ e r t a r a f t a n y u r t içinde t a h i n helvası y a p ı m ı n d a ö n e m l i m i k t a r -l a r d a k u -l -l a n ı -l m a k t a d ı r .

T ü r k i y e ' d e çöven elde edilen bitkiler h a k k ı n d a sadece bir y a y ı n b u l u n m a k t a d ı r (1). Bu a r a ş t ı r m a d a bazı eski y a y ı n l a r d a (2) A n a d o l u S a p o n a r i a ' s ı n ı n G. paniculata L . ' n i n k ö k l e r i n d e n elde edildiği şeklin-deki bilginin yanlış o l d u ğ u ve T ü r k Ç ö v e n i ' n i n Beyşehir c i v a r ı n d a yetişen Gypsophila arrostii'den elde edildiği açıklanmıştır. Ö n e m l i bir T ü r k i y e d r o ğ u o l m a s ı n a r a ğ m e n menşei v e özellikleri h a k k ı n d a , T . B a y t o p ' u n d a belirttiği gibi (3), etraflı bir çalışma b u l u n m a m a k -tadır. T a b l o I. T ü r k i y e ' n i n Ç ö v e n İhracaatı (a) Yıl kg. T L . .$ 1972 2 0 4 . 1 0 0 5 7 1 . 3 6 5

_—

* H a c e t t e p e Üniversitesi Eczacılık Fakültesi F a r m a k o g n o z i A n a b i l i m Dalı a) Dış T i c a r e t Yıllık İstatistikleri-Devlet İstatistik Enstitüsü.

42 E k r e m S E Z İ K

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n menşeini, kalitesini ve özelliklerini tespit ç a l ı ş m a n ı n a m a c ı n ı teşkil etmiştir.

M A T E R Y A L V E Y Ö N T E M

Ç ö v e n çeşitleri ve elde edildikleri bölgeler aşağıda özetlenen y ö n t e m k u l l a n ı l a r a k tespit edilmiştir.

P i y a s a d a b u l u n a n ticari çöven cinsleri h a k k ı n d a ilk b u l g u l a r İ s t a n b u l , İ z m i r , A n k a r a v e K o n y a illerinde çöven t i c a r e t i y a p a n m a l a r d a n a l ı n a n çok sayıda ö r n e k ve bilgilerle elde edilmiştir. Bu fir-m a l a r d a n değişik illerde ( Ç o r u fir-m , Ç a n k ı r ı , N i ğ d e , Kayseri, I s p a r t a . . ) çöven ticareti y a p a n kişiler h a k k ı n d a bilgiler alınmış ve bu kişilere de m ü r a c a a t edilmiştir. Bu şahıslar vasıtasıyla köy ve k a s a b a l a r d a n çöven t o p l a y ı p getiren veya g ö n d e r e n köylülerle t e m a s sağlanmıştır. Köylülerle b e r a b e r çöven v e r e n bitkiler ve kökleri t o p l a n m ı ş , elde edi-liş y ö n t e m l e r i tespit edilmiştir.

T o p l a n a n bitkiler t a y i n edilmiş ve elde edilen çöven kökleri ile p i y a s a d a n a l ı n a n ö r n e k l e r karşılaştırılmış, b u l g u l a r d e ğ e r l e n d i -rilmiş, T ü r k Ç ö v e n i ' n i n çeşitleri ve elde edildiği bölgeler tespit edil-miştir. Y u k a r ı d a özetlenen tespitlerin yapılabilmesi için 6 yıl süreyle T ü r k i y e ' n i n değişik bölgelerine bilimsel geziler yapılmıştır.

Ç ö v e n elde e t m e d e k u l l a n ı l a n bitkilere ait h e r b a r y u m örnekleri H a c e t t e p e Üniversitesi Eczacılık Fakültesi H e r b a r y u m u n d a ( H U E F ) b u l u n m a k t a d ı r . Y a y ı n ı m ı z d a b u ö r n e k l e r d e n sadece ilk t o p l a n a n l a r zikredilmiştir. Bitkilerin yayılış h a r i t a s ı için I S T E , I S T F , A N K , A E F h e r b a r y u m l a r ı n d a k i m a t e r y a l v e b u k o n u d a k i a r a ş t ı r m a l a r d a n y a r a r l a n ı l m ı ş t ı r (4,5). A r a ş t ı r m a m ı z d a k u l l a n ı l a n m a t e r y a l i n m e n -şei a ş a ğ ı d a gösterilmiştir. Bitki T o p l a n d ı ğ ı Yer T o p l a n d ı ğ ı T a r i h H U E F N o . G . bicolor G . arrostii var. n e b u l o s a G. eriocalyx G. perfoliata v a r . a n a t o l i c a V a n , Alaköy İ s p a r t a , İ s l a m k ö y A n k a r a , K e s k i n N i ğ d e , Bor, K a y ı k ö y ü 5-10 Ağustos 1971 15-20 T e m m u z 1971 5-10 H a z i r a n 1969 20-30 H a z i r a n 1969 110 380 114 124

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n kalitesini tespit için makroskopik, mikroskopik analizlerin y a n ı n d a , s a p o n o z i t taşıyan d r o g l a r için f a r m a k o p e l e r d e

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n M e n ş e i v e Kalitesi 43 verilen analiz y ö n t e m l e r i u y g u l a n m ı ş t ı r . Bu a m a ç l a k ö p ü r m e ve hemoliz indeksleri t a y i n edilmiştir. Bu analizlerde, d a h a önceki a r a ş t ı r m a l a r ı m ı z d a (6,7) u y g u n sonuçlar elde ettiğimiz y ö n t e m l e r kullanılmıştır. H e m o l i z indeksi M a c a r F a r m a k o p e s i ( P h . H u n g a r i -c a V I ) , k ö p ü r m e indeksi Fransız F a r m a k o p e s i ' n i n ( P h . F r . V I I I ) verdiği y ö n t e m l e r l e yapılmıştır.

M a t e r y a l d e k i h a m saponozit m i k t a r ı n ı n tespiti için bir elde et-me y ö n t e m i geliştirilmiştir. Bu y ö n t e m C a r y o p h y l l a c e a e ve bilhassa Gypsophila t ü r l e r i n i n h a m saponozitlerinin elde edilmesinde u y g u n sonuçlar v e r m e k t e d i r (8,9).

Elde edilen h a m saponozitlerin v e kök ekstraktlarının k r o m a t o g -rafik incelenmesi d a h a önceki a r a ş t ı r m a l a r ı m ı z l a (8,9) iyi a y ı r ı m yaptığı belirlenen solvan sistemi (11) k u l l a n ı l a r a k yapılmıştır.

M e n ş e i belli ve t a r a f ı m ı z d a n t o p l a n a n örneklerin makroskopik, mikroskopik ve diğer analizlerle özellikleri tespit edilmiş, bu sonuç-lar p i y a s a d a n s a ğ l a n a n çok sayıda ö r n e k l e r i n analiz sonuçsonuç-ları ile karşılaştırılmıştır. U y g u n s o n u ç l a r elde edilmiş ve b u l g u l a r m e n ş e i belirli çöven ö r n e k l e r i n e d a y a n a r a k verilmiştir.

Ç ö v e n Ö r n e k l e r i n i n E l d e E d i l i ş i : Bitkilerin kökleri t o p r a k -t a n ç ı k a r ı l d ı k -t a n s o n r a -t o p r a k ü s -t ü k ı s ı m l a r ı n d a n k u r -t a r ı l d ı , y ı k a n d ı , açık h a v a d a k u r u t u l d u . İyice k u r u m u ş kökler ince toz h a l i n e getirildi. H a m S a p o n o z i t l e r i n E l d e E d i l i ş i : T o z edilmiş v e t a m t a r -tılmış m a t e r y a l p e t r o l eteri (40-60) ile Soxhlet c i h a z ı n d a 8 saat ekstre edilir, petrol eteri ekstraktı ayrılır. M a t e r y a l açık h a v a d a bı-r a k ı l a bı-r a k taşıyabileceği p e t bı-r o l e t e bı-r i n d e n kubı-rtabı-rılıbı-r, 80° lik e t a n o l ile Soxhlet c i h a z ı n d a 8 saat ekstre edilir, ekstrakt alınır; bu işlem saf 80° lik etanolle iki defa d a h a t e k r a r l a n ı r . Birleştirilen etanollü ekst-r a k t l a ekst-r alçak basınç ve ısıda yoğunlaştıekst-rılıekst-r, t u z - b u z b a n y o s u n d a s o ğ u t u l m u ş a s e t o n a d e v a m l ı k a r ı ş t ı r a r a k d a m l a t ı l ı r , h a m saponozit-ler çöker, 3000 d e v i r d e 15 d a k i k a santrifüje edilir, çökelti alınır az m i k t a r d a sıcak m e t a n o l veya e t a n o l d e çözülür, ç ö k t ü r m e v e s a n t r i -füj işlemleri t e k r a r l a n ı r . E l d e edilen çökelti 2-3 defa soğuk asetonla yıkanır, v a k u m l u e t ü v d e k u r u t u l u r , tartılır.

İ n c e T a b a k a K r o m a t o g r a f i s i : K r o m a t o g r a f i k i n c e l e m e l e r d e h a m saponozitlerin m e t a n o l d e k i % 1 'lik çözeltileri, köklerin 80° lik etanolle h a z ı r l a n a n % 10'luk ekstraktları kullanılmıştır. Bu

çözelti-44 E k r e m S E Z İ K

ler y o ğ u n l a ş t ı r ı l d ı k t a n sonra silikajel k a p l a n m ı ş h a z ı r p l a k l a r a ( M e r c k -Silicagel 60 p r e c o a t e d plates, 5721) t a t b i k edilmiş ve n. B u O H : n P r O H : g l . A c O H : H20 ( 4 : 2 : 1 : 3 ) solvan sistemi ile sürüklenmiştir. Revelasyon sülfürik asidin sudaki % 30'luk çözeltisi (11), fosfotun-gustik asidin 96° lik e t a n o l d e k i % 20'lik çözeltisi (12) ve saponozit lekelerinin d a h a iyi t a n ı m l a n a b i l m e s i için "eritrosit s ü s p a n s i y o n u " k u l l a n ı l a r a k yapılmıştır (11).

B U L G U L A R

Ö n c e çöven elde edilişi ve ticareti, çöven bölgeleri ve elde et-m e d e k u l l a n ı l a n türler, bu t ü r l e r i n et-morfolojik ayırıet-mı, çöven çeşitleri ve b u n l a r a ait m a k r o s k o p i k ve mikroskopik bilgiler verilmiştir. D a h a sonra çöven çeşitlerinin hemoliz, k ö p ü r m e indeksleri, h a m saponozit m i k t a r l a r ı ile ilgili değerler t a b l o h a l i n e getirilmiş; k r o m a t o g r a f i k a y ı r ı m ise k r o m a t o g r a m l a r ile açıklanmıştır.

Ç ö v e n E l d e E d i l i ş i v e T i c a r e t i : Ç ö v e n elde e t m e y ö n t e m -lerinde bölgeler a r a s ı n d a m ü h i m farklar b u l u n m a m a k t a d ı r . E l d e ediliş genellikle şu şekilde y a p ı l m a k t a d ı r : Y a ğ m u r m e v s i m i n d e n he-m e n sonra (Mayıs) başlayıp bitkinin he-m e y v a y a g e ç he-m e z a he-m a n ı n a k a d a r ( T e m m u z sonu) u z a y a n bir d e v r e d e d r o g elde edilmektedir. Ç ö v e n ç ı k a r a n köylüler bitkiyi y a p r a k l a n t o p r a k ü z e r i n d e belirdiği z a m a n d a bile t a n ı m a k t a v e etrafını k a z a r a k kökü ç ı k a r m a k t a d ı r l a r . K ö y -lüler bitkiyi çiçekli veya sadece y a p r a k taşırken b e r a b e r c e b u l u n d u ğ u diğer Gypsophila t ü r l e r i n d e n a y ı r a b i l m e k t e d i r l e r . T o p r a k t a n ç ı k a r m a işlemi için k a z m a , ç a p a ve k ü r e k gibi aletler k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Çık a r ı l a n ÇıköÇıkler t e m i z l e n i p y ı Çık a n ı r v e güneşte yığınlar h a l i n d e Çık u r u t u -l u r , b a -l y a -l a r h a -l i n e getiri-lir veya ç u v a -l -l a r içinde m a h a -l -l i t ü c c a r -l a r a satılır. B u t ü c c a r l a r t o p l a n a n çövenleri İ s t a n b u l v e İ z m i r ' d e k i t ü c c a r , komisyoncu veya i h r a c a t ç ı l a r a veya A n k a r a v e K o n y a ' d a k i t ü c c a r l a r a sevketmektedirler.

Ç ö v e n B ö l g e v e Ç e ş i t l e r i : T ü r k piyasasında 4 çeşit çöven b u l u n m a k t a d ı r . B u n l a r 3 bölgede elde edilirler: D o ğ u , İ ç - B a t ı ve O r t a A n a d o l u .

1 - D o ğ u A n a d o l u : V a n gölü c i v a r ı n d a k i ilçe v e köylerde, göl kıyısına y a k ı n bölgelerde Gypsophila bicolor (Freyn. et Sint.) G r o s s h e i m '

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n M e n ş e i v e Kalitesi 45 d e n elde edilmektedir. Bitkinin kökleri T e m m u z ayı içinde bitki çiçekli iken genel elde edilişe u y g u n o l a r a k çıkarılır. V a n gölü civarı T ü r k i y e ' n i n e n ö n e m l i çöven ü r e t i m bölgesidir. P i y a s a d a V a n Ç ö v e n i (malı), birinci m a l , ikinci m a l gibi isimler verilerek s a t ı l m a k t a d ı r . Batı A l m a n y a ' y a bu bölgenin çöveni i h r a ç edilmektedir. D i ğ e r ta-raftan p i y a s a d a K o n y a v e I s p a r t a Ç ö v e n i yerine d e s a t ı l m a k t a d ı r .

2 İçBatı A n a d o l u : K o n y a (bilhassa Beyşehir), I s p a r t a , B u r -d u r , U ş a k ve E l m a l ı c i v a r ı n -d a Gypsophila arrostii Guss. v a r . nebulosa (Boiss. et H e l d r ) Bark. bitkisinden elde edilmektedir. E l m a l ı civa-r ı n d a y a ğ m u civa-r m e v s i m i n i n s o n u n d a v e bitki h e n ü z y a p civa-r a k l a n ı civa-r k e n ; diğer bölgelerde bitki çiçekli iken kökleri t o p r a k t a n çıkarılır. Bölgede t a r ı m ı n gelişmesi, bitkinin a z a l m a s ı y ü z ü n d e n p i y a s a d a b u bölgeye ait çöven çok az b u l u n u r . E l d e edilen droglar, m a h a l l i i h t i y a c ı n a n c a k b i r kısmını karşılayabilmektedir. P i y a s a d a K o n y a Ç ö v e n i (malı), Beyşehir m a l ı , I s p a r t a Ç ö v e n i (malı), birinci m a l gibi isimlerle bu-l u n m a k t a d ı r .

3- O r t a A n a d o l u : Bu b ö l g e d e 2 Gypsophila t ü r ü çöven elde e t m e d e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Bu s e b e p t e n 2 alt g r u b a a y r ı l a r a k incele-necektir.

a ) Ç o r u m - Y o z g a t B ö l g e s i : Ç o r u m , Ç a n k ı r ı , A n k a r a (bil-hassa K e s k i n civarı), Kırşehir, Sivas illerinde Gypsophila eriocalyx Boiss.'nin k ö k l e r i n d e n elde edilir. Bitki çiçekli iken, H a z i r a n ve T e m -m u z a y l a r ı n d a , kökler t o p r a k t a n çıkarılır. P i y a s a d a Ç o r u -m Ç ö v e n i (malı), Y o z g a t Ç ö v e n i (malı), ü ç ü n c ü veya d ö r d ü n c ü m a l gibi isim-lerle b u l u n m a k t a d ı r .

b) N i ğ d e B ö l g e s i : N i ğ d e ili içinde d a r bir bölgede (Bor ci-v a r ı n d a ) Gypsophila perfoliata L. ci-var. anatolica (Boiss. et H e l d r . ) Bark.' d e n elde edilir. E l d e e t m e bitki y a p r a k l a n ı r k e n veya çiçekli iken y a p ı l -m a k t a d ı r . P i y a s a d a N i ğ d e Çöveni (-malı), ü ç ü n c ü -m a l gibi isi-mlerle b u l u n m a k t a d ı r .

Ç ö v e n E l d e E d i l e n B i t k i l e r i n Y a y ı l ı ş ı v e Ç ö v e n B ö l g e l e r i : H e r b a r y u m l a r ı n ve l i t e r a t ü r bilgilerinin incelenmesi ile bilimsel geziler s o n u c u çöven k a y n a ğ ı o l d u ğ u tespit edilen Gypsophila t ü r l e r i n i n dağılımı Ş e k i l - l ' d e gösterilmiştir. Bilimsel geziler s o n u c u tespit edilen " ç ö v e n b ö l g e l e r i n i n " h u d u t l a r ı a y n ı h a r i t a d a işaretlenmiştir.

46 Ekrem SEZİK

Şek. 1. Ç ö v e n E l d e E d i l e n Bölgeler ve Bitkilerin Yayılışı. G . eriocalyx G . perfoliata v a r . a n a t o l i c a

G . bieolor G . a r r o s t ü v a r . n e b u l o s a

İç-Batı A n a d o l u B. O r t a A n a d o l u B. ( Ç o r u m - Y o z g a t ) D o ğ u A n a d o l u B. O r t a A n a d o l u B. (Niğde) i

Ç ö v e n E l d e E d i l e n T ü r l e r i n A y ı r ı m A n a h t a r ı : Gypsophila t ü r l e r i bir veya çok yıllık bitkilerdir. Ç ö v e n çok yıllık ve kökleri o d u n l u t ü r l e r d e n elde edilir. B u t ü r l e r i n ayırımı aşağıdaki a n a h t a r a göre yapılabilir.

la Bitki t a m a m e n tüysüz , 2a Y a p r a k l a r 1 belirgin d a m a r l ı , 3-6 cm b o y d a , 3-18 mm

genişli-ğ i n d e ; çiçek d u r u m u sık, pedisel 3-10 m m ; b r a k t e l e r pulsu, d e l t o i t ; kaliks l o b l a r ı s u b k o r d a t - k o r d a t G. bicolor 2b Y a p r a k l a r 3 ' d e n fazla d a m a r l ı , 1-5 cm b o y d a , 1-6 mm

geniş-l i ğ i n d e ; çiçek d u r u m u gevşek, pedisegeniş-l kapigeniş-ler, 10-25 m m genegeniş-l- genel-likle b ü k ü k ; b r a k t e l e r yapraksı, l i n e a r kaliks lobları o v a t

G. arrostii v a r . nebulosa l b Bitki k ı s m e n veya t a m a m e n t ü y l ü

3a Y a p r a k l a r 1 belirgin d a m a r l ı , linear, etli, kesiti 3 köşeli veya kısa linear, bitki t ü y l ü ; çiçek d u r u m u hirsut, sık, çok çiçekli, b r a k t e l e r lanseolat G. eriocalyx. 3b Y a p r a k l a r 3-7 d a m a r l ı , l i n e a r l a n s e o l a t t a n o v a t a k a d a r o l a n

şe-killerde, etli değil, kesiti kısa l i n e a r ; b i t k i n i n t a b a n y a p r a k l a r ı ve alt kısmı salgı tüyleri ile k a p l ı ; çiçek d u r u m u tüysüz, gevşek

a z çiçekli; b r a k t e l e r t r i a n g u l a r - a k u m i n a t . . G. perfoliata v a r . anatolica. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 28 28 30 32 34 36 38 40 42 44 A B C 36 38 40 42

Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi 4/

Şek. 2. V a n Çöveni, m a k r o s k o p i k y a p ı . Şek. 3. Isparta-Beyşehir Çöveni, m a k r o s k o p i k y a p

Şek. 4. Ç o r u m - Y o z g a t Çöveni, m a k r o s k o p i k y a p ı . Şek. 5. N i ğ d e Çöveni, m a k r o s k o p i k y a p ı . Isparta

E k r e m S E Z İ K

V a n bölgesinde çöven elde edilen Gypsophila bicolor'un y a n ı n d a G. ruscifolia Boiss. de b u l u n u r . Bu t ü r , çöven elde edilişinde kullanıl-m a z . G. ruscifolia t ü y s ü z d ü r ve y a p r a k l a r ı n k o r d a t - a kullanıl-m p l e k s i k a u l olmasıyla k o l a y c a G. bicolor'dan ayırt edilebilir.

O r t a ve İ ç - B a t ı A n a d o l u bölgelerinde G. venusta F e n z l . t ü r ü yaygın o l a r a k b u l u n m a k t a v e h a l k t a r a f ı n d a n " b i r çeşit ç ö v e n " diye isimlendirilmektedir. Bitki çöven elde e t m e d e k u l l a n ı l m a z . B u t ü r d e t ü y s ü z d ü r . D i ğ e r t ü r l e r d e n şu özellikleri ile ayırt edilebilir: Y a p r a k -l a r -lanseo-lat, 5-15 m m geniş-likte, 2 0 - 5 0 m m b o y d a , 3-5 d a m a r -l ı ; çiçekler diğer 2 t ü r d e n d a h a b ü y ü k ve gösterişli, kaliks tübiform, 3 . 5 m m d e n d a h a u z u n ; p e t a l l e r 5-8 m m u z u n l u ğ u n d a d ı r .

V a n Ç ö v e n i :

V a n Ç ö v e n i genellikle b i r b i r i n e b e n z e y e n , u z u n , silindirik, biraz kıvrık, d ü z veya hafif b ü k ü l m ü ş kirli sarı renkli p a r ç a l a r d a n m e y d a n a gelmiştir. K a r ı ş ı m d a a z m i k t a r d a küçük, kıvrık kök p a r -çaları d a b u l u n a b i l i r . K ö k l e r i n çapı 0 . 8 - 4 c m , b o y u 4-35 c m a r a s ı n d a değişen ölçülerdedir. U ç l a r ı ya d ü z veya çok hafif meyilli bir yüzey-le biter veya kalın, belirgin s a p artıkları b u l u n u r . K ö k l e r i n yüzeyi b o y u n a g a y r i m u n t a z a m o l u k l u d u r ; oluklar yer yer e n i n e çizgi veya y u v a r l a k k a b a r c ı k l a r l a kesilir. Bu e n i n e k a b a r c ı k l a r I s p a r t a - B e y ş e h i r Ç ö v e n i n d e n çok d a h a belirgindir. O l u k l a r ı n i ç i n d e ince t a b a k a l a r h a l i n d e t o p r a k p a r ç a l a r ı g ö r ü l ü r . K ö k l e r k e n d i n e has çok hafif ko-k u d a d ı r , ko-karako-kteristiko-k t a d ı y o ko-k t u r . K ö ko-k l e r i n yapısı sert, ko-kırılması zor, tozlu kırılan, kırıldığında aksırtıcı, kırılma yüzeyi d ü z veya hafif meyillidir.

E n i n e kesit ovat, k e n a r l a r ı b u r u ş u k t u r . K ö k t a b a k a l a r ı r e n k ve ya-pı farklılıklarından dolayı m a k r o s k o p i k o l a r a k ayırt edilebilir ve şun-l a r d ı r : M a n t a r (kirşun-li sarı), k a b u k (beyaz), işun-letme d e m e t şun-l e r i ( s a n ) , merkezi silindir (beyaz), öz kolları (beyaz) ve dağılışı, floem (kirli b e y a z ) . M e r k e z i silindirde sene t a b a k a l a r ı ayırt edilebilir.

I s p a r t a - B e y ş e h i r Ç ö v e n i

Bu çöven genellikle birbirine b e n z e y e n , u z u n , silindirik; biraz kıvrık veya b ü k ü l m ü ş kirli sarı r e n k t e k i p a r ç a l a r ı n m e y d a n a getirdiği

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n M e n ş e i v e Kalitesi 49 bir karışımdır. İ n c e ve kısa kökler n a d i r d i r . Bazen 50-60 cm b o y u n d a k i p a r ç a l a r a rastlanır. K ö k l e r genellikle 1 . 3 - 2 . 8 c m ç a p ı n d a v e 1530 c m b o y u n d a k i p a r ç a l a r d a n m e y d a n a gelmiştir. U ç l a r ı y a k ı -r ı l m a d a n d o ğ a n meyilli bi-r yüzeyle bite-r veya sap a -r t ı k l a -r ı b u l u n u -r . K ö k l e r i n yüzeyi b o y u n a g a y r i m u n t a z a m oluklu, yer yer e n i n e çizgi h a l i n d e k i k a b a r c ı k l a r l a kesilmiştir. M a n t a r t a b a k a s ı y e r y e r d ö k ü l -m ü ş ve d ö k ü l e n kısı-mlar b e y a z d ı r . O l u k l a r fazla d e r i n o l -m a d ı ğ ı için p a r ç a l a r ı azdır. K ö k l e r k e n d i n e h a s k o k u d a d ı r . K a r a k t e r i s t i k t a d ı b u l u n m a z ve yapısı serttir. K ı r ı l m a s ı zor, kırılışı tozlu, tozlar ak-sırtıcı, k ı r ı l m a yüzeyi hafif meyillidir.

E n i n e kesit ovat, b u r u ş u k . K ö k t a b a k a l a r ı m a k r o s k o p i k o l a r a k ayırt edilebilir: M a n t a r (kirli sarı), k a b u k (beyaz), i l e t m e d e m e t -leri (sarı), merkezi silindir (beyaz), floem (kirli b e y a z ) , öz kolları

(beyaz) ve dağılışı gibi a y r ı n t ı l a r belirgindir. M e r k e z i silindirde yıl h a l k a l a r ı seçilebiliyor.

Ç o r u m - Y o z g a t Ç ö v e n i

Ç o r u m - Y o z g a t Ç ö v e n i g a y r i m u n t a z a m veya d ü z g ü n p a r ç a l a r l a , b o y u n a kesilmiş d ü z g ü n veya g a y r i m u n t a z a m şekillerdeki p a r ç a l a r ı n karışımıdır. G a y r i m u n t a z a m p a r ç a l a r k a l ı n , b ü y ü k v e m u h t e l i f şekillerde olabilir, y a n kökler taşıyabilirler. U ç l a r ı n ı n h e r h a n g i bir sabit özelliği y o k t u r . D ü z g ü n p a r ç a l a r 1 . 6 - 1 . 7 c m ç a p ı n d a , 7-13 c m b o y u n d a v e uçları h e m e n h e m e n d ü z ( t o p r a k t a n çıkarıldığında keskin aletlerle p a r ç a l a n d ı ğ ı için) veya çok az p ü r t ü k l ü d ü r . B o y u n a kesilmiş d ü z g ü n veya g a y r i m u n t a z a m p a r ç a l a r ı n iç yüzleri beyaz, tozlu ve yer yer sarı r e n k t e d i r . B ü t ü n köklerin dış yüzeyleri k a h v e -rengiye y a k ı n kirli sarı r e n k t e , b o y u n a çizgili, k ü ç ü k k a b a r c ı k l a r ı n birleşmesiyle e n i n e çizgi h a l i n d e k a b a r c ı k l a r dizisi m e y d a n a gelmiştir. K ö k l e r k e n d i n e h a s hafif kokulu, y a v a n t a t t a yapısı serttir. A n c a k kesici aletlerle kırılabilir, kırılış lifli ve tozlu, tozlar p e k aksırtıcı de-ğildir.

E n i n e kesit dairemsi, k e n a r l a r ı h e m e n h e m e n d ü z d ü r . T a b a -k a l a r -kolaylı-kla ayırt edilebilir: M a n t a r (-kahverengimsi -kirli sarı), k a b u k (beyaz), iletme d e m e t l e r i (sarı), m e r k e z i silindir (kirli b e y a z ) , floem (kirli b e y a z ) , öz kolları (kirli beyaz) ve dağılışı belirgin o l a r a k g ö r ü l ü r . Sene t a b a k a l a r ı seçilebiliyor.

50 Ekrem SEZİK

Şek. 6. Çövenlerin e n i n e kesitlerinin m a k r o s k o p i k karşılaştırılması, 1 - V a n Ç . 2 - Î s p a r t a - B e y ş e h i r Ç . 3 - N i ğ d e Ç . 4 - Ç o r u m - Y o z g a t Ç . N i ğ d e Ç ö v e n i

Bu çöven g a y r i m u n t a z a m , u z u n silindirik değişik şekillerde kıvrılmış p a r ç a l a r veya t a m k ö k l e r d e n m e y d a n a gelmiş bir karışım-dır. K ö k l e r kahverengimsi, b o y u n a d e r i n oluklu, y ü z e y d e e n i n e k a b a r c ı k l a r n a d i r (varsa k ü ç ü k v e y u v a r l a k ) , o l u k l a r ı n içinde t o p r a k p a r ç a l a r ı belirgin. Yüzeyin b a z ı k ı s ı m l a r ı n d a m a n t a r n o k t a c ı k l a r h a l i n d e d ö k ü l m ü ş olabilir. K ö k l e r 0 . 3 1 c m ç a p t a , 317 c m b o y d a , u ç -ları d ü z veya sap artık-ları ile ö r t ü l ü , k e n d i n e has hafif k o k u d a , tatsız, sert, kolayca kırılabilen y a p ı d a d ı r . K ı r ı l m a az tozlu, k ı r ı l m a yüzeyi h e m e n h e m e n d ü z d ü r .

E n i n e kesit içe b ü k ü k , t a b a n ı d ü z veya h e m e n h e m e n y u v a r l a k t ı r . T a b a k a l a r m a k r o s k o p i k o l a r a k diğer çövenler k a d a r iyi ayırt edile-m e z : M a n t a r ( k a h v e r e n g i edile-m s i ) , k a b u k (beyaz), i l e t edile-m e d e edile-m e t l e r i (sarı), merkezi silindir (beyaz), öz kolları (beyaz) ve dağılışı dikkatle ince-lenince görülebilir. Sene h a l k a l a r ı ayırt edilemiyor.

A n a l i t i k İ n c e l e m e :

T ü r k Ç ö v e n çeşitlerinin hemoliz indeksi, k ö p ü r m e indeksi v e h a m saponozit m i k t a r l a r ı T a b l o - I I ' d e gösterilmiştir. T a b l o y a değişik örnekler ü z e r i n d e y a p ı l a n analizler s o n u c u elde edilen değerlerin en alt ve en üst h u d u t l a r ı alınmıştır.

1

2

Türk Çöveni'nin Menşei ye Kalitesi 51 mantar felloderma korteks parankiması floem druz kambiyum ksilem parankiması öz kolları odun boruları Öz

Şek. 7. V a n Ç ö v e n i , e n i n e kesitin şeması.

146.

5

mantar telloderma korteks 5 2 E k r e m S E Z İ K 146. 5 m floem druz kambiyum öz kolları ksilem parankiması odun boruları öz

Şek. 8. Isparta-Beyşehir Çöveni, enine kesitin şeması. parankiması

Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi 53 Ş e k . 9 . Ç o r u m - Y o z g a t Ç ö v e n i , e n i n e k e s i t i n ş e m a s ı mantar felloderma korteks parankiması f l o e m druz sklerenkima demeti öz kolu ksilem parankiması odun boruları 146.5. M

öz

146. 5 m mantar felloderma korteks parankiması floem druz kambiyum öz kolları ksilem parankiması odun boruları öz

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n Menşei v e Kalitesi 55

Şek. 1 1 . V a n Çöveni, e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı M a n t a r , felloderma, k a b u k p a r e n k i -ması ve d r u z l a r .

56 E k r e m S E Z İ K

Şek. 14. Isparta-Beyşehir Çöveni, mikroskopik y a p ı , enine kesit M a n l a r , felloderma, k a b u k p a r e n k i m a s ı v e d r u z l a r .

Şek. 13. V a n Ç ö v e n i , enine kesit, mikroskopik y a p ı K s i l e m p a r e n k i m a s ı , o d u n boruları, öz kolları ve druzlar.

T ü r k Ç ö v e n i ' n i n M e n ş e i v e Kalitesi 57

Şek. 16. Ç o r u m - Y o z g a t Çöveni, e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı Sklerenkima d e m e t l e r i ve öz kollarının genel g ö r ü n ü ş ü

Şek. 15. Isparta-Beyşehir Çöveni, mikroskopik yapı, e n i n e kesit Öz kolları, o d u n boruları, ksilem p a r e n k i m a s ı ve d r u z l a r .

58 E k r e m S E Z İ K

Şek. 17. Ç o r u m - Y o z g a t Çöveni, e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı Sklerenkima d e m e t l e r i , o d u n b o r u l a r ı , öz kolları ve d r u z l a r .

Şek. 18. Ç o r u m - Y o z g a t Çöveni, e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı K a m b i y u m , floem, o d u n b o r u l a r ı ve sklerenkima.

Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi 59

Şek. 19. N i ğ d e Çöveni, e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı M a n t a r , felloderma, k a b u k p a r e n -kiması.

Şek. 20. N i ğ d e Ç ö v e m , e n i n e kesit, mikroskopik y a p ı Öz kolları, o d u n boruları, ksilem p a r e n k i m a s ı ve d r u z l a r .

60 E k r e m S E Z İ K T a b l o 2 . T ü r k Ç ö v e n l e r i n i n Analizleri. T ü r l e r H e m o l i z indeksi K ö p ü r m e indeksi % H a m s a p o n o z i t G. bicolor G. arrostii v a r . nebulosa G. eriocalyx G. perfoliata var. a n a t o l i c a 6 . 6 6 7 - 6 . 9 2 5 5 . 2 9 5 - 6 . 6 6 7 3 . 3 8 5 - 3 . 6 5 9 9 . 7 7 8 - 1 0 . 0 0 0 9 . 0 0 0 - 1 0 . 0 0 0 9 . 6 0 0 - 1 0 . 0 3 4 1 . 8 0 0 - 2 . 0 0 0 4 . 6 5 0 - 5 . 0 0 0 20-25 19-22 10-14 15-19 K r o m a t o g r a f i k A y ı r ı m :

Ç ö v e n köklerinin v e h a m saponozitlerin ayırımı k r o m a t o g r a m -larm şekillerinde g ö r ü l m e k t e d i r . R e v e l a t ö r o l a r a k eritrosit süspan-s i y o n u n u n d a kullanılmasüspan-sı ile süspan-saponozitlerin tesüspan-spiti m ü m k ü n o l m u ş ve k r o m a t o g r a m l a r d a işaretlenmiştir.

T A R T I Ş M A V E S O N U Ç

A r a ş t ı r m a m ı z ı n b u l g u l a r ı çövenlerin kaliteleri ve b i r b i r l e r i n d e n a y ı r ı m l a r ı n ı sağlayan özellikleri b a k ı m ı n d a n tartışılacaktır.

K a l i t e l e r i n T e s p i t i :

Ç ö v e n i n e n d ü s t r i d e kullanılışında hemoliz v e k ö p ü r m e indeks-lerinin, g ı d a s a n a y i i n d e ise k ö p ü r m e indeksinin değeri ö n e m l i d i r . Bu y ü z d e n kalite tespitinde b u değerler göz ö n ü n d e t u t u l m a l ı d ı r . V a n v e I s p a r t a B e y ş e h i r Ç ö v e n l e r i n i n h e m k ö p ü r m e h e m d e h e m o l i z i n -deksleri yüksektir. Ayrıca h a m saponozit m i k t a r l a r ı d a d i ğ e r l e r i n d e n fazladır. Bu t ü r l e r d e n I s p a r t a - B e y ş e h i r Ç ö v e n i p i y a s a d a son d e r e c e azalmıştır. H a l e n p i y a s a d a V a n Ç ö v e n i b u l u n m a k t a ve 1. kalite diye s a t ı l m a k t a d ı r . B u d e ğ e r l e n d i r m e d o ğ r u d u r .

N i ğ d e Ç ö v e n i n i n h e m o l i z indeksi yüksek fakat k ö p ü r m e indeksi v e h a m saponozit yüzdesi d ü ş ü k t ü r . D i ğ e r t a r a f t a n b i t k i n i n kökleri-n i kökleri-n ikökleri-nce ve az olması gekökleri-niş p o p u l a s y o kökleri-n l a r h a l i kökleri-n d e b u l u kökleri-n m a m a s ı , bu çövenin 1. kaliteye y a k ı n özelliklerine r a ğ m e n , ileride yaygın bir şekilde çöven elde e t m e d e kullanılmasını engelleyecektir. F a k a t özel-likleri b a k ı m ı n d a n 2. kalite sayılması gerekir.

Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi 61

Şek. 2 1 . Ç ö v e n ekstraktlarının kromatografisi Silikajel G (hazır p l a k - M e r c k ) , n B u O H , n P r O H , g l A c O H , H20 ( 4: 2 : 1 : 3 ) , rev.

fos-fotungustik asit. 1 — V a n Ç., 2 - Isparta-Bey-şehir Ç., 3 - Ç o r u m - Y o z g a t Ç., 4 - N i ğ d e Ç .

T a r a n m ı ş lekeler saponozitlere aittir.

Şekil 2 2 . H a m saponozitlerin k r o m a t o g r a -fisi Silikajel G (hazır p l a k - M e r c k ) , n B u O H , n P r O H , g l A c O H , H20 ( 4: 2 : 1 : 3 ) , rev.

fos-fotungustik asit. 1 - V a n Ç., 2 - Isparta- Bey-şehir Ç., 3 - Ç o r u m - Y o z g a t Ç., 4 - N i ğ d e Ç .

T a r a n m ı ş lekeler saponozitlere aittir.

Ç o r u m - Y o z g a t Ç ö v e n i en d ü ş ü k değerlere s a h i p bir çöven çe-şididir. Bu değerler b a k ı m ı n d a n 3. kalite sayılmalıdır. K ö k l e r i n i n b ü y ü k ve kalın olması, elde edildiği bitkinin yaygın ve p o p u l a s y o n -l a r ı n ı n geniş o-lması, bu çövenin faz-la m i k t a r -l a r d a e-lde edi-lmesine sebep o l m a k t a d ı r . B u çöven d a h a çok Bulgaristan v e R o m a n y a ' y a i h r a ç edilmekte a y r ı c a g ı d a s a n a y i i n d e iç t ü k e t i m i k a r ş ı l a m a k için k u l l a n ı l m a k t a d ı r .

62 E k r e m S E Z İ K

Ç ö v e n l e r i n B i r b i r i n d e n A y ı r ı m ı :

Ç o r u m - Y o z g a t Ç ö v e n i b ü t ü n b u l g u l a r ı b a k ı m ı n d a n diğer çö-v e n l e r d e n kolaylıkla ayırt edilebilmektedir. Bu çöçö-venin b ü y ü k çö-ve kalın k ö k l e r d e n m e y d a n a gelmesi, e n i n e kesitinde sklerenkima dem e t l e r i n i n görüldemesi, v e k ö p ü r dem e indeksleri ile h a dem s a p o n o z i t dem i k -t a r ı n ı n d i ğ e r l e r i n d e n d ü ş ü k hemoliz olması en ayırıcı özellikleridir. K r o m a t o g r a f i k i n c e l e n m e s i n d e saponozitlerin b u l u n d u ğ u kısımda 4 lekenin görülmesi diğer t ü r l e r d e n kolayca a y ı r m a y ı s a ğ l a m a k t a d ı r .

N i ğ d e Ç ö v e n i de m a k r o s k o p i k ve mikroskopik b u l g u l a r ı ile diğ e r l e r i n d e n kolayca a y r ı l a b i l m e k t e d i r . İ n c e , kıvrık ve koyu k a h v e -r e n g i k ö k l e -r d e n m e y d a n a gelmesi, geniş bi-r m a n t a -r t a b a k a s ı taşıması, k ö p ü r m e indeksinin d ü ş ü k b u n a m u k a b i l h e m o l i z indeksinin yüksek oluşu, N i ğ d e Ç ö v e n i n i diğer çeşitlerden a y ı r a n en ö n e m l i özellikleridir. V a n v e I s p a r t a - B e y ş e h i r Çövenleri b i r b i r i n e çok benzerler. M i k r o s k o p i k özelliklerinin y a n ı n d a , k r o m a t o g r a f i k a y r ı m l a r ı b e n z e r ; h e m o l i z v e k ö p ü r m e indekslerinin, h a m saponozit m i k t a r -l a r ı n ı n y a k ı n değer-lerde o-lması, b u öze-l-lik-lerden y a r a r -l a n a r a k bir a y ı r ı m yapılabilmesini güçleştirmektedir. B u n a karşılık bu iki çöven çeşidi m a k r o s k o p i k özellikleri ile ayırt edilebilir. V a n Ç ö v e n i n i n y ü z e y i n d e k i g a y r i m u n t a z a m oluklar h e m d e r i n d i r h e m d e yer yer enine belirgin çizgi ve y u v a r l a k şekillerdeki k a b a r c ı k l a r l a kesilir. I s p a r t a Ç ö v e n i n d e ise oluklar d e r i n değildir ve k a b a r c ı k l a r e n i n e çizgi h a l i n -d e -d i r . M a n t a r t a b a k a s ı yer yer -d ö k ü l m ü ş v e b u -d ö k ü l m e l e r b a z e n e n i n e çizgiler h a l i n d e m e y d a n a gelmiştir. Bu iki çövenin m a k r o s k o pik ayırımı y a p ı l d ı k t a n s o n r a diğer özelliklerinin incelenmesi ve d e ğ e r -lerinin tespiti ile elde edilen sonuçlar ilk b u l g u l a r ı kuvvetlendirilebilir.

H a l e n G. arrostii var. nebulosa'dan elde edilen çöven m i k t a r ı son d e r e c e azdır. Birinci kalite T ü r k Ç ö v e n i G. bicolor'dan t o n l a r c a elde e d i l m e k t e d i r . G ö r ü l d ü ğ ü gibi B e y ş e h i r - I s p a r t a Ç ö v e n i n i n yerini d a h a ü s t ü n özelliklere s a h i p V a n Ç ö v e n i almıştır. D i ğ e r t a r a f t a n " S a p o n i n u m p u r u m a l b u m " elde edilişinde d e V a n Ç ö v e n i kul-l a n ı kul-l m a k t a d ı r .

S o n u ç o l a r a k ç a l ı ş m a m ı z d a T ü r k Ç ö v e n i n i n menşei, çeşitleri, elde edildiği bölgeler, kaliteleri ve kaliteyi etkileyen değerler ile çöven çeşitlerinin b i r b i r i n d e n ayırımını sağlayan nitelikler o r t a y a çıkarıl-mıştır.

Türk Çöveni'nin Menşei ve Kalitesi 6 3

Ö Z E T

T ü r k Ç ö v e n i Gypsophila bicolor ( F r e y n . et Sint.) G r o s s h e i m , G. arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. et H e l d r . ) Bark., G. eriocalyx Boiss., G. perfoliata L. var. anatolica (Boiss. et H e l d r . ) Bark. t ü r l e r i n d e n elde edilmektedir.

A r a ş t ı r m a s o n u c u n d a , T ü r k Ç ö v e n l e r i n i n menşei, elde edildikleri bölgeler, m a k r o s k o p i k ve mikroskopik özellikleri, kaliteleri, kaliteyi etkileyen değerler (hemoliz v e k ö p ü r m e indeksleri, h a m saponozit m i k t a r l a r ı ) ve b i r b i r l e r i n d e n a y ı r ı m l a r ı n ı s a ğ l a y a n özellikler o r t a y a çıkarılmıştır.

S U M M A R Y

T u r k i s h S o a p r o o t s are o b t a i n e d from t h e following Gypsophila species: G. bicolor ( F r e y n . et Sint.) Grossheim, G. arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. et H e l d r . ) Bark., G. eriocalyx Boiss., G. perfoliata L. var. anatolica (Boiss. et H e l d r . ) Bark.

As a result of o u r research, t h e following properties of t h e T u r kish S o a p r o o t s a r e clarified: T h e origins, districts of collection, m a c -roscopical a n d mic-roscopical p r o p e r t i e s , q u a l i t y a n d t h e values (ta-b u l a t e d (ta-below) affecting t h e quality, t h e differentiation of t h e soap-r o o t types.

Analyse Values for T u r k i s h Soaproots

Sources H e m o l y t i c i n d e x F o a m i n g i n d e x (%) C r u d e s a p o n i n G. bicolor 6 . 6 6 7 - 6.925 9 . 0 0 0 - 1 0 . 0 0 0 20-25 G. arrostii var. 5 . 2 9 5 - 6 . 6 6 7 9 . 6 0 0 10.034 19-22 nebulosa G. eriocalyx 3 . 3 8 5 - 3 . 6 5 9 1 . 8 0 0 - 2 . 0 0 0 10-14 G. perfoliata var. 9 . 7 7 8 - 1 0 . 0 0 0 4 . 6 5 0 - 5 . 0 0 0 15-19 a n a t o l i c a L İ T E R A T Ü R

1— B a y t o p , T., Rap. et Commun. 3 eme Congress Int. Bot. Section 14, 31 (1954). 2- F l ü c k i g e r , F., Arch. Pharm. 228, 192 (1890).

64 E k r e m S E Z İ K

3 - B a y t o p , T., T ü r k i y e ' n i n T ı b b i v e Z e h i r l i Bitkileri, İ . Ü . Yayınları 1039, İ s t a n b u l

(1963)-4 - D a v i s , P.H., F l o r a o f T u r k e y a n d t h e E a s t A e g e a n Islands, cilt 2 , University Press, E d i n b u r g h (1967).

5- B a r k o u d a h , Y.I., Wentia 9,1 (1962).

6 - Ç a l ı ş , İ . , S a p o n a r i a kotschyi Boiss. Ü z e r i n d e F a r m a k o g n o z i k A r a ş t ı r m a l a r , H . U . Sağlık Bilimleri F a k . , D o k t o r a tezi, A n k a r a (1977).

7 - Y e ş i l a d a , E., Poygala p r u i n o s a Boiss. subsp. p r u i n o s a J . C u l l e n Ü z e r i n d e F a r m a k o g nozik Ç a l ı ş m a l a r , H . Ü . Sağlık Bilimleri F a k . , D o k t o r a tezi, A n k a r a (1979). 8 - T o k e r , G., Bazı T r i t e r p e n i k S a p o n o z i t l e r i n İ n c e T a b a k a K r o m a t o g r a f i s i ile T a n ı m ı

Ü z e r i n d e A r a ş t ı r m a l a r , H . Ü . Sağlık Bilimleri F a k . , Y . Lisans tezi, A n k a r a (1977). 9 - B ü y ü k k a r a , S., Bazı T r i t e r p e n i k S a p o n o z i t l e r i n K o l o n K r o m a t o g r a f i s i ile Ayırımı Ü z e r i n d e Çalışmalar, H . Ü . Sağlık Bilimleri F a k . , Y . Lisans T e z i , A n k a r a (1977). 1 0 - M ö e s , A., J. Pharm. Belg. 21, 347 (1966).

11 - S t a h l , E., T h i n L a y e r C h o r o m a t o g r a p h y , G e o r g e Ailen u n d U n w i n , S p r i n g e r Verlag, 2. Baskı. H e i d e l b e r g (1969).