Ahlat Taşı (Andezit Tüf)

ÎMTIDIggS^ ^^^^

Ali BORAN

1. GİRİŞ

nadolu'nun dogu ucundaki Van Gölü çev­ resi, birçok kültürün dogma ve yayılma alanı olmuştur.

Van Gölü çevresinde birçok yerleşim yeri var­ dır. Bunlar; Van (merkez), Tatvan, Edremit, Mura­ diye, Özalp, Erciş, Gevaş, Bitlis (merkez), Hizan, Adilcevaz ve Ahlat'tır.

Ahlat, Süphan ve Nemrut dağları arasında Van Gölüne bakan eğimli platolar üzerinde kurul­ muştur. Bitlis ilinin sınırları içinde yer almaktadır. 1700 m. rakımda ve 1044 km^ kırsal bir alana yayılmış bulunan ilçenin yüzey şekilleri, gerek bi­ çim gerekse meydana geliş bakımından farklılıklar göstermektedir. Topraklannın geniş bir bölümünü Sütey yaylalannın yüksek düzlükleri ve Ahlat Ovası oluştunnaktadır.

Hz. Ömer (640-641) zamanında fethedilen Ahlat, XI. yy.da Türk akıncılarının üssü olmuştur. 1071 Malazgirt savaşına Alp Arslan Ahlat'ta hazır­ lanmıştır. Yine Osmanlı Devleti'nin kurucusu Er-tugrul Gazi'nin beşiği Ahlat'ta sallanmıştır.

Ahlatşahlar döneminde (1100-1207) Anado­ lu'nun en büyük ticaret merkezlerinden biridir. Bu dönemde imar faaliyetlerinin yoğunlukla uygulan­ dığı görülmektedir.

Anadolu Selçuklu mimarisinin en önemli ese­ ri olan Divriği Külliyesi'nin miman Ahlatlı'dır. Yine Konya Ulu Camii'nin minberinin, Tercan Mama Hatun Türbesi'nin, Alay Han'ın, Gevaş Halime Hatun Türbesi'nin mimarı Ahlatlı'dır. Ahlat'taki Selçuklu Mezarhgı'ndaki eşsiz süslemelerin mimar-lan da Ahlatlı'dır. 2

Türk Sanatı'nda önemli yeri olan Ahlat ve eserierinin yanında taşı da önemli bir yere sahiptir.

2. TAŞ V E ÇEŞİTLERİ Taşın Oluşumu

Taş, Türkçe'de katı toprak manasında "fcaş"tan gelmektedir.^

Yer kabuğunu oluşturan ve çoğunlukla bir kaç mineralin Agrega halinde birleşmesi ile mey­ dana gelen kütlelere taş veya özel adı ile külte adı verilmektedir. Örneğin, granit, üç mineralden yani kuvars, feldispas ve mikadan oluşmaktadır.

Taşın içinde yüzü bulan bileşenlerden önemli­ leri O, H, C, Cl, S, F, P, N, Sı, Al. Fe, Mn, K , Na, Ca, Mg, Ba, Ti, Zr, Cr'dur.'*

Tortul Taşlar

Tabakalar hıalinde birbirinin üzerinde olan ve birleşimlerinde daha çok amorf elemanlar bulunan taşlardır. Bunlar akarsular tarafından taşınan taş ve topraklann deniz ve göller içinde tabakalar ha­ linde çökelmesi ile oluşmuştur. Bu maddeleri bağ­ layan genellikle kalsiyum karbonat bileşimli bir do­ ğal çimento gösterilmektedir. Taşlann içinde bitki ve hayvan fosilleri bulunmaktadır. Kum taşlan, kalkerler, tüf ve travertenler, oniks gibi taş çeşitleri görülür.^

1. Boran, AU, Van Gölü Çevresindeki Tek Kubbeli Camilerin Türk Sanatı'ndaki Yeri (Basılmamış Y.Y.Ü.Sos.Bil. Ens.Yüks€k Unas Tezi 1994),4.

2. Boran, a.s-e , (bkz.dn. 1)4 v.d. 3. Arscvcn, C. E., S.A .IV. 1994-1944. 4. Sayan, M., Mineraloji ve Jeoloji (1960) 306.

5. Gürdal, E . , "Anıtlarda ve Yapılarda Kullanılmış Doğal

Taşlann Bozulmaları ve Korunmaları" Rölövc ve Res­ torasyon Dergisi, VI. 1987, 27; Sayan, M., m.g.*.. (bkz. dn.3) 307.

364 Ali BORAN Metamormik Taşlar

Değişime uğramış taşlardır. Bu taşlar hem bil-lursal hem de levhalı dokusu gerek magmatik taş­ lar gerekse ince tabakalardan ibaret tortul taşlan andırdığından bunlara bazen billurlu ve levhalı taş­ lar manasına gelen kristallofiliyen adı verlimekte-dir. Metamorfik taş içinde pek az olarak fosillere rastlanır. Mermer ve serpantinler bu gruba gir­ mektedir.

Magmatik Taşlar

Genellikle dağlık yerlerde düzensiz külteler halinde bulunan sert, parlak ve genel olarak billur­ lardan meydana gelen taşlardır. Bunlar prosferi teşkil eden magmanın litosferdeki çatlaklan taki­ ben yeryüzüne yakın yerlere kadar yükselmesiyle ve orada sertleşerek billur halini almasıyla oluşurlar.

Magmatik taşlar yerkabuQu içinde başlıca iki şekilde bulunur:

a. Külte halinde (Derinlik Külteleri): Bun­

lar yerkabugu içinde bulunan ve iç püskürme neti­ cesinde meydana gelen tamamı ile billurlardan ibaret büyük kültelerdir.

b. Filon Halinde (Filon Külteleri): Yerkabu­ gu içinde bulunan ve magma tarafından dolduru­ lan çatlaklara filon denilmektedir. Derinlerden ge­ len magma tortul tabakaların arasındaki çatlaklan takiben yeryüzüne kadar çıkar ve orada yayılarak katılaşır. Volkanlar baca adı verilen çatlaklar vası­ tasıyla lavları dışarıya dökmekte ve bunların katı­ laşmasından volkanik taşlar oluşmaktadır.

Yüzey taşlan, derinlik taşlarının aksine mag­ manın çabuk veya birdenbire soğuyup katılaşma­ sından meydana gelmektedir.

Magmatik taşlar yapılan bakımından billursal, yan billursal ve camsıdır.

Billursal olanlar tamamıyla billurlardan olup, bunlarda şekilsiz maddeler bulunmaz. Granit, siye­ nit gibi.

Yan billursal olanlar kısmen billurlardan, kıs­ men de şekilsiz maddelerden ibarettir. Trakit, An­ dezit, Bazalt taşlan gibi.

Camsı olanlar ise tamamiyle şekilsiz madde­ lerdendir. Obsidiyen taşı gibi.

Yan billursal ve camsı taşların yapılarından biri olan volkanik bileşenlerinin bazı çeşitleri içinde lavlardan başka diğer bir çok volkanik materyalle­ re de rastlanmaktadır. Bunlar volkan bombalan, lapilli ve küllerden ibarettir.

Volkanik bombaları büyük lav parçalannn kraterden fırlarken havada eksenleri etrafında dö­ nerek katılaşmasından meydana gelmektedir. Bunların yüzeylerinde ekseriya kabuklarında çat­ laklar vardır.

Volkan bombaları ve lapilleri. gelişigüzel çi-mentolaşmasından oluşan taşlara Aglomera, külle-,

rin birikmesiyle meydana gelen taşlara ise Volka­ nik tüf adı verilmektedir. Aglomera ve tüf bazen tortul taşlar gibi tabaka halinde bulunur. Bunlar birbiri ardınca devam eden püskürme işlevi ile vol­ kanik metaryallerin göllere, denizlere düşerek bu­ rada birikmesiyle veyahut volkan kültelerinin ya­ maçlar üzerinde kat kat toplanmasıyla meydana gelmektedir. Aglomera ve tüfler daha sonra taşla-nn üzerinde oluşan tabakalataşla-nn aQirhgi veya tekto­ nik hareketlerin yaptığı basınçlar ile taşlar yoğun­ laşmakta, bazen de madensel maddeli sıvılann yar­ dımı ile az çok sertleşmektedir. Bütün bu çeşit taş­ lar, lavlar gibi bileşimindeki maddelere ve ait ol-duklan taşlara göre isim alırlar. Bazalt bombası, Andezit Aglomerası, Trakit tüfü, Diyobaz tüfü' Andezit tüfü gibi.

Aglomera ve volkanik tüfler içinde bazı fosil­ lere rastlanmaktadır. Bazı tüflerin içinde ojit, horn­ blent, idokraz, lösit gibi mineral billurları bulun­ maktadır.

Türkiye'nin hemen her volkanik arazisinde bu çeşit taşlara rastlanmaktadır. DoQu Anadolu Böl-gesi'nde takriben 15'e varan Andezit taşı bulun­ maktadır. Yalnız hepsi kullanım için gerekli sertlik ve dağınıklık göstemnemektedir. Bu taşlar kırmızı, siyah, gri, beyaz, kül rengidir.

Andezit Tüf

Andezit taşı, Diyorite açık volkanik bir taştır. Madensel elemanlan andezin, hornblent, biyortit ve ojitten ibarettir. Dokusu mikrolitli olduğu gibi şekilsiz maddeleri de ihtiva eder. Lav hamurları ufak olan andezitlerde gözle hiç birşey görülmez. Porfil yapılı olanların içinde minareller kısmen gö­ rülebileceği gibi ince plak halinde mikroskopla ba­ kıldığı zaman ve kesitin kenarlanna paralel kat kat çizgiler görülür.^

Kaliteli andezitlerde silis miktan yaklaşık % 60'dır. Genel olarak andezitlerin oluşum zamanı üçüncü zaman (Tersiyer Dönemi)dır.^

Zamanımızda bazı volkanlardan çıkan lavlar­ dan soğuyup katılaşmasıyla da andezitler oluşmak­ tadır. Dogu Anadolu bölgesinde Süphan, Dumanlı (Erzurum), Küçük ve Büyük Agn Dağlan, Çat (Er­ zurum), Hamur (Agn), Kars daglannda andezit tüf bulunmaktadır. °

Kaliteli bir andezit taşının içinde ortalama bu­ lunan bileşenler ise:^

6. Sayan, M., a.g.e., (bkz.dn.4) 363.

7. Üçüncü zaman (Tersiyer Dönem): Yaklaşık 65 milyon yıl öncesinden günümüze kadarki zaman dilimidir. Bkz.

Ana Britannica Tersiyer Dcnem'mad. XX, 1992, 553.

8. T. Ercan ve Diğerleri, "Dogu Anadolu'nun Genç Volka-nitleri", M.T.A.,1990,110.

9. Bu veriler dünyada kabul edilen ortalama verilerdir. M.T.A Van Böl.Müd.'den alınmıştır.

Res. 3: Karhane Taş Ocağının toprak katmanının görünüşü.

366 Ali BORAN

Res. 5: Karhane Taş Ocağının bir başka açıdan görünüşü.

•w

Res. 7: Karhane Taş Ocağının taş çıkartılması­

nın görünüşü.

A-ar

Res. 8: Karhane Taş Ocağının taş damarları­ nın görünüşü.

Res. 6: Karhane Taş Ocağı nm kullanılm art taş katmanının görünüşü.

Res. 9: Karhane Taş Ocağında taş çıkaı ası nm görünüşü.

m

Res. 10: Karhane Taş Ocağında taşa taş jisi-nin çakılması.

«- r-.

Res. 11: Karhane Taş Ocağında taş çiuisfy/e ta­

3 6 7

Resim 12: Karhane Taş Ocağından çıkartılan taşlardan görünüş.

^4

Res. 13: Ortakira Taş Ocağında taşın ebatları­

nın kesilmesinden görünüş. Res. 14: Ortakira Taş Ocağında taşm alt kısmı­_{nın kesim sahnesi.}

«i

/

36» Ali BORAN

9^

Res. 17: Ortakira Taş Ocağından çıkan taşlar.

a

m

{yontusunun görünüşü.

•

Res. 19: Karhane Taş Ocağında kaba yontu. Res. 20: Karhane Taş Ocağında ince yontu.

I

"İV,

Res. 21: Karhane Taş Ocağında tarak yontu. Res. 22: Taş Ocağırtia murçun

görü-nuşu

Res. 23: Karhane Taş Ocağır)da taşın yüklen­

P205

AHLAT TAŞININ TANIMI V E OLUŞUMU Ahlat Taşının Tanımı

Ahlat taşı volkanik tüfün alt grubunda yer alan andezit tüftür. Taş, Süphan Dagı magmaları­ nın ürünüdür. Tarihi olarak da 6.7± 0,15 milyon yıl ile 280 bin yıl zaman dilimi arasında yer almak­ tadır.^" Bu taşlar Süphan Dağının püskürttüğü lavlann ani şekilde soğuması sonucu oluşmuş yan billursal taşlar içinde yer almaktadır.

Ahlat taşı, Süphan Dagı' nın birbiri ardınca devam eden püskürüklerinin sonucu volkanik kül­ lerin yamaçları üzerinde kat kat toplanmasıyla oluşmuştur. Zamanla teknotik hareketler sonucun­ da madensel maddeli sular vasıtasıyla az çok sert­ leşmiştir (Res.l).

Ahlat Taşının Özellikleri

Andezit tüfü (Ahlat taşı) hakkında M.T.A. (Van Böl.Müd.)'nın 29 Mayıs 1995 Pazartesi günü yapılan analiz raporu:

SİO2 % 59 AİO2 % 17 FegOg % 9 Na202 % 6 K2O % 3 Ca O2 % 4 Zr : 100 ppm Diğerleri % 1 Mineralojik Rapor

Camsal hamur içerisinde prokscn, plajioklaz kristalleri ve cam kınklan porfirik halde bulunmak-tadır.ll

Ahlat taşında silis miktarının fazla olmasından dolayı çok dayanıklı bir yapıya sahiptir. Yine için­ de bulunan bol miktarda oksijen ve madensel su­ lardan dolayı hava ile temas ettiğinden dolayı bun­ lar zamanla taştan aynlmaktadır.-^^ Bu ayarışma hava ile temastan sonra 10-15 gün içinde tamam­ lanmaktadır.

Taşın renkleri ise kırmızı, siyah, kül, beyaz, gri, açık sandır.

AHLAT TAŞ OCAKLARI V E TAŞ ÇI­ KARMA TEKNİKLERİ

Ahlat Taş Ocakları

Taş ocakları Ahlat'ın kuzeybatı tarafındaki Güvercinlik, Kuruçay, Karhane, Ortakira, Yassıte-pe, Uzunyol, Kellebulak, Kafir Kalesi, Malhankira, Uludere (Sor Köyü), Sütey Yaylası, Degirmençalı mevkilerinde bulunmaktadır (Res.2).

Verimli taş ocaklarının derinliği 1-10 m. ara­ sında değişmektedir. Kınalıkoç köyündeki taş blok-lannın boyu 20-30 m'yi bulmaktadır.

AHLAT TAŞ OCAĞINDA TAŞ ÇIKAR­ MA TEKNİĞİ

Yukarıda özelliği ve mevkileri verilen taşlar yüzeyden yaklaşık 0,5-1 m. kadar toprak altında bulunmaktadır (R.3).

Ahiatlı taş ustalan doğal andezit tüfünü çıkar­ mak için üç esas evrede taşlan çıkanp işlemekte­ dirler.

Birinci Evre: Verim/i Taş Ocağının Tes­

piti ve Üstündeki Toprakfarın Kaldmlmasi: ilk önce taş ocağının yeri tespit edilmektedir. Bu tespitte kullanılan metod ise klasik yöntemdir. Herhangi bir sondaj veya ölçüm yapılmamaktadır. Daha önceki dönemlerde (Selçuklu, İlhanlı, Os­ manlı) kullanılan taş ocaklan tercih edilmektedir. Çünkü önceki dönemlerde ocak halinde taş alın­ mamış, ihtiyaca göre bir kaç taş çıkarma şeklinde yapılmıştır. Günümüzde bu taş yataklanndan ya-rarianılmaktadır (Res. 4).

Toprağın kaldırılmasında da yine klasik me­ tod kullanılmaktadır. 3-5 m. genişliğinde bir yer açılıp taşlar çıkartılmaktadır. Yüzeyin fazla açılma­ masının nedeni ise taşın hava ile temas etmesini önlemek içindir (Res.5).

tkinci Evre: Taşın (Dcaktan Çıkartılması:

Ahlat taşı, Süphan Dagı'nm lavlannın ani şe­ kilde soğuması sonucu oluştuğundan kalıp kalıptır. Çünkü lavlar katman katman akmıştır. Kalıplann m^ değişmektedir. 5 m^'ten 20-30 m^e kadar de­ ğişebilmektedir. Ustalar kalıp taşlan istedikleri ebatlarda teline ve tel baskısı damarianna göre bö­ lerek kullanıma hazır hale getinnektedirler (R5).

Taş ustaları taşın yatay damarlarına teline, düşey damarianna ise tel baskısı adını

vermekte-10. T.Ercan vc Diğerleri, a.g.*., (bkrz.dn.8) 1vermekte-10. 11. M T.A. Van Böl.Müd. vc aynca Jeologlar Demir

ERKA-NOL ile Mehmet KlUÇ'a yardımlanndan dolayı tejektor ederim.

12. Sözen, M.- Tanyeli, U., Sanat Kavram vc TcrbnUrl Sözlüğü, Tüf mad. 1st., (1986), 241.

3701 Ali BORAN Ocaklardaki taş katmanlarından üstteki silis

miktarı bol olan taş yataklan kullanılmaktadır. Da­ ha sonra gelen taş katmanlan ise kullanılmamak­ tadır. Çünkü aranan özellikler bu katmanda bulun­ mamaktadır (Res. 6).

Taş ocaklannda çeşitli renkteki taşlar bir ara­ da bulunabilmektedir. Siyah taşlann yanında kır­ mızı ve gri taşlar olabilmektedir (Res.7).

Günümüzden önceki dönemlerde (Selçuklu ve Osmanlı) taş katmanının yaklaşık 1 m'ye varan en üst kısımlan kullanılmıştır (Res. 8)

Kalıp kalıp olan taşları ustalar bir araya gele­ rek üç beş manivela yardımıyla çıkartılmaktadır. Kalıp taşlar diğerlerinden aynldıktan sonra taş çivi-siyle parçalanır, istenilen ebatlar gönye ve metrey­ le tespit edildikten sonra kıran ile düzeltilmektedir. Bir taş ustası günde 25 taş düzeltebilmektedir. Süsleme ise murç denilen aletle yapılmaktadır (Res.9,10,11,12).

Ortakira taş ocağında ise modem aletlerle taş çıkartılmaktadır. Bu ocağı Mustafa ERSOY^^ isim­ li bir şahıs çalıştırmaktadır.

Kendi tasarladığı makinalarla taş çıkartılmak­ tadır. Taş katmanının üzerinde yer alan 1 m'ye va­ ran toprağın büyük bölümünü dozerle kaldırmak­ tadır. Tamamını kaldınnamasının sebebi ise; önce­ leri toprağın tamamını kaldırmış ve taş sertleştiği için kesememiştir. Bunun üzerine üstte bir miktar toprak bırakarak taş çıkartmaktadır. Seyyar raylar üzerinde çalışan makinelerden biri en ve boy ölçü­ lerine göre taşı kesmekte, diğeri ise alttan istenilen kalınlıkta taşlan kesmektedir. Daha sonra taşların yüzeyleri zımparalanmaktadır. Diğer bir makine ile köşeler pahlanmaktadır. Bu taş ocağından günde 500 ton taş çıkartılmaktadır (Res. 13,14,15).

Mustafa Usta, taş çıkartma esnasında iki adet seramik fınnı ve bir adet de taş çivisi bulmuştur. Fırınlardan çıkan malzemeye göre Urartu dönemi olması muhtemeldir. Fırın, Ahlat taş ocağı içine açılmış, taş yatağı fırın olarak kullanılmıştır. Taş çi­ visinin ise hem bulunduğu katman hem de yanın­ da taşın kalıp kalıp olarak çıkartılan izlerden dolayı Selçuklu veya Osmanlı olması gerekmektedir. Çi­ vinin boyu 14 cm, üst kalınlığı 12 cm, agırhgı 600 gr.dır(Res.l6,17).

Taş ustalan, eski dönemde kalıp kalıp çıkartı­ lan taş yöntemini çözümediklerini belirtmektedir­ ler. Şöyle ki; istenilen bir mezar taşı ise pasta ke­ ser gibi ölçülerine göre kesilip çıkartılmaktadır. Kalan izlerden köşelerin 90 derece olması o döne­ min taş çıkartma yönteminin ileri bir düzeyde ol­ duğu göstermektedir.

Üçüncü Evre:Taşın İşlenmesi;

Çıkartılan taşlar işlenirken yontu aletine göre isimlendirilmektedir. Önce istenilen ebatlarda met­ re ve gönye ile ayarlandıktan sonra fazlalıklar çizi­ lerek sıranla aynimaktadır (Res. 18).

Kaba Yontusu: Kıran denilen aletle yapıl­

maktadır (Res. 19).

Temiz Kıran Yontusu: Bu da kıranla ya­

pılmakta olup ince işçilik isteyen bir yontudur (Res. 20).

Tarak Yontusu: Taşın yüzeylerine tarak

çekilerek süsleme yapılacak hale getirilmektedir (Res.21).

Daha sonra taş yüzeyinde işleme yapılacaksa murç denilen aletle yapılmaktadır (Res. 22). Taşın yüzeyine yapılan işlemeler inşa alanında yapılmak­ tadır. Ahlat Yanm Kümbet buna bir örnektir.

4. AHLAT TAŞININ KULLANIM ALAN­ LARI VE ÖZELLİKLERİ

Ahlat taşı tespit edebildiğimiz kadarıyla, X I . yüzyıldan günümüze kadar kullanılmıştır.-''*

Günümüzde de hem bölgede kullanılmakta hem de Anadolu'nun birçok bölgesine gönderil­ mektedir. Tadilatı yapılan Başbakanlık binasında bu taşlardan kullanılmaktadır.

Ahlat taşının bir çok rengi mevcuttur. Siyah, kül, san, kınnızı, açık san, beyaz, gri, gibi. Beyaz taş kaynak itibariyle az bulunmaktadır. Bunun için kitabe taşı veya cepheleri renklendirmek için kulla­ nılmaktadır. Çeşitli renkte olması cephe süsleme­ sinde bolca kullanmasına neden olmuştur.

Taş yapısı itibariyle volkanik olduğundan ha­ fiftir. Hafifliğine karşın çok dayanıklıdır. Öyle ki oksijen kaynağı taşı eritememektedir. Bu özellikle­ rinden dolayı yapılann her tarafında kullanılmakta­ dır. Kubbe ve kubbeye geçiş elemanlarında rahat­ lıkla kullanılmaktadır. Ahlat Kadı Mahmut Ca-mii'nde ve Ahlat'taki türbelerde olduğu gibi. Daya­ nıklılık süresi yüzyıllarcadır. Ahlat Meydanlık Me-zarhgı'ndaki mezarlar 900 yıldan beri sapasağlam ayaktadır(Res.23).

Süslemeye elverişlidir. Taş üzerinde, ahşaba nasıl desen ve şekil veriliyorsa, Ahlat taşına da ay­ nı şekilde şekil verilebilmektedir. Hatta Mustafa ERSOY, Ahlat taşının agaç doğramaktan daha kolay olduğunu söylemektedir.

Taş yatağında kalıp kalıp olması çıkartılma­ sında büyük kolaylıklar sağlamaktadır (Res.24).

Gece ile gündüz ve mevsimler arasında mey­ dana gelen sıcaklık değişiminden çok az etkilen­ mektedir.

Taş içinde mevcut olan bir miktar suyun ve oksijenin uçması ve boşluktaki eriyiklerin aşağı

sü-13. M ERSOY, 71 yaşında Ahlatb, ilkokul mezunu, orduda yıllarca makine dairesinde sivil ustabaşı olarak çalışmış­ tır. Amerika'da makine teknisyeni olarak görev yapmış, birçok dünya ülkesini gezmiştir. Dünya'da ilk kez atık plastikleri işletme ünitesi kurmuş bir kişidir.

zülerek kristalize olmasından sonra t a ş biraz sert­ leşmektedir.

Bu saydığımız olumlu özelliklerinden sonra tek olumsuz tarafı rutubetli ortamda içine su em­ mesidir. Taşta nem sorunu olduğu zaman malze­ meler içinde bulunan tuzlar haraketlenmekte ve taş üzerinde beyaz çiçeklenmeler, kabuklaşma, oyuklar ve yeşil yosun tutmaya başlamaktadır. Yo^ şunlar taş yüzeyini soldunnakla birlikte yüzeyde gözeneklerime meydana getirmektedir.^^ Ahlat'ta­ ki evlerde ve yanından su geçen tarihi eserlerde yosurdaşma görülmektedir.

5. SONUÇ

Van gölü çevresinin Müslüman Türkler tara­ fından fethedilmesinden sonra Ahlat XIII. yüzyılda

"Kubbet'ul-islam" ünvanını almıştır. Nüfusunun

300 bin olduğunu tarihçiler belirtmektedir. Dünya­ nın en büyük mezariıgma sahiptir. Yine Anado­ lu'nun nadide eserleri bulunmaktadır. Birçok eser, dönem içindeki yerini göstermesi açısın­ dan önemlidir.

Üç meb-eyi bulan mezar şahideleri ve sandu-kalanndaki süslemeleri ile Türk-lslam sanatında önemli bir yer tutmaktadır.

Mimarisi ve sosyal yapısı ile önemli bir mer­ kez olan Ahlat'ın bu güzelliklerinde taşının da önemli bir katkısı bulunmaktadır. Çünkü yapılarda ve mezar taşlanndaki süslemeler, kabartmalar ve kitabelerin günümüze kadar sağlam gelmesini sağ­ layan Ahlat taşıdır. Taşınması ve işlenmesi kolay aynı zamanda da dayanıklı bir yapıya sahiptir. Ay-nca Van Köse Hüsrev Paşa Külliyesi, Kaya Çelebi Camii, Gevaş Selçuklu Mezarlığı ve Halime Hatun Kümbeti'nde kullanılan taşlar Ahlat taşıdır. Günü­ müzde ise, Anadolu'nun her tarafına gönderilmek­ te olup Eski Başbakanlık binasının tamiratında d a Ahlat taşı kullanılmıştır.

371 Ahlat taş ocaklan günümüzde de faal olarak kullanılmaktadır. Jeologlar ocaklardan çıkacak taş-lann yıllarca yeteceğini belirtmektedir.

KAYNAKÇA

AKİLLİ, Hüseyin, 'Taş Eserlerin Tahribatına Neden olan Etkenler", Rölöve ve Restorasyon Dergisi. VI.

1987, 129.

ALKİM, U.Bahadır, Yesemek Taşocağı ve Heykel Atöl­ yesinde Yapılan Kazı ve Araştırmalar T T . K . , Ankara (1974), 17.

A R S E V E N , C.Esad, Sanat AnsOdopedisi. T a ş mad­ desi" IV, 1994, 1944.

B O R A N , Ali, Van Gölü Çevresindeki Tek KubbeÜ C a ­ milerin Türk Sanatındaki Yeri (Basılmamış Y . Y . Ü . Sos.Bil.Ent.Yüksck Unas Tezi 1994) 1,4 vd.

E R C A N , Tuncay-Diğcrleri, D o ğ u Anadolu'nun Genç Volkanitleri" M.T.A Dergisi, 1990, 100.

G R A M M O N T - B A C Q U E , J . L O U l S , "Osmanb Dönemi Mermer Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler", X.

Türk Tarih Kongresi. 1986, 1927.

GÜRDAL, Erol, "Anıtlarda ve Yapılarda Kullanılmış Do­ ğal Taşların Bozulmaları ve Korunmaları" Rölöve ve

Restorasyon DergUi, 1982, 27.

KARAMAĞARALI, Beyhan, Ahlat Mezar Taşları, (1992), 41, 51, 115.

K U B A N , Doğan, "Divriği Ulu Camii ve Şifahancsi ve Restorasyon Uygulamalan Üzerine Gözlemler" Rölöve ve Restorasyon DergUi. 1982, 23

S A Y A N , Malih; Mineraloji ve Jeoloji. 1st. (1960), 306.

15. Alolb, H . , "Taş Eserlerin Tahribatına Neden Olan

Etken-' ^ 1 2 9 ° Etken-' ° ^ * ve Restorasyon Dergisi, VI, 1987,

OTUTAK PATNOS MALAZGİRT Dalı KARAH al Nehri KOP H A R uzo N M İ İ C G . EV KARMU LAT "3emnıtD«|i TATVAN 5 VAN REŞAD A S B J T L İ S Res. 1: Ahlat ve Süphan Dağını gösteren harita.

372 Ali BORAN