Abdulkadir lJzcam
DALTABAN MUSTAFA PA~A
TARIH ENSTiTUSU DERGiSi
Say1: XIII Sene : 1983 - 1987Ayn basun
EDEB!YAT FAK'0LTES1 BASIMEV! iSTANBUL ~ 1.987
DALTABAN MUST'AFA PA~A
Abdulkadrir Ozcam
XVII.. ylizy1l sonlar1 ile XVIII. ytizy1l ba§lan, Osmanll devleti-nin pek bunahmh donemlerini te§kil eder. imparatorlugun, d1§ar1da, KarlofQa Andla§mas1 ile sonuQlanan sava§larda bliytik toprak kaylp-lan vererek art1k gerileme devresine girdigi bir s1rada, bu felakete iQeride, Osmanh tarihlerinde «Edirne Vak'asi» veya «Feyzullah Efen-di Vak'as.I» olarak geQen bir buhran dahi eklenmi§ti. Bu buhranh
y~llarm tarihi ara§bnhrken, devrin mtihim olaylan hakkmda yapl-lan monografik Qah§malar kadar, onemli mevkilerde bulunmu§. §a-hislarm biyografik tetkikleri de mtistesna hirer inceleme konusunu olu§turur.
Daltaban Mustafa Pa§a, yeniQeri agahg1 yapml§, baz1 eyalet va-liliklerinde bulunmu§, babda ve doguda, ordu seraskeri olarak, onemli mevkilerde kti·Qtimsenemeyecek faaliyetlerde bu!unmu§, vezi-riazamhk makamma getirilmi§, bu arada ad1 haz1 menfi hadiselere kari§ffil§, hulasa, devlet dtimenini k1sa da olsa elinde tutmu§ biri ol-dugu hal de,. ki1Qlik bir iki Qall§ma di§mda 1 biyografisi mtistakil ola-rak ·ele almmami§ bir §ahsiyettir. -Bu monografik Qah§mada, onun biyografisi, bilhassa siyasi hayab tizerinde durulacakbr.
1 Ahmed Refik, «Daltaban», Yedigiin (19.6.1935), sene: 3, say1: 119,
sa. 12-13; Y. bztuna, <<Mustafa Pa§a (Daltaban)», Turk Ansiktotpedisi, :X'XIV, Ankara 1976, s. 499; Y1lnur Ural, Da~taban Mustafa Pa§a'mn Hay at~ ve Siyasi FaaUyetreri, Tarih mezuniyet tezi (1966), istanbul Universitesi Edebiyat Faktil-tesi, Tarih Seminer Ktb. nr. 89·3.
300 ABDULKADiR OZCAN
Daltaban2 Mustafa Pa§a, bir rivayete gi:i·re Istranca civarmda Petri§ koytinde:J, bir ba;?ka rivayete gore ise Manasbr'da4 dtinyaya gelmi;?tir. 1704 y1ll ba§larmda, katli s1rasmda ya§l 50 dolaylarmda
bulundugundan5 Mustafa Pa§a'nm 1654-55 ylllarmda dogmu§
ola-bilecegi tahmin edilebilir. 1gocukluk ve ilk gem;lik ylllar1 hakkmda
pek bilgimiz yoktur. Bununla beraber genQ ya§ta Kara ibrahim Pa-§a'ya intisab ettigini, onun karakulag16 ve mehterba§lSl7
; veziriazam-hgmdan sonra da telhisQisi8 oldugunu biliyoruz. Bu vazifeye tayini,
kendisinin okuma-yazma bilmeyen cahil birisi oldugu yolundaki it-hamlarm9 garazkarane olabilecegini akla getirmektedir. ihrahim
Pa-2 Gtintimtizde pabu~suz, ~oraps1z, yalmayak gezip dola§an; mecazen ise gorgtistiz, kaba kimseler i~in kullamlan (Re§ad Ekrem Ko~u. istanbul Ansik -lopedisi, Istanbul 1966, VIII, s. 4216) bu s1fab, Mustafa Pa§a, tebdil-i k1yafetle, ~ogu zaman §ehir i~inde yaya gezmesi ve h1zl! hareket etmesinden dolay1 alml§-br. (Bk. Berlin Devlet Ktiti.iphanesi'ndeki mi.iellifi belli olmayan osmanll Tarih'i,
nr. Hs. 216, vr. 205a; Dimitri Kantemir, Osrnanlt irnparato'Y'lufjunun Yiikseli§ ve Qok'ii§ Tarihi, ~ev. Ozdemir <;obanoglu, Ankara 1980, III, 467; ondan naklen
Joseph von Hammer, Histoire de !'Empire Ot.tornan, XIII, Paris 1839, s. 11. An-cak, Hammer burada Kanlemir'i hata y.apmakla itham etmekte, Mustafa Pa§a'
-nm bu s1fatl dar tabanl! olmasmdan dolay1 ald1gm1 .ileri stirmektedir; Meh -med Si.ireyya, Sicill-i Osmani (SO), istanbul 1308-1315, IV, 412).
3 Berlin'deki yazma 'i·a?'ih, 205a; ~eyhi Mehmed, Vekayiu'l-fudala, Bayezid Devlet Ktb. Veliyi.iddin Efendi, nr. 2362 II/1, llOa; ondan naklen SO, gost. yer. Hammer'de Petre§ik §eklinde gegen buras1 Manastlr civarmda bir koydtir
(His-tqire., giist. y~r). .
4 Osmanzade Taib Ahmed, Hadilwtu'l-vuzera, istanbul 1271, s. 126; Haf1z Htizeyin Ayvansarayi, Vefeyat-~ Selritin ve Me§ahir-i Ri.cal, Ha·z. Fahri g. Derin, istanbul 1978, s. 72; ~emseddin Sfumi, Kamusu'Z-A'lam,, istanbul 1316, VI, 4306.
5 Osmanzade, aynt eser, s. 127; K. A'lam, VI, 4307.
6 Karakulak, vezirlerin, yeni~eri agasmm ve bostanc1ba§mm hizmetinde
bulunan .Je emir ~avul§u, h3iberci yerinde kullamlan bir terimdir (M. Zeki Paka-lm, Osmanlt. Tarih Deyifm;~eri ve Terimleri Sozlufju, II, istanbul 1971, s. 198).
7. Berlin'deki yazma (bundan boyle .«anonim Tarih» di\Ye at.1fta bulunula
-cakbr), 205a; Osmanz~de, keza, s. 127.
8 ~eyhi, aynt eser, llOa; SO. IV, 412. Kantemir sehven Kara Mustafa
Pa-§a'mn telhis~isi oldugunu belirtmektedir.
9 Anonim Tarih, 205a; Hammer, keza, XIII, 11, 76; K. A'larn, VI, 4306·; Turk Ansiklopedisi, XXIV, 499; ismail Hami Dani§mend, izahh Osmanh Tarihi Kronoloji~i, ~III,, istanbul 1972, s. 486. BiHndigi'. grbi, .sadrazam1arm pad~§aha sun~iuklan arz ve tezkirelere .t e 1 his ad1 verilirdi. Hulasa edilmi§ manasma gelen .bu ti.ir yaz1larm gayet a~1k ve gtizel ifa.de edilmi§ ·olmas1 gerekirdi. Bu arz -lan saray.a g.otiiren vazifelilere t e 1 his ~ i denirdi (Da:ha geni§ bilgi .i~in bk.
.N
gi:i·re Istranca civarmda ise Manasbr'da1 dlinyaya
mda ya§l 50 dolaylarmda 5 y1llarmda dogmu§ ola-: gem;lik ylllar1 hakkmda
; ya§ta Kara ibrahim Pa-nehter ba§ISI' ;
veziriazam-yoruz. Bu vazifeye tayini,
irisi oldugu yolunda:ki
it-etirmektedir. ihrahim Pa-l gezip dola§an; mecazen ise
H:krem. Ko<;u, istanbul Ansik-Jstafa Pa§a, tebdil-i k1yafetle,
·eket etmesinden dolay1 alml§-belli olmayan osmanll Tarih'i, imparatorlttj}unun Yukseli§ ve 1980, III, 467; ondan naklen
n, XIII, Paris 1839, s. 11. An-tham etmekte, Mustafa Pa§a
'-tgml ileri siirmektedir;
Meh-·1315, IV, 412).
ned, Vekayiu'l-fudala, Bayezid
; ondan naklen SO, gost. yer.
llr civarmda bir koydiir (His~
i, istanbul 1271, s. 126; Haf1z r-i Rica~, Haz. Fahri g. Derin, . '~am, istanbul 1316, VI, 4306.
[, 4307.
'
•e bostanc1ba§mm hizmetinde 1 bir terimdir (M. Zeki
Paka-iii., II, istanbul 1971, s. 198).
. Tarili» d,i.ye at;fta
bulunula-nir sehven Kara Mustafa
Pa-, 11, 76; K. A'lam, VI, 4306; i§mend, izahlt Os.man~t Tarihi
gibi, sadrazam~arm pad~§aha rdi. Hulasa edilmi§ manasma lmi§ olmas1 gerekirdi. Bu arz
-rdi (Da:ha geni§ bllgi i<;in bk.
DALTABAN MUSTAFA PA~A 301
§a'nm 1094 ylh sonlarinda (1684' ba§larl) sadarete getirilmesinden
sorira kaplCllar kethudahg1, kapiciba§Illk ve mirahur-1 sanilik
gorev-lerinde bulunrhu§ olan10 Mustafa Pa§a 1101 (1689·-1690) senesinde11
cebeciba§l1.2 1103 rebililevvelinde (ka:s1m-arallk 169'1) ise Eginli
Mehmed · Aga yerine yeniQeri agallgma -.tayin edili:ni§tir1
\ 1103
ra-maza'nmda (may1s-haziran 1692) Nigde ve Kayseri muta
sarn'fllgm-da 'bulunmu§1
\ aym sene zilkaQ.esinde (temmuz. 169·2) Babadag1 ta-rafhirmda dli§man·a kar§I koymakla15 gorevlendirilmi§tir.
Bu s1rada gerek dli§manla gerekse K1nm tatarlarmm baz1 ta§-kmhklariyle ugra§ml§1
'" · alan Mustafa Pa§a, zor durumda · bulunan Kameni·Qe muhaf1zlarma ait zahireyi gotlirmekle mtikellef ~ehbaz
Giray'1 denetlemek ve yolda yagmalanan zahireyi tedarik ettir.erek
ad1 gegen kaley:e ula§tlrmakla vazifelendirilmi§tir".
A n{J)dolu 'IJ(i,l.iligi
Babadag1'ndaki hizmetleri begel).ilen Mustafa Pa§a 1107 (1695-96) yiimda Anadolu valiligine getirilmi§tir18• 0 Slralarda Anadolu'-Cengiz Orhonlu, Osmanh Ta1·ihine Aid BelgeZer : TeihiS'ler, istanbul 1970,
ss. XXIII-XXIV).
10 ~eyhi, keza, 110a :
11 Osmanzade'ye gore 1102'de ·{s. 126); ·kr§. SO. IV, 412.
12 Ril.§id Mehmed, Tarih, II, istanbul 1282, s. 116. ~eyhl'ye gore bu ine v-kiye Rumeli beylerbeyiligi payesiyle 'getirilmi§tir (110a) .
13 ~eyhi, gost. yer; Osmanzade, aym eser, s. 126; SO. gost. yer. · 14 Bu vp.zi;fesi sadece ~eyhi rtarafmdan (II/1, 110a) belirtilm1§tir. 15 Abdiilkadir Ozcan, Dejte1·dar San Mehmed Pa§a, Ziibde-i Vekayiat, Tah-1-il ve Metin, bas1lmam1§ doktora tezi, istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi,
Tarih Seminer Ktb. nr. .. 327.6, istanbul 1979, I, 586; Osmanzade, gost. yer; ~eyhi,
gost. yer .
.16 evail-i rebiiilahif,.1106 (•kas1m 1694 sonlan) tarihli hiikiim, Ba§bakanhk Osmanll (BOA), Muhimme Dejteri, CV, 28.
17 evas1t-1 cumadelilla 1106 ( 1694 sonlan - 1695 ba§lan) tarihli hiiktim,
keza, s. 78. .
18 Osmanzade, Hadika, s. 126; Ril.·§id, II, 376. ~eyhi'ye gore bu makama
1108'de bayin ·edilmi§tir (110a). Halbuki, Ana:dolu valisi Slfatiyle kendisine 1107
302 ABDULKADIR OZCAN
daki mahlul timar ve ~eametler usulsuz olarak, hak ·etmeyenlere tev-cih edilmekte idi. Bu durum kendisine hatlrlatllan Daltaban'a, ilk-bahara kadar 5000 cehelti haz1rlamas1 emr edilmif?19
, bu arada ken-disinden, halka zarar veren e§k1yalar1 §er'an izale etmesi istenmi§-tir20. Ancak, o s1rada r:eayaya zarar verenler sadece e§kiyalar degil-di. Sancak beyi, mutasarr1f, voyvoda ve mliltezim gibi ytiksek de-receli devlet hizmetlileri de, haks1z yere ald1klan paralarla ahaliye zulm ediyorlard1. Hatta, bunlarm arasma, beylerbeyi s1fatiyle Mus-tafa Pa§a'nm ad1 da kari§rni§tl. E§kiya tefti§i bahanesiyle, MusMus-tafa Pa§a'mn haks1z yere para ald1g1 yolunda aleyhinde §ikayet~iler ~Ik
mi§tl. Kendisine gerekli ikaz yap1ld1ktan sonra2\ bu y1lm sonlarm-da sefer iQin Edirne'ye hareket etmesi emr edilen Mustafa Pa§a'-dan22, aynca Bahkesir ve U§ak tarafiarmdaki isyan ve kan§Ikhk-lan basbrmas12"; 1107 ramazan ay1 sonlarmda (nisan 1696 sonlan) gonderilen bir fermanla ise, 1000 stivari tedarik etmesi istenmi§tir. 0 s1rada, sefere Qikacak her nefere 15'er kuru§. bah§.i§, 5!er kuru§ da yollarda gerekli ihtiyaQlarma kar§Ihk olmak tizere toplam 20'§er kuru§ tahsis edilmi§24 ve gonderilen bir ba§ka fermanla hemen Edir-ne'deki orduya kablmas1 emr edilmi§tir25
•
II. Mustafa'nm bu seferinde ba§ar1h hizmetlerde bulunan Dal-taban Mustafa Pa§a26 Sava nehri yahlarmdaki kalelerin fethi ile g6-revlendirilmi§27, maiyyetindeki top lam 24630 piyade ve stivari kara
146, 215, 281). 1106 §evvali sonlarm:da (haziran 1695 ba§'lan) Babadag1'nda ba§bug olarak Elhac Yusuf Pa;§a gor.tilmektedir.
19 evas1t-1 rebiiilevvel 1107 ( ekim 1695 sonlan) tarihli hiikiim, Muhimnne, CVI, 295. 20 21 87. 22 121. 23 186. 24 25 26 27
evah1r-1 rebiiilevvel 1107 (kas1m 1695 sonlan) tarihli hiikiim, ke•za, 300. evail-i receb 1107 (§uba.t 1696 ortalan) tarihli hiikiim, Muhimme, CVIII, ev·ah1r-1 receb 1107 (mart 1696 ba§lan) tarihli hiikiim, Muhimnne CVIII, evail-i ramazan 1107 (nisan 1696 ba§lan) tarihH hiikiimler, keza, s. 176, evah1r-1 ra:mazan 1107 (nisan 1•696 ba§lan) •tarihli :hiikiim, Tceza, s. 19·3. aym tarihli hiikiim, s. 213.
evas1t-1 safer 1108 ( eyliil 1696 .ba§lan) tarihli hiikiim, ke·za, s. 397.
,N
Lrak, hak etmeyenlere
tev-Lhrlablan Daltaban'a, ilk~ r edilmi§19
, bu arada ken-·'an izale etmesi istenmi§-ler sadece e§k1yalar degil-mliltezim gibi yliksek de-tldlklan paralarla ahaliye
beylerbeyi s1fatiyle Mus-fti§i bahanesiyle, Mustafa aleyhinde §ikayet~iler ~lk sonra21, bu y1hn sonlann-mr edilen Mustafa Pa§a'-1daki isyan ve
kan§Ikhk-~mda (nisan 1696 sonlan) ;edarik etmesi istenmi§tir.
· kuru§ bah§i§, 5! er kuru§
()lmak lizere toplam 20'§er §ka fermanla hemen
Edir-hizmetlerde hulunan Dal-daki kalelerin fethi ile go-330 piyade ve slivari kara
n 1695 ba§lan) Babadag1'nda
!an) tarihli hiikiim, Muhimme,
tlan) tarihli hiikiim, kerza, 300. Lrihli htikiim, Miihimme, CVIII,
arihli htiktim, Muhimme CVIII,
1 tarihH hiiktimler, keza, s. 176, n) <tarihli hiiki.im, keza, s. 193. arihli hiikiim, ·keza, s. 397.
DALTABAN MUSTAFA PA§A 303
askeri ve donanma neferleri ile Morevik palankasm1 ve daha bi1:1~ok yerle§im merkezini kurtarmi§br28
•
Diyarbe:kir be:ylerbeyiligi
Daltaban Mustafa Pa§a 1108 y1h ba§larmda (169·6 ortalan) Diyarbekir valiligine tayin .edilmi§tir29
• Bu gor·evi Slrasmda da hal-ka zulm ettigi yolunda hakkmda §ikayetlerde bulunulan Pa§a30 1108
sonlarmda padi§ahla birlikte sefere ~1kmakla vazifelendirilmi§ ve kendisinden acele, eyalet askerleriyle Sofya'da orduya i§tirak etmesi istenmi§tir31• Mustafa Pa§a Sofya'ya geldiginde, pek ~ok kimsenin,
kendisinden, haks1z yere mallanm ald1g1, kendilerini habs ve zulm ettigi yolunda §ikayetlerde bulunmalar1 lizerine, §eyhtilis.lam ve ka-zaskerler huzurunda muhakeme olunmu§tur"2
• §ikayet~ilerle yap1lan ylizle§tirmelerde su~lu bulunan Pa§a, hakmz yere ald1g1 mallan geri vermeye ve oltime mahkum edilmi§tir33
• Ancak, Mustafa Pa§a, ba§-ta devrin §eyhtilislam1 Feyzullah Efendi34 olmak tizere, padi§ahm
28 eviiil-i reb1iilevvel 1108 ( ekim 1696 ha§lan) tarihli hiiktim, keza, s. 410; Fmd1kllll Mehmed Aga, Nusretname, Manisa h Halk Kjtb. ga§nig1r .kts:ml nr. 723'iin Ttirkiyat Enstitiisii (Ara§tlrma Me11kezi)'deki 207 nr. ile kay1tll forto-kopisi, 61a vd: RilJ§id, II, 376, 382; Ziibde, II, 784.
29 Ril.§id, II, 382; Osmanzade, Had'ika, 126; §eyh1, aynt eser, llOa; SO.
IV, 412.
30 evail-i zHkade 1108 (may1s 1697 sonlan) tarihli hiikiim, Muhinnme, CX, s. 10.
31 Keza, .s. 15.
32 0 :tari'hlerde tstanbul'da .bulunan ve Daltaban'm dostu .olan Kantemir, eser1nde, Mustafa Pa§.a'nm, kendisini, «Anadolu'dan fazla vergi toplad1gm1, ancak bu paralan kendi kesesine koymay1p, oradaki as-ker1 birlikleri 1sll1h etmek ve say1lanm arttlrmak i~in kulland1gm1» si:iyleyerek savundugunu :beHrtir. Kan· temir deva:mla, devrin veziriazam1 Elmas Mehmed Pa§a'nm Daltaban Pa:§a'y1 k1skand1g1 i~in sti11giine yollad1gm1, ya:zar. Hadi:selerin ~agdaJ§I olan Romen ya-zar, Mustafa Pa§'a hakkmdaki nefy yaz1sm1, saidaret kethudasmm odasmda kaleme allmrken bizzat .gi:irdiigiinti, .dostunu durumdan haberdar ettig.ini, onun da, «bana gi:istermi§ oldugunuz dostluga .te§ekkiir -ederim. Babamza ~apml§· ol-dugum hizmetlerin hil.rl:!rasml :muha:Eaza ·etmeniz ho§uma gitti.. Bununla ibera:ber benim ic;in kaJI!gllanmaym. Z1ra, be1ki Allah :boylece beni i:ili.imden :kurtarac.ak!tir»
§eklinde cevap verdigini ila ve eder ( s. 4d68).
33 Ziibde, ss. 809-810; Ril.§id, II, 403; Hammer, XIII, 12.
304 ABDULKADIR OZeAN'
oteki bazl yakmlarmin35 ~efaatiyle idamdan kurtulmu§, sadece
ve-zaretten azl ile mallarma ve yanmdaki 100 kese36 akge parasma el
konulmu~, kendisi de Bosna s1mrmdaki Po·gitel kalesine stiri.ilmi.i§-ti.ir37. istanbul'da 74 kese paras1 da mi.isadere edilen Daltaban'm ma11armm, degeri pahasmdan satllmas1 ve borglarmm i:idenmesi ka -rar]a~tlrilmi§tlr38. Diyarbekir'deki e§yalarmm yaz1m1 igin de belde kat;IIsi ve Amid voyvodasi gi:irevlendirilmi~tir39• Bu si.irglin hayati onu, yenilgi ile sonuglanan Zenta sava~ma katilmaktan ahkoymu§,
adeta kendisine yeni bir §ans getirmi§tir40 •
BOSN A V ALiLtGi
0 Siralarda Bosna valisi Mehined Pa~a i:ilmi.i§, yamndald asker-ler de dag1lmi§ oldugundan, bunu f1r~~t bilen Avustu:rya ba~kuman dam Prens Eugen 5000 yaya, 5000 atll, 7000 Macar ve Hirvat ile birgok' topu Bosna hududuna gondermi§ti. Onun i·gin di.i§nian saldi-risl ile kar§I kar§Iya bulunan bu eyaletin savunulmasi ve bir nizam altma almmas1 gerekmekteydi41
• · Bu durumdan tela~a dli~en Bosna halk1, serhad kalesi Pogitel'de si.ir-gi.i!lde bulunan Daltaban'1
kuman-dan olarak ba§larmda gi:irmeyi istemeleriyle, askeri meziyetleri, sa-va§gihgi ve cesareti yanmda, o diyar1 iyi tammas1 da gi:iz online
almarak, onlarm bu istegine uyulmu§, vezareti iade edilen Mustafa Pa§a 1109 · re bii.ilevvelinde ( 169•7 eyli.il-ekim) serbest birakilmi§tlr42•
35 Ziibde, 810. Bunlar arasmda Elmas Mehmed Pa§a da vard1r c:t. Hakki
Uzungar'§Il!, Osmanh Tarihi, IV /2, 415, Ankara 1·98.3, s. 259). _ 36 Ha:rrl·mer'e gOre 500 kese (XII, 415). r
37 evah!r-I zilhicce 1108 (temmuz 1697 ortalan) tarihli hiikiim, Miihimme,
CX, '79:; Osmanzade, aym eser, s. 126: fjeyhi, llOa ve SO. 412'de 'ise Egridere palankasma · siirlildii.gii belirtilmektedir. ·
· " 38 'Bu s1ra:da baz1 e§yasmm· degerinin gok altmda satilmasi iizerine Ba§-muhasebeci Mehmed ·Bey gorevinden almmi§hr ( Ra§·id, II, 403).
39 Diyarbekir moliasma ve Amid voyvodasma evahir-I zilhicce 1108
(tem-muz 1697 ortalan) tarihli hiikiim, Muhimme, ex, 79.
· 40 · Kantemir,. s. 468 : cindan na:klen Hammer, XIII, 12.
41 Ra§id, II, 423; Uzungar§Il!, aym eser, s. 260.
42 Fmd1kl!l!, Nusretname, 118a; Osmanzade, Hadika, s. 126; ~eyhi, ayn~ ese1·, llOa; SO. IV. 412. Kantemir'e gore Mu~tafa Pa§a,. pa:di§ahm bilg.isi ve onay1 olmadan Bosnal!lar tarafmdan serasker ilan edilmi§, boylece II.
Mustafa'-N
m kurtulmu§, sadece ve-0 kese"6 akQe parasma el OQitel kalesine stirtilmli§-i.dere edilen Daltaban'm
bor;;larmm odenmesi ka -mn yaz1m1 iQin de belde §tir"9
• Bu stirgtin hayatl
. katllmaktan ahkoymu§,
olmli§, yanmdaki
asker-~n Avusturya ba§kuman-000 Macar ve H1rvat ile Onun iQin dli§.rrian saldi-avunulmasi ve bir nizam 1dan tela.§a dli§en Bosna lunan Daltaban'1 kuman-e, asked meziyetleri, sa-tammasi da goz online .reti iade edilen Mustafa
.) serbest birakilmi§tlr42•
od Pa§a da vard1r ( t Hakk1 l3, s. 259).
n) tarihli hiiktim, Miihimme, . ve SO. 412'de ise Egridere tmda satilmas1 iizerine Ba§-. §id, II, 403 ) .
. evah1r-1 zilhicce 1108 (tem
-9. XIII, 12.
;o.
iiadika, s. 126; §eyhi, aym t Pa§a, p[!!di§ahm bilgisi ve ~dilmi§, boylece II ..
Mustafa'-DALTABAN MUSTA·FA P.A!§A 305
Qok geQmeden, etrafa yaz1lan mektuplarla, Hersek ve oteki b6Jge-lerden kuvvetler toplanmas1 istenmi§ ve dii..5mana kar§I
konulmasl-na ~ah§Ilmi§tlr. Bu arada Mustafa Pa§a serhad kumandam olarak'101
ordularm ba§ma getirilmi§, eski vali Mehmed Pa§a'nm kethuda.s1 Ahmed Aga geQici olarak Bosna valisi tayin edilmi§tir44
• Bir sure
sonra Mustafa Pa§a'ya bu eyaletin valiligi ile Bosna seraskerligi tev-cih edilmi§tir4
".
Bosna cephesi seraskeri olarak Daltaban Pa§a'dan, o bolgeleri dli§mandan temizlemesi ve blitiin eyalette asayi§i saglamas1 taleb edilirken46, maiyyetine 250017 miri piyade, 500 slivari olmak li~e:re 3000 merkez askeri; 1500 Bosna, Hersek Klis ve 1zvornik zuama ve timar sahipleri:rlin eyalet aslterlerinden, 2000 Macar diyarmdan ne-fer verilmi§, 1500 nefer de bizzat kendisinin teQhizatlandirmasi emr edilmi§tir48
• Bu neferlerin ulUfe, bah§i§ ve zahire masraflan olaralt 400 kese akQe ile merkezden aynca 500 yeniQeri gonderilmi§tir49•
Mustafa Pa§a, ilk i§ olarak, kethudasm1, dli§man sald1nsma ma-ruz kalan"0 Bihke kalesine zahire nakl etmekle gorevlendirmi§"' ve
hemen 0 civardan 1000' nefir~i amm askeri yazllmasl iQin verilen
emrin ifasma ·Qal1§IDI§tlr"2
• 0 s1rada Hersek, Klis ve izvornik
mu-ta~arriflarmm, baz1 bahanelerle yard1ma gelmemeleri lizerine
Dal-ya emr-i vaki yap1lmr§tlr (s. 468). Bu vazifesi s1rasmda Mustafa Pa§a, Ka nte-mir'in ba;bas1 alan Bogdan voyvodas1 Constantin ile dostluk miinasebetlertnde bulunmu§tur (s. 340, 468).
43 Osmanzil;de, Hadilca, s. 126.
44 evas~t-1 rebiiilahu· 1109 (kasun 1697 ba§lan) tarihli hiiktim, Miihimme,
ex, 139. s. 146'da dahi ba§ta Mustafa Pa§a olmak tizere o'teki beyler:beyi ve beylere ya;z1lan htikiimlerde Bosna seraskeri Hasan P.a§a'ya tabi olmalan emr edilmektedir.
45 Ra§id, II, 423; UzunQar§lll, keza, s. 260 .
46 evah1r-1 rebiiilevvel 1110 (1698 eyliil sonlan - ekim ba:§lan) tarihH hiiktim, Miihimme, .ex, 487; Ra§id, II, gost. yer.
47 Ziilbde, s. 827 ve Ri1§id, II, 423'de 4000 piyade olarak gosterilmi§tir . 48 evah1r-1 cumildeh1la l109 (arallk 1697) tarihli hiikiim, Miihimme, ex,
187; Ziibde, 827.
49 Ziibde, gost. yer. Ra§id, II, 423.
50 evah1r-1 receb 1109 (§Ubat 1698 ba§lan) tarihli htikiim, Miihimme, eX, 267.
51 Ra§id, II, 435. 52 Miihimme, gost. yer.
306 ABDULKAD:i:R bZCAN
taban, gev§ek davranmamas1 hakkmda bir ihtar almi§Sa da"3 k1sa
zamanda Bihke'yi dli§man tasallutundan kurtarmi§tlr5'1• Bu arada, merkeze gok uzak bir yer olan Hersek sancagmdaki Pogitel, Lipo§-ka ve Gabela Lipo§-kaleleri devamh dli§man tehdidinde olmakla, muhafa-zalan i·gin, Mustafa Pa§a'nm arz1 tizerine, eski Hersek mutasarr1f1 vazifelendirilmi§tir55•
Daha sonra, o biHgeyi stirekli tehdid eden ve yapbg1 saldmlar-la halka btiytik zararsaldmlar-lar verdiren Karlofga generali ve H1rvat bam tizerlerine akm yap1lmasma karar verilmi§tir"". ilk merhalede Zrin ovasma, Sin ve Nova kaleleri havalilerine yap1lan akmlarda binden fazla eflakh ve h1rvatm evleri ba§larma yikilmi§, 500 kadan da ki-hgtan gegirilmi§tir. Bu arada dli§mandan pek ·Qok hayvan, esir ve ganimet ahninl§tlr. 0 Slrada Glamoga kalesine saldln halinde bulu-nan h1rvatlar, Adem Pa§a'nm, tizerlerine gelmekte oldugunu i::igre-nince, kurtulu§u ka·gmakta bulmu§lardir57• Daltaban Mustafa Pa§a kumandas1 altmdaki askerler, nehir tizerinde olup, dti§manm i§ine yarayan ki::iprii1eri ortadan kaldirmi§lar, muhaf1zlanm k1hgtan ge-Qirmi§ler, bu arada dod be§ dli§man ki::iytinti tahrib .etmi§lerdir58•
Daha sonra Piyoke nahiyesine akm yapilmi§, buraya bagh 15 kadar ki::iy yakilmi§, biH1hire Pu§ko polata, i§kopol ve Duna yagmalanmi§-br. Akmlar s1rasmda pek ~ok ganimet almmi§ ve dti§man i::i· ldtirtil-mli§ttir. Bu s1rada H1rvat reisi Yanko-oglu da ele gegirilmi§ ve katl edilmi§tir59•
Mustafa Pa§a'mn bu ba§arilan k1sa stirede §Ohretini arttlrmi§ ve kendisine sadaret yo1lar1m a.gmi§tlr60• Bosna valiligi ve serasker-ligi esnasmda Avusturyahlan Sava'mn i::ite tarafma sliren Pa§a, bu nehrin iki yakasmda 24 kadar kaleyi geri alm1§6' , birgok kaleyi de
53 aym .tarihli htiktim, keza, s. 277. 54 Keza, •S. 281.
55 ev8:s1t-1 zilkade 1109 (may1s 1698 sonlan) tarihli h'iiktim, keza, s. 416. 56 Fmd1khh, Nusretname, 150a-b.
57 Ziibde, s. 840; kr§. Ra§id, II, 435; Nusretname, 150a vd.
58 Nusretname, 152a; Ziibde, 847; Y1lnur Ural, ad~ geQen tez, s. 7.
59 Ziibde, 84 7-848; Ra§'id, II, 442.
60 Hammer, XII, 404. 61 Kantemir, III, 286.
ir ihtar almi§sa da"3 k1sa kurtarmi§tlr5
". Bu arada, ncagmdaki PoQitel, Lipo§-tdidinde olmakla,
muhafa-' eski Hersek mutasarr1f1
eden ve yaptig1
saldirilar-a genersaldirilar-ali ve H1rvat bam
.§tir5
". ilk merhalede Zrin yap1lan akmlarda binden Ikilmi§, 5:00 kadan da
ki-pek ·Qok hayvan, esir ve
;sine saldm halinde
bulu-gelmekte oldugunu
ogre-. Daltaban Mustafa Pa§a
nde olup, dli§mamn i§ine
muhaf1zlarm1 k1h~tan
ge-rlinti tahrib etmi§lerdir58•
ll§, buraya bagh 15· kadar ol ve Duna yagmalanmi§-mnu§ ve dli§man i:i· ldlirtil-L da ele geQirilmi§. ve katl
;tirede §ohretini arttlrmi§ :osna valiligi ve
serasker-) tarafma sliren Pa§a, bu
alrru§6
\ birgok kaleyi de
tarihli hiiktim, keza, s. 416.
:tname, 150a vd.
~al, adt gegen tez, s. 7.
DALTABAN MUSTAFA PA·~A 307
tamir ettirmi§tir62• 0 s1ralarda gorli§tilmekte olan Karlof~a Andla§-masi imzalanmcaya kadar, Mustafa Pa§a'ya, serhad ka1elerini go-zetmesi ve casuslarla dli§mam tammas1 emr edilmi§tir63•
Rakka beylerberyiligi
Mustafa Pa§a 1110 cumadelah1resinde (1699· ba§lan) merkezi Urfa olan Rakka beylerbeyiligine tayin edilmi§tir64• Bu mevkiye ta-yinini gerektiren sebeb, Selemiye ve Deyr-i Ruha do1aylarmda baz1 §akilerin halka vermekte olduklan zararlarm i:inlenmesi65 ile baZI a§iret ve kabilelerin o bi:ilgelere iskan edilmesi hususunda alman ka-rardi66. Aym zararm def'i ile Haleb ve Mara§ beylerbeyileri de gi:i-revlendirilmi§ti. Bu vazifelerinde biraz gev§eklik gostermesi tizerine padi§ahm tekidli ve tehdidli bir fermanma muhatab olan Mustafa Pa§a'nm67 ger.gekten, ba§lang1~ta emirleri ag1rdan ald1g1 68 ve gevre-sine kar§I serke§69
, vazifesinde ihmalkar davrand1g1 anla§1lmaktad1r. Ancak, ikinci ihtarm tesiriyle, etraf1 s1k1 bir zabt u rabt altma alan
62 Uzun!;al\§111, Osmanh Tarihi, IV /2, 260.
63 evail-i rebitilevvel 1110 ( eyltil 1698 ortalan) tarihli hiiktim, Muhim·me,
ex, 485; Nusretname, 150a vd. Dalt3Jban Mustafa P3i§a'nm 1110 recebinde
(•ocak 1699) Edirne valiligine getirildiginden sadece SO. IV, 412'de bahs edil-mekte <Jlup, !;agda§ kaynaklarda bu gorevinden soz edilmemektedir.
64 evail-i rebitilevvel 1110 (eyltil 1698 ortalan) tarihli hiiktim, Muhimme,
CX, 485; Nusretname, 153a; ~eyhi, 110a; Zubde, 853; .kr~. Uzun!;ar§lll, aym eser,
IV /2, 268. Osmanzade'ye gore bu tayin cumadelUla aymda vukii bulmu§tur
(s. 126).
65 evas1t-1 cumadelahwe ve evail-i §aban 1110 (arallk 1698 - §ubat 1699
ortalar1) tarihli htikiimler, Miihimme, ex, 531, 586.
66 evas1t-1 cumadelah1re 1110 (arahk 1698 ortalan) tarihli hti'ktim, Mii-himme, ex, 573; keza, §evval 1110 (nisan 169·9) tarihli hiiktim, s. 644.
67 Keza, ex, 644; ev·as1t-1 zilhicce 1110 (haziran 1699 ortalan) tarihli htikiim, Miihimme, exi, 4.
68 Keza, gost. yer.
69 Ruha halkmdan birka!; ki§i Divan-1 HumayO.n'a gelerek Mus.tafa Pa§a'-dan ·§ikayette bulunmu§larsa da, Dalt3Jban Birecik ve Ruha kad1larmm hiisn-i haline §ehadetleri, baz1 belde ileri gelenlerinin de e§klyay.I ·za:bt u rabt altma almasmdan halkm huzura kavm~tugunu soylemeleri ile mahallinde yapllan
tah-kikat ve duru§ma sonucu kurtulabilmi§tir ( evas1t-1 rebiti1ah1r 1111/ekim 1699
308 ABDULKADIR OZCAN
Pa§a70
, a§iretleri iskana ~all§ml§71, ~ok ge~meden de Bagdad valili-gine getirilmi§tir.
Devrin sadrazam1 Amcazade Hliseyin Pa§a, bu tayin mlinaseb e-tiyle, Mustafa Pa§a'ya yazd1g1 hususi bir mektupta72
, ad1 baz1
men-filiklere kan§ml§ olan Daltaban'a ikazlarda bu.lunmu§ ve dikkatini
~ekmi§tir.
Mektub, Daltaban Pa§a'nm Rakka vaJiligi s1rasmdaki ba§an-sizhkl!lrl, halka yaptig1 zullimler sebebiyle, hakkmda ~ok say1da
§i-kayet~inin Divan-1 Humayun'a gelmi§ olmas1 ile ba§lamakta ve Bag-dad yerine ma'zulen bir ba§ka yere tayin edilseydi akibetinin ne ola-cagml dli§linmesi hatirlablmaktad1r. Kendisinin, aslmda· .tecrlibeli
biri oldugu ve padi§ah katmda defalarca hlisn-i terbiyesinden bahs edilmesi ile, veziriazam1 yalan ·Qikarmamas.I beklenirken, tam tersi zuliim haberlerinin gelmesinin ~ok lizlicli oldugu, fakat yine de sa-mimiyetine binaen Bagdad valiligine getirildigi bildirilmektedir.
An-cak, bu go·revin Rakka valiliginden daha zor, ~evrenin vah§i urban
e§k1yas1yla dolu oldugu ve sadece arablarm bulundugu, dolay1siyle
herkese hakimane ve akllllca davramlmasmm geregi
habrlablmak-tadir. Boylece, Bagdad'daki ba§anlarmm, gegmi§ seyyielerini
unut-tm.;acagi ve kendisinin de padi§ah k:;ttmda tezkiyeye ylizti. olacag1; aksi takdirde, pek gok asker ve para sarf edilmi§ Bagdad igin hli-klimdarm gazabmm teskin edilemeyecegi belirtilerek, kendisini
utan-dirmamasi dilegi ile vazifesinde ba§anlar temennisinde bu
lunulmak-tadir73. Eklerde metni verilen bu mektubun muhtevasmdan,
Amca-zade'n:in Daltaban'a ba§ka mektuplar g6nderdig·i de anla§Ilmaktadlr. 70 evas1t-1 safer 1111 (agustos 1699 sonlan), ve evail-i cumadeliila 1111 ( ekim 1699 sonlan) tarihli hiiki,imler, ,CXI, 76, 161.
71 A§ire~eri iskan meselesi Osmanh devletinin ba§hca me§galesinden olup, onlan bir yerde tutmak olduk<;a gti<; bir pr.oblem idi. Ger<;ekten, Mustafa Pa-§a'nm Rakka havalisinde iskan ettigi kabile sakinlerinden bir .k1smmm dogu
ve gtiney Anadolu'nun baz1 sancaklan ile ~a,m, Haieb, Trablus gibi yerlere
kagtrklan gortilmii§, evah1r-1 zilhicce 1110 (haziran 1699 sonlar1) tarihli bir htiktimle bu firarilerin yakalamp tekrar yerlerine getirilmeleri emr edilmi§tir (Muhimme, CXI, 23).
72 ilk kez Hammer tarafmdan (Histoire de UEmpire Ottoman, XIII,
ss. 76~77) .i§aret olunan .bu samlmi mektubun metni kaynaklanm1zdan Berlin Devlet Ktb. deki anonirrn T"arih 205b-207.b arasma ·derc edilmi§tir.
meden de Bagdad
viUili-'a§a, bu tayin mtinasebe-tektupta72, ad1 baz1
men-t bu.lunmu§ ve dikkatini
!iligi s1rasmdaki ba§an-hakkmda gok say1da §i
-1 ile ba§lamakta ve Bag-ilseydi aklbetinin ne ola-lisinin, ashnda· tecrtibeli lisn-i terbiyesinden bahs 1 bek1enirken, tam tersi dugu, fakat yine de sa-ligi bildirilmektedir.
An-lr, ~evrenin vah§i urban
1 bulundugu, dolay1siyle tm geregi habrlablmak-·egmi§ seyyielerini unut-tezkiyeye ytizti olacag1 ; adilmi§ Bagdad igin hti-irtilerek, kendisini utan-mennisinde
bulunulmak-. muhtevasmdan, Amca-·digi de anla§Ilmaktadlr.
ve evail-i cumadelUla 1111
ba§llca me§galesinden olup,
idi. Gerc;ekten, Mustafa
Pa-tlerinden bir k1smmm dogu
'Ialeb, Trablus gibi yerlere
.n 1699 sonlan) tarihli bir getirilme·leri emr edilmi§tir L'Empire Ottoman, XIII, rri kaynaklanm1zdan Berlin
>rc ~dilmi§tir. ·
DALTABAN MUSTAFA PA~A 309
Yine muhtevasmdan anla§lld1g1 tizere, Mustafa Pa§a'nm baz1 ma -kamlara getirilmesinde, i§ledigi suglarm bagi§lanmasmda ve cezanm hafifletilmesinde Htiseyin Pa§a'mn dahli istidlal olunmaktad1r71.
BAGDAD V ALiLiGi
Daltaban Mustafa Pa§a'nm Bagdad beylerbeyiligine tayini 1111 §abam sonlarmda (§ubat 1700 ortalar1) vuku bulmU§tur75• O~manh devletinin, ylllard1r Avrupa dev1etleriyle sava§ halinde bulunmas1, dogu sm1rlanm ihmal etmesine sebeh olmu§tu. Bunu f1rsat bilen baz1 kimseler zaman zaman siyasi amagh isyanlar ·Qlkartmi§lar, hti-kumetin ilgilenememesi ytiztinden bu kan§Ikhklar stirtip gitmi§ti. Bilhassa, Halep-~am arasmda urban §eyhlerinin isyanlan, becerik -siz valilerin gev§ekligi de eklenince, 0 diyan huzursuz bir bolge
ha-line getirmi§ti76
• Basra ve dolaylan, once, 1694'te Mtintefik arap ka -hilesi §eyhi Mani tarafmdan i§gal edilmi§, iki sene sonra ise Hu-veyze Ham tarafmdan ele gegirilmi§77 olup, o tarihten itibaren i ran-hlarm tasarrufunda bulunmakta idi. Mani ise gole ·Qekilmi§tF8• Kar
-lofga Andla§mas1 ile batlda sulh saglamr saglanmaz, devlet dogu Sl-mrl ile ilgilenme f1rsah bulmu§, mesela Bagdad kalesi igin top ve mtihimmat haz1rhklarma ba§lami§tlr79. i§te Mustafa Pa§a, bi:i·yle bir ortamda Bagdad valiligine getirilmi§ ve ertesi y1l kendisine Basra serdarhg1 da tevcih edilerek i§gal altmdaki yerleri geri almas1 ve o bolgelerde asayi§i saglamas1 emr olunmu§tur80
•
7 4 Bk. a§ag1da EK : I.
75 evah1r-1 §aban 1111 (§ubat 1700 ortalan) tarihH hiikiim, Muhimme, CXI, 241; Osmanzade, Hwdika, 126; ~eyhi, keza, llOa; Zubde, s. 885'de
muhar-rem ay1 sonlarmda vuku bulmu§tur.
76 aym >tarihli hiikiim, Muhimme, gi:ist. ryer.
77 Osmanh padi§ah1 ile ara:smm ac;1lmasm1 istemeyen, gilya Basra'nm
anahtarlanm elc;isi Ebii'l~Ma'sum Han'la Edirne'ye gi:indermi§'tir (Nusretname, 177b).
78 Nazmiza:de Murtaza, Gu't§en-i Hu~efa, istanbul 1143, 17a; Cengiz Orhonlu, «Mustafa II» islam AnsilcLopedilsi, Vlii, istanbul 1979, s. 697-698.
79 BOA,, Ali Emiri tasnifi, II. Mustafa bi:iliimii, nr. 3051.
80 ev·ail-i §evval 1111 (mart 1700 sonlan) tarihli h!ii·kiim, Muhimme, .CXI,
261; anonim Tarih, 166a; Tarih-i Seferii'l-Basra, Esad Efendi (Siileymaniye) Ktb.
310 ABDULKADiR OZCAN
Basra ve K urnahwn kurtarr""lmast
Arap a~iretlerinin isyamm bastlrabilmek ve bi::ilgeyi stikuna
ka-vu~turabilmek i:gin, her~eyden once Kurna ve Basra kalelerinin
kur-tarilmasl gerekmekteydi81• Bu i§ i.gin, Diyarbekir beylerbeyi B1y1kh
Mehmed Pa~a812, Musul va.lisi Qelebi Yusuf Pa§a, ~ehrizor
mutasar-rlfl Topal Yusuf Pa~asa, Sivas beylerbeyi Mustafa Pa~a, Birecik
mutasarr1f1. Hac1 Ali Pa~a, Amasya mutasarnf1 Rahtvan Mehmed
Pa~a8', Karaman valisi Eytib Pa~a, Mara§ beylerbeyi Rli~van-oglu
Halil Pa§a85
, Antep, Haleb ve Bagdad'daki yerli yeni,geriler,
cebeci-ler, topgular, ·top arabac1lar1, Bagdad merkez kuvvetlerinin ugte
iki-si, Bedre, Bacilan, Bayat ve Kliri beyleri a~iret stivarileriyle
Dalta-ban Mustafa Pa~a'mn emrine verilmi~lerdi86• Tokat ve Sivas
dolay-larmdan saglanan sipah ve silahdar neferlerine, yevmiyeleri dl~mda
yedi~er87; kethudalarma 15?er; agalarma ise 20'~er a~ge88 fazladan
verilmek tizere 2000 serdengegdi nefer temini i~in Receb Kethuda
gi::irevlendirilmi~ti89• AyriCa, Birecik'te F1rat tizerinde 60 gemiden9"
mtirekkeb bir nehir donanmasl te§kiline karar verilmi~, gemilerin
in~as1 i~iyle eski Tuna kaptam A~g1-oglu Mehmed Pa~a
gi::irevlendi-81 Ural, adt ger;en tez, s. 10.
82 evah1r-1 §evval 1111 (nisan 1700 ortalan) tarihli hiikiim, Muhimme,
cxr, 282; keza, s. 288 ve 354'deki hiikiimler ile s. 383 ve 390'daki te'kidli
hiikiimler.
83 evail-i safer 1112 (temmuz 1700 sonlan) .tarihli hiikiim, Muhimme,
cxr, 361-362.
84 Bu vezir padt§ahm 19 cumadelUla 1112 (1 kasHn 1700) tarihli hiikmii
ile .katl edilmi:§ (Muhimme, CXI, 423), yerine Mustafa Pa§a'nm arz1 iizerine (20 §aban 1112/30 ocak 1701) .kap1 halkmdan Siileyman getirilmi§hr (Ali .Emiri tasnifi, II. Mustafa, nr. 7669).
85 evas1t-1 zilhicce 1111 (haziran 1700 ba§lan) · tarihli hiikii:m, Muhimme,
CXI, 288.
86 Fmd1kllh, Nusretname, 176a-b; Zubde, 911-912; :anonim Tarvh, 166b-167a; Hammer, XIII, 49.
87 Hammer, neferata be§er akc;e f.azla:dan verHdigini belirbmekbedir (gost. yer).
88 Ra§id, II, 510'da .agalarma 25'er akc;e verildigini kayd eder.
89 Nazmizil,de, Giil§en-i Hule1a, 117b; ondan naklen Fmd1khh, Nusret-name, 176a; Zubde, 911.
N
tek ve bi:ilgeyi sUkfma ka-ve Basra kalelerinin
kur-~rbekir beylerbeyi Biyikh Pa§a, §ehrizor
mutasar-Mustafa Pa§a, Birecik sarnf1 Rahtvan Mehmed 1 beylerbeyi RU§van-oglu yerli yeni·geri1er, cebeci-ez kuvvetlerinin U<;te
iki-~§iret stivarileriyle Dalta-86. Tokat ve 8ivas dolay-!rine, yevmiyeleri dl§mda se 20'§er ak~e88 fazladan
nini i~in Receb Kethuda 'l.t tizerinde 60 gemiden90
~arar verilmi§., gemilerin liehmed Pa§a
gorevlendi-t) tarihli hiikiim, Miihimme,
: s. 383 ve 390'daki te'kidli ) tarihli hiikiim, Miihimme, l .kas1m 1700) tarihli hiikmii ustafa Pa§a'nm arz1 iizerine
vman getirilmi§il:ir (Ali Emiri
:1) tarihli htikii:m, Miihimme,
ll-912; :anonim Tarih,
166b-rildigini belirtJmektedir (·gi:ist. rildigini .k:ayd eder.
n na;klen Fmd1khh,
Nusret-Wusretname, 176b.'
DALTABAN MUSTAFA PA§A 311
rilmi§ti91
• Gemilerin yap1m1 i<;in gerekli kereste Mara§ daglarmdan
ve civar ormanlardan saglanacakti. Yap1lacak firkate ve §aykalarm kaptanlan, yanlarmda levendler, marangozlar, 500 kadar amele ve gerekli malzemelerle yUklli kalyonlarla istanbul'dan iskenderun'a oradan da Haleb'e ve Birecik'e sevk edilmi§lerdi92•
Adlar1 gegen vaJi, bey ve mutasarnflar <;ok ge<;meden Bagdad sahrasmda toplanmi§lardir. Birecik'te yap1m1 tamamlanan ince do-nanma da gerekli sava§ levazimati ile Kaptan Mehmed Pa§a'nm ku
-mandasi ve Haleb inzimam1 ile Basra valisi Firari karmda§I Ali Pa-§a'mn karadan muhafazas1 altmda di:irt ayda Bagdad civarmdaki R1dvaniyye iskelesine gelmi§tir93
• Mustafa Pa§a burada, donanmaya dort balyemez, dokuz kolonborna, ·gok say1da havan topu ve hum-baralarla 24 firkate ve bunlarm her biri i<;in darbezen ve be§-albytiz deniz levendi hazirlatmi§tlr94•
Ancak, tam yola <;Ikilacagi s1rada, 2 receb (13 arallk) gtinU ulu-fe ve zahire bahanesiyle yeni<;erilerin baz1 serke§likleri ile kar§Ila-§Ilml§br. U<; gtin Bagdad kalesinin Karakap1 denilen dogu kap1sm1 tutan yeni:<;eriler95 <;ar§I ve pazardaki diikkanlar1 da a<;tirmarni§lar,
hatta valilik saraym1 topa tutarak tahrib etmi§lerdir. K1sa, siirede
isyan basbnld1ktan sonra hemen yoJa ·<;Ikilmasma karar verilmi§, fitneyi •<;Ikaranlarm belirlenip cezalandirilmalan i·gin zaman mtisaid olmad1gmdan, bu i§in tehiri uygun goriilmii§tiir96
• Ancak, bu defa
91 eviUl-i zilkade 1111 (nisan 1700 sonlan) tarihli hiikiim, Miihitmme,
CXI, 339; Nusretname, gost. yer.
92 Ra§id, gost. yer; Ural, s. 11. 1
93 evah1r-1 muharrem 1112 (temmuz 1700 ortalan) tarihli hiikiim, Mii-himme, CX'I, 343 ve evas1t-1 .reb~i.ilah1r 1112 ( 1700 eyliil sonlan-ekim ba§lan) tarihli hiikiim, keza, s. 382; Ziibde, 912.
94 Tarih-i Sejerii'l-Basra, 57a; kr§. Nusre•tname, 176a. Ra§id, II, 511'de,
Mustafa Pa§a'mn donanmaya 40-50 firkate ile 300 kadar iistiia!;lk :gemileri
ilave ettirerek i!;lerini gerekli miihimmilJt ile doldur.ttugunu belirtmektedir.
95' Giil§en-i Huleja, 118a; kr§. icmal-i Sejer-i Nehr-i Ziyab (Kitabm zah-rmdan bu eserin Nazmizade'ye aid oldugu kayd edilmi§tir), Bayezid Devlet Ktb. Veliyiiddin Efendi, nr. 4935, 6a; Ra§id, II, 511. Fmd1khh bu isyan
hadise-sine hi!; temas etmemekte, sadece Mustafa Pa§a'nm, rahats1zhg1 yiiziinden 15 giin .kadar Bagdad' da beklendigini belirtmektedir ( 177b).
96 Ziibde, 912-913. Kurna ve Basra'nm geri almmasmdan sonr:a, l:iu
isya-nm miisebbibi olmak tohmetiyle Diyarbekir va.lisi B1y1kh Mehmed Pa§a, Dal -taban'm arz1 iizerine katl edilmi§tir (Rru§id, II, 518-·519).
312 ABDULKADIR OZCAN
serdar Mustafa Pa§a'nm levendleri, yine bah§i§ ve ulUfe yliztinden
ayaklanmi§sa da, ti.zerlerine piyadelerin sevki ile k1sa sti.rede
dagibl-mi§lardir97 0 Bu kari§Ikllk dahi ortadan kaldir1ld1ktan sonra, Bagdad
muhafazasmda Musul valisi 'Celebi Yusuf Pa§a b1rakllml§98,
Diyar-bekir valisi Elhac Mehmed Pa§a oncti. .tayin edilmi§, serasker
ku-mandasmdaki esas ordu 19 ~aban 1112 (29 Ocak 1701) gtinii hare
-ket etmi§tir99
0
Ordunun gti.zergah1 genellikle bozuk oldugundan tamire
muh-taQbo Nehirler ti.zerinde de yer yer kopriiler kurulmas1
gerekmek-teydi. Bti.tti.n engeller ortadan kald1nlarak ordu ilerliyordu1000
Yag-maci araplarm mevcudu 100 000 ki§iden fazlayd1. AyriCa
kendileri-ne Basra ve Kurna'daki kiZilba§lar da yard1ma soz vermi§lerdi.
iranhlar Basra'ya iki menzil uzakhkta 40 000 ki§ilik bir ordu
hazir-lami§lar; aynca Basra oniinde Kiirdilan admda yeni bir kale in§a
ederek iQine 500'den fazla sava§Ql yerle§tirmi§lerdP01o ilerlemekte
olan Osmanh ordusu, yollarda tabii engeUerden ba§ka, urban
e§kiYa-smm sald1nlan ile de kar§Ila.§maktaydl. Ancak, arap oncli
casusla-rmm yanh§ tahmini ile 40-50 bin ld§ilik Osmanh kuvvetlerinin
150 000 ki§i zannedilmesi urban arasmda bliyiik bir korkuya yoi
aQ-mi§bo E§kiya ileri gelenleri, aralarmda yapbklan isti§arede,
serdar-la anla§maktan ba§ka ·Qare olmad1g1 husu.sunda gorli§ birligine
var-mi§lar ve Mustafa Pa§a'ya Abdii§§an admda bir elQi
gondermi§ler-diro Fakat, Daltaban Pa§a bunun bir hile olabilecegini dii§iinerek
onu geri gondermemi§, Kurna ve Basra'ya dek k1lavuz olarak
kul-lanmi§br102o ElQi Abdli§§an'm, arap §eyhlerine, teslimden ba§ka Qare
olmad1g1 yolundaki haberleri lizoerine103, Mani bliylik bir korkuya
ka-pllml§ ve Basra'daki Acem ham Davud Han'm yard1m mektuplanm
seraskere yollami§bro Buna kar§Ihk serdar tarafmdan kabilesi
af-97 Zubde, .gost. yer; Ra§i-d, II, 512.
98 anonim Tarih, 167a; Ra~1d, gos.t. yer. 15 1§aJban 1113 (15 ooak 1702) tarihli tezkireden, bir y1l kadar sonra Bagdad kalesine humbarac1lar gonderil-digini ogrenmekteyizo Bunlarm hasil,atlan i\;in 24 000 ,akQe odendigi hakkmda :bk. BOA, Ali Em1ri tasnifi, II. Mustafa, nr. 31290
99 Zubde, 913. 100 Ural, te.z, s. l3o
101 Zubde, gost. yer; Ra§id, II, 513. 102 Zubde, 914-915; kr§. Ra§id, II, 514. 103 Zwbde, 915.
N
>ah§i§ ve ulUfe yi.iziinden ·ki ile kisa si.irede dagibl-:hn1drktan sonra, Bagdad
Pa§a brrakrlmi§98
,
Diyar-rin edilmi§, serasker
ku-~· Ocak 1701) gi.ini.i
hare-)}dugundan tamire
muh-ler kurulmasi gerekmek-ordu ilerliyordu100.
Yag-~zlaydL Ayrica
kendileri-ardima soz vermi§lerdi. 00 ki§ilik bir ordu
hazrr-dmda yeni bir kale in§a
irmi§lerdi 101. ilerlemekte
den ba§ka, urban e§kiya-tlcak, arap onci.i casusla-' Osmanll kuvvetlerinin
iyi.ik bir korkuya yol a~
tiklan isti§arede, serdar-mda gorii§ birligine
var-la bir elQi
gondermi§ler-olabilecegini di.i§i.inerek
dek krlavuz olarak
kul-ne, teslimden ba§ka ~are
ti bi.iyiik bir korkuya
ka-t'm yardim mektuplarmi
· tarafmdan kabilesi
af-§aJban 1113 (15 ooak 1702)
~sine humbarac1lar
gonderil-l akge odendigi hakkmda :bk.
DALTABAN MUSTAFA PA~A 313
fedilmi§tir. Ferecullah Han ile serasker arasmda yapilan
yazi§ma-lardan sonra Kurna kalesi 17 Ramazan 1112 {25· ~ubat 1701) gi.ini.i
sava§Ilmadan geri almmi§br104. Muhafazas.I iQin ii~ oda yeniQeri ile
Haseki Mehmed Aga gorevlendirilmi§tir.
Bir siire sonra da, 30 ramazan 1112 (,9 mart 1701) giini.i Davud
Han Basra'y1 teslim etmek zorunda kalmi§br105
• Bu istirdadlar
se-bebiyle halk bi.iyi.ik sevinQ §enlikleri yapmi§brlOG. Bu mtinasebetle
Basralllar padi§aha yazdrklari bir mahzarda ozetle: Kurna ve Bas-ra'daki bedev1 arap ve lnzilba§ acemlerin tasallutlarmm, Bagdad
muhafizi serdar Mustafa Pa§a'mn ba§arill tedbirleri ve islam asker
-lerinin kahramanca gayretleriyle ortadan kaldinldrgi belirtilmi§tir107.
Her iki §ehrin ihtiya,glan gori.ilmi.i§, yeterli muhafizlan
yerle§tiril-mi§ ve civardaki . arap §eyhlerine amannameler gonderilmi§tir108.
Daltaban Mustafa Pa§a 15 zilkade (23 nisan) gi.ini.i Bagdat'a
don-mii§'09 ve zaferlerini bir mektubla merke:z1e bildirmi§tir.
F1mat mecr.a;s-yrutn tanzi'lrlli
Daltaban Mustafa Pa§a'nm, Bagdad valiligi sirasmda yapbgi
mi.isbet i§lerden biri de Firat nehri yatagmm diizeltilmesidir. Dogu
Anadolu'nun bol yagi§li ve ytiksek daglarmdan dogan Firat,
Mezo-104 Tarih-i Seferii/l-Basra, 64a-b; Nusretname, 182a-b.
105 Nazmizade, Gu~en-i Hulefa, 119b; jcmal-i Sefer-i Nehr-i Ziyab, 15a;
kr§. Nusretname, 182-183b; anonim TariJh, 167b; Zubde, 916-917. ~eyhl'ye gore Basra 19 Ram111zan 1112 (27 ~ubat 1701) giinii almm1§tlr (Vekayiu'l-fudala, II/I, 107b).
106 anonim Tarih, 168a.
107 Keza, 168b-170b; Nusretname, 184>b-185b. Fmd1kl!l! Mehmed Aga,
kay-nak olarak kulland1gm1 tasrih ettigi Nazmizade'den naklen, iran §ahmm gon-dermi§ oldugu el\;i Nacak Ag·a'nm Daltaban hakkmda:ki §U sozlerini nakl et-me.kten kendini alamaz : «Ne boyle bir serdar, ne :boyle bir asker manzflrum ve ne gt1§-i giizanm olmu'§dur. Bu mertebe ecnas-1 asker bir vilayete ticaret ya ziyaret ile gelseler fukaras1 ile bile bu tislflbda hiisn-i muamele etmezler ve bu Serdar-1 ekrerrn-·i i§tiharm tev.akkii faide etmediginden .kat'-I nazar bu mertebe
bezl-i in'·am ile celb-i kulflb-1 ·enama takayyiidleri mflceb ii mflcezdir» (Nusret-name, 184a).
108 Nusretname, 184b.
314 ABDULKADiR OZCAN
potamya'nm aigak ve kurak bi:ilgesinden geger110, Kurna'da Dicle ile birle§tikten sonra111, ~attiilarab ad1m allr ve Basra'da Hind Okya-nusuna di:iktiliir. Ancak, ihmaJ ve bakimsizllk ytizlinden bir stiredir Rumahiy-ye kasabasma di:irt saatlik mesafede, bab tarafmda hir kol olu§mU§112 ve buna D i yah ad1 verilmi§tir113
• Z·amanla gittik·ge bti-ytiyen ve geni§Ieyen bu 1rmak, bilhassa bahar aylarmda baz1 yer-le§im bi:ilgelerini ve tanm alanlarm1 sular altmda b1rakm1§, baz1 bi:il-geler ise sularm kesilmesi yliztinden adeta gi:ile di:inmti§tti114
• Bu
du-rum, gemilerin dola§masma engel oldugundan F1rat tizerinde ula§Im da durmu§tu. Irmagm yeni yatag1 Semave bucagmdan a§ag1 iniyor ve Araca'da eski yatagma kavu§uyordu115
•
Bu bi:ilgedeki m!ri mukataalar e§kiYa eline gegmi§, beceriksiz ve para h1rs1 ile dolu idarecilerin tazyiki kar§Ismda halkm bir k1sm1 e§kiya ile birlik olmu§tu. Arbk vergiler odenmez, devlet gi:irevlileri
hizmet yerlerine kabul edilmez olmu§lardl116• Ayr1ca, buralarda do-la§an ve Diyab'm adalan ile sazllk ve kam1§1lklan arasmda sakla-nan e§k1ya ytizlinden halk peri§an haldeydi. Daha i:inceki valilerin
e§k1yay1 ortadan kald1rma gabalan hep ba§arisizllkla sonuglanmi§-b. Kurna ve Basra'mn kurtar1lmas1 ile biraz huzura kavu.§an halk, yine de sefalet i,gindeydi. Bllhassa Huzaali ve oglu Selman adll §ak1
urban reisleri, civardaki bir,gok mukaataYJ. zabt etmi§ler, hatta imam-Ali kasabas1m istila ederek halk1m haraca baglami§lardr.
110 Besim Darkot, «Firat», j A_, IV, istanbul 1977, s. 622.
111 Bu iki nehir be§-alti y;ii·z y1l kadar Kurna'da birle§mi§lerse de, son za-manlarda bu birle§me noktas1 yakla,§rk 45 km. kadar gtineye kayml§ olup,
Bas-ra'nm biraz yukansmda, Garmat-Ali mevkiinde ger.c:;ekle§mektedir ( «
§attti'l-arab», j A, ~I, 3·56).
112 Bu kolun te§ekktilti, bir urban §eyhinin, bostanlarm1 sulamak .ic:;in
hark ettirdigi bir kanalla ba§lamL§, zamanla genf§leyen bu kanal, gittikc:;e bir
nehir yatag1 halini alml§tlr. Bahar aylarmda F1rat'm ta§masiyle sular etraf1
basar olmu§ ve o civar bir gol gortintimtinti alml§tlr. Bu giiletin etraf1 sazhk ve karni§hklarla dolmu§, bun1ar da e§kryanm s1gnag1 olmu§tur (Zubde, 927; kr§. Ra§id, II, 525).
113 Zwbde, 927; Ra§td, II, 525. Bu lmlun ad1, Gul§en-i Huleja, 120:b'de,
Nusretname, 202a'da Ziyab §eklinde gec:;mektetdir.
114 icmal-i Se,jer-i Nehr-i Ziyab, 29b vd. Kr§. Nazmizade, 120b; anonim
Tarih, 171a-b.
115 Nus'f'etname, 202b. 116 Keza, gost. yer.
DALTABAN MUSTAFA PA§A 315
Mlintefik ~eyhi Mani de Basra yoresinde ayaklanm1~, birgok koyti i~gal etmi§ti117
•
Seraskerin arz1 lizerine118 merkezden gonderilen fermanda 119 Daltaban'dan F1rat nehri mecrasm1 dlizeltmesi ve o civarda asayi~i saglamas1 isterimekteydi. Bu i~in bir an once bitirilmesi iQin kendi-sine Anadolu, Diyarbekir ve Musul viUileri yard1m edeceklerdi. Mus-t,afa Pa~a hemen harekete gegti. Bozu.lan nehir yatagmm tanzimi igin gerekli sed ve bendlerin yap1mmda kullamlacak kereste Mara§ daglarmdan getirtilecekW20
• Bu i~le Rakka valisi Hasan Pa~a gorev-lendirilmi~ti'21. Aynca Anadolu, Diyarbekir, Musul, ~ehrizor vali-leri de yard1m edeceklerdi'"2.
N ehir yatagmm dtizeltilmesi 1¥In binlerce hurma ve dut agaCI kesilmi~, Hille'deki san'atkarlara hurma dallarmdan 12 000 sepet
6rdtiri.ilmli~, hurma yapraklar1 da sed i·gin kullamlm1~tlr. AyriCa,
kenarlar1 tahta ve hurma yapraklarmdan o·rlilme binlerce torba ve zembil ile, _1rmaga indirilmek lizere iri sand1klar ve listtia:t;Ik tekne-leri yaptmlmi§tl. Seddin topragm1 dogmek igin ~ahmerdan denilen tokmaklar ile zift kaynatmak igin demir ve bak1r dokme kazanlar haz1rhgma da giri~ilmi~ti'23• Bu arada serdar Mustafa Pa~a o diyar e~k1ya reislerinin ileri gelenlerine hirer ikaz mektubu gondermi~ti1124• Bu mektuba Selman cevap vermemi~, babas1 Abbas ise cahilane bir kar~Ihk yollam1~tl. Boylece, e~k1yanm tutumu anla~1lmca, 25 receb 1113 (26 arahk 1701) glinli, nehir yatagmm tanziminde kullamlmak lizere Hille'de haz1rlanan malzemeler gemilere yliklenerek yola ~~
kilmi~ti. Ancak, Diyab suyuna yanm saat mesafede s1k bir orman-117 Nazmizade, Giil§en, 120b; Nusretname, 202b-203a.
118 Nusretname, 203b; Rfu§id, II, 525.
119 evail-i zilkade 1112 (nisan 1701 ortalan) tarihli hiikiim, Miihimme, CXI, 531; Nusretname, 203b.
120 evahrr-r safer 1113 (agustos 1701 ba.§lan) tarihli hi.i:kiim, Miihimme, CXI, 630; Nus.retname, 203b; Zubd!e, 927; Ra§id, II, 525; C, Orhonlu-T. l§Lksal, «Osmanll devrinde nehir nakliy:atl hakkmda ara§tll'malar : Dicle ve Frrat ne-hirlerinde nakliyat», Tarih Dergisi, XIII/17-18, istanbul 1963, s. 82.
121 Ra~ka valisi Hasan Pa§a'ya evarl-i rebriilahrr 1113 (eyliil1701 ortalan) tarihH hiikiim, Miihimrne, CXI, ·652; Ra§id, II, 525.
122 Nusretname, 203b.
123 anonim Tarih, 172a; Nusretname, 204a.
•
316 ABDULKADiR OZCAN
dan gegilirken, burada pusu kurmu§l e§?k1yanm sald1nsl ile
kar§llla-§lllml§hr. ilk anda §a§kma donen askerler, ba§lta serasker olmak lize
-re oteki vezirlerin de yalm klhQ sava§m on saflarmda yer
almala-riyle ·gabuk toparlanmu~lar, donanma kumandam A§lcl Mehmed
Pa-§a'nm da yeti§lmesiyle e§kiyaya gerekli ders verilmi§)tir. Asilerin
~ogu k1hgtan gegirilmi§l125
, kaganlar da Diyab'da bogulmu§lardlr. 0
s1rada oldtiriilen bini a§km e§lklya kellesinden, Daltaban Pa§la'mn
gad1r1 ontinde kuleler yap1lm1§126
, e§klya kellesi getirenler Serdar
ta-rafmdan bol bol miikafatlandmlml§llardir. Urban asilerinin bir
kls-mi esir edilmi§, ancak reayanm suglar1 affedilmi§, kadm ve .
gocuk-lara ise hi·Q dokunulmami§hr. Selman ve babas1 ka~ml§br127•
Bu arada nehi.r yatagmm tanzimi igin toprak kazacak ve
ta§)l-yacak olanlar da affedilmi§llerdir. E§kwaya verilen bu dersten
son-ra hem halk giiven iginde ya§lama imkanma kavu§mu§L28, hem de
e§lnya elindeki topraklar yeniden devlet arazisine kablmi§br. Arab
e§k1yas1 tenkil edildikten sonra, F1rat'1 eski mecrasma dondiirmek
iizere yap1lacak har:ekat i~in yola ·Qlkilmi§tlr129
• Firat kenarmda
as-kerin her ti.irlti ihtiyaclm giderebilmesi igin zengin bir ordu pazan
kurulmu§tur. _.)
Kanal i§inde gall§tlnl!nak iizere Haske, Necef ve Kerbela'dan
da i§giler getirtilrni§tirtao. Hendek mahalline gelinince, her taifenin
kazacag1 yerler belirlenmi§ ve herkese geregi .kadar kazma, ktirek,
bel, garar, torba vs. gibi malzemeler dagitllmi§tlr131•
Hendek ·kuzey-dogudan giineye dogru a;gilacaktl132
• Kaz1lacak yer
Ol·giildiikten snnra, 5170 zira (ar§m) uzunlugunda, 120 z.ira eninde133
ve 20 zira derinliginde bir kanal agmak iizere 22 receb 113 (23
ara-125 anonim Tarih, 172a-173a; N.azmizade, 121a-.b; Nusre.tname, 20&b;
Zubde, 927; Ra§id, II, 525 vd. 126 Hammer, XIII, 76.
127 Na21mizade, 121a-b; Nusretname, 207a-b; anonim Tarih, 173a; Zwbde.
927.
128 jcmal-i Sejer-i Nehr-i Ziyab, 41b. 129 Nusretname, 207b.
130 Keza, 208a. 131 Nazmizade, 121b. 132 Nusretname, 208a.
DALTABAN MUSTAFA PA§A 317
llk 1701) glinli. hafriyata. ba§lanmi§br. Her glin tan yeri aganrken
i§ ba§l yap1llyor, ak§am saat 04'e kadar ·gah§Illyordu134• iki -lig bin
ki§i kaziyor, otekiler Qlkan topragl garar denilen kildan yapllffil§
bli.ylik ~uvallar ve torbalarla ta§Iyorlardl. Serdar Mustafa Pa§a kaz1
i§iyle bizzat ilgileniyor, verdigi armagan, yaptlg!' ihsanlarla i§gi ve
askerleri te§vik ediyordu. bteki vezir ve beylerbeyiler de aym
§ekil-de, i§in bir an evvel bitirilebilmesi igin ellerinden gelen gayretleri
gosteriyorlard1. Aynca, ·gall§anlan §evke getirmek lizere kaz1 a
lam-nm be§-alb yerinde birden mehterhane gallyordu135• Ag1lan kanalm
dibinden su kaynamaya ba§lamas1 i§i daha da zorla§tlrmi§, i§~iler
yedi glin ·gamur gekmek zorunda kalmi§lardl.
Hulasa, glintimliz tekniginde meydan okurcasma kanal 48 glin
gibi, fazla uzun olmayan bir stirede kaz1lm1§, 10 ramazan 1113 (9
ocak 1702) glinti ag1lmi§tlr136
• 0 s1rada §iiktir kurbanlan kesilmi§
ve Allah'a dualar edilmi§tir. Fakat suyun tamamen yeni yataga a
k-tarilmasl mlimklin olamami§br. Eski yatag1 kapatmak igin bir
kop-rli. kurulmu§, glinde 1000' hayvamn ta§1d1g1 saz, kami§, ve 12
gemi-nin getirdigi kereste ve gece-glindliz indirilen odunlarla yine de
is-tenildigi gibi bir bend yapilamami§tlr. Bahar mevsiminin de
yak-la§masi ile F1rat'm sulan ta§maya ba§laymca ordugah1 sular
bas-mi§, .gadirlar iki 1rmak yatagmm ortasmda kalmi§br. i§gilerde de
bezginlik belirtileri go·rlilmeye ba§laymca 137, 1113 y1h sonlannda
(nisan 1702 ba§lan) oranm muhafazas1 igin bir kule yap1llp, yeteri
kadar muhaf1z ve cephane b1rak1larak Bagdad'a dontilmeye karar
verilmi§tir~38• 0 s1rada padi§aha yaz1lan rapo·rda kanal ag1lmasmda
ne kadar kereste harcandigi, i§in kesin olarak bitirilememes.inin
se-, bebleri belirtilmi§ ve biitlin asker kumandanlar1 ve serdar
imzala-diktan sonra merkeze gonderilmi§tir139• Ordu, Diyab 1rmag1 'ile yeni
134 Keza, gost. yer. Vasati saate gore 21..30-22.00 civan.
135 Keza, 208a-b.
136 Orhonlu - I§Iksal, aym makale, s. 98-99. 137 Nusretname, 209b-210a.
138 Keza, 210a. Merkez·den gonderilen hi.iki.im ve fermanlarda, kanal i§i-nin bitmesinden sonra on-onbe§ geminin burada birakilarak, nehir donanmasmm kethuda Mehmed Bey kumandasmda Basra'-ya gitmesi emr edilmi§tir (evasit-I zilkade 1113/nisan 1702 tarihli hi.iki.im, Muhimme, CXII, 193, 194 ve e.vas1t-1 muharrem 1114/haziran 1702 tarihli hi.iki.im, Muhimme, CXII, 243).
•
•
318 ABDULKADiR OZCAN
_
..
,
..
kanalm olu§turdugu adac1ktan gi1gltikle kurtulduktan sonra yola gi-kilmi§br. Mustafa Pa§a, yamndaki vezirlerle Necef'te Hazreti Ali'"' nin ti.irbesini, Kerbela'da Hazreti Hi.iseyin'in medfenini ziyaret et-mi§ ve o beldelerin muhafazas1 igin birer oda yenigeri b1rakm1§, bu arada halka paralar dagitmi§brM-o. Asi reisi Selman'm Haske taraf-larmd'a tutunmasml onlemek i-gin, i'ginde levendlerle 10 kadar fir-kateyi o diy~rda b1rakbktan sonra Bagdat'a donmi.i§ti.ir141
•
• Fakat ,gok gegmeden Haske zabitinden -gelen bir mektupta, Sel-man'm o civan tekrar zapt ettigi bildirilmi§ ve yard1m istenmi§tir. Ancak, vi.izeraya,. :tnemleketlerine donmeleri i-gin izin ~1kmas1 ve 14 safer 1114 (9 temmuz 1702) tarihinde Daltaban ~ustafa .Pa§a'mn Anadolu valiligine tayini142 bu yard1m1 cevaps1z b1rakmi§br. Mu~ tafa Pa§a, sadece, Selman'a yazd1g1 mektupta, «padi§aha ita?-t i.i,zere olmasm1, yoksa bu defa ci.imlesini k1hgtan gegirecegini» bildirmi§ ve baz1 nasihatlarda bulunmu§tur1
'43•
Mustafa Pa§a'nm Anadolu valiligine bu ikinci tayini, daha: zi-yade veziriazamllga bir gegi§, bir atlama tahtas1 mesabesindedir.
0
s1rada Anadolu, e§kiya tasallutunda bulunuyordu. Merkezden gon-derilen hi.ikiim ve fermanlarda, Daltaban'm bu eyalette asayi§i sag-lamas! istenmekteydP44• Fakat, gok k1sa si.iren valilikten son:ra Mus-tafa Pa§a, sadaret igin Edirne'ye '<;agrilmi§br.
DALTABAN MUSTAFA P A~A'NIN VEZiRiAZ·AMLIGI §eyhti:lislam Feyzullah Efendi'nin, II. Mustafa i.izerindeki derin ni.ifuzu ve siirekli olarak devlet i§lerine mi.idahalesine daha fazla da-yanamayan ve zaten .hasta oJ.an Amcazade Hi.iseyin Pa§a, sadaretten is-tifa edince, yerine, §eyhi.ilislamm tavsiyesi ile Daltaban Mustafa
140 Nazmizade, 122a-b; kr§. Nusretname, 212b.
141 Daltaban Mustafa Pa§a, II. Mustafa tarafmdan burada harab halde bulunan imam-1 Azam tiirbesinin tamir-i t§iyle de gorevlendirilmi§tir (Muhimme,
CXII, 30, evas1t-1 cumadelOla 1113/ekim 1701 tavthli hiikiim).
142 Bu tayin Osmanzade'ye gore 1113'-te vuku bulmtll§tur (Had~ka, 126).
143 Nusretname,, 213a-b.
144 Muhimme, CXII, 291, rebiiilevv.el 1114 (temmuz-agustos 1702) tarihli hiik!iim.
DALTABAN MUSTAFA PA~A 319
....
Pa§a getirilmi§tirH". 5 cemaziyelevv·el 1114 (27 eyliH 1702)
tarihin-de mtihrti almcaya kadar Mustafa Pa§a'ya Morall Hasan Pa§a
ve-kalet etmi§tir146• Sadarete tayinini Amasya'da ogrenen Mustafa
Pa§a, btittih ag1rhklarmi kethudasma b1rakarak hemen yola <;Ikmi§,
27 eyliil gtinti mtihrti bizzat padi§ahtan teslim almi§br147
•
Samy entrika;laJrfl,
Daltaban Mustafa Pa§a'nm k1sa stiren sadrazamllk donemi,
va-li_lik ve seraskerlikleri s1rasmdaki gibi pek parlak ve ba§ar1h
ge(_;-memi§, onemli hadiselere sahne olmu§tur. Sadaretinin ilk
gtinlerin-den itibaren · gevresine kar§.I §iddet ve hiddet tizere hareket eden,
hatta ktiftirbaz. biri olan148 Mustafa Pa§a, gerek Bosna, gerekse
Bag-dad seraskerlikleri s1rasmda kti<;tik baz1 su<;lar ytiztinden <;ok
kim-seyi katl ettirmi§ti. Etrafmdakilere kar§I da aym §ekilde davran-maya ve himaye ettigi kimseleri ise onemli mevkilere getirtmeye
kalkmas1 gozlerden ka~mwordu141l. Yeni·<;eri ocagmdaki tahrik edici
tutumlan padi§ahm kulagma kadar gelmi§ti. Buna ragmen Mustafa
145 Zubde, 944; Marquis de Bonnac, Memoire hfstoerique sur l'ambassade
de France
a
Constantinople, M. Charles Schefer ne§ri, Paris 1894, s. 116; OrhanF. K'oprtilii, «Hiiseyin Pa§a, .AJmcaz·l1de», j A. V /2, 649. Bu tayinde, Daltaban'm
Basra seraskerligi s1rasmdaki hizmetlerinin miisbet rolii olmu'§sa da (~eyhi,
II/1, 107b), gagda1;11 Fmd1khh'nm, Mustafa Pa§a'nm kethudas1 Ibrahim
Aga'-dan nakline ·gor•e : Feyzul'la:h Elfendi bu tayin sebebi ile Daltaban'dan 100 000
altm almt§tlr (Nusretname 227b; ondan naklen UzunQar§'1h, Osma'Yl!lt Tarihi
IV /1, 22; Hammer, XIII, 9·1). D. Kantemir'in nakline gore ise, Basra
serwsker-ligi s1rasmda Dal.taban Mustafa PaJ§'a, paray1 gok sevdigini bildigi §eyhiilislama
60 000 altm gijndermi§, F.eyzullah Efendi de, sadarete rt:ayini i:gin padi§aha
ara-C1 olabilecegini, giivenilir bir adam1yla ona bHdirmi§tir. Daltaban, bu
tavas-suttan :dolay1 ·daima kendisine sadLk kalacagma soz ver.mi§tir (s. 470). M. Nuri
Pa§a, Netayicu'l-vukutit, Istanbul 132'7, III, 17. Osmanz§.Jde hu olaya •§U tarihi
dii§-iirmii§tiir.
Dal.taban .ge~di g1k"!d1 Dl!v;an'a
Geg·di sadr-1 sudur-1 zi-§ana (Hadika, 126-127). 146 anonim Tarih 183a; Ra§id, II, 539.
147 Zubde, 944; Ra§id, II, 542.; Nwsretname, 215b.
148 Osmanzade Dalta'ban igin §oyle demektedir :
Li:kas1 oldiiriir insam bir §ekl-i gar1b ancak
Edas1 gtildiiriir mevtay1 amma bundad1r hikmet (s. 127).
149 Uzungar§1h, aynt eser, s. 261; Ural, tez, s. 23.
•
•
320 ABDULKADiR OZCAN
Pa§a, ba§ta §eyhiilislam ve etba1 olmak i.izere, dari.issaade agas1 ve
silahdara varmcaya kadar, padi§ahm yaklm olan zevata yaptig1'
ta-basbuslarla mevkiini k1sa da olsa koruyabilmi~til50•
Daltaban'1 mevkiinden sarsacak en onemli davranu~larmdan biri,
daha sadaretinin ertesi glinli, gok kizd1g1 ve Bosna valisi iken
Al-manlardan geri ald1g1 Sava sahillerindeki bir•gok yerle§im
merkez-lerini geri veren Karlof.ga Andla~mas1'nm failleri Rami Mehmed
Efendi ile Aleksandr Mavrokordato'yu huzuruna <;ag1rtarak sorgu
-ya gekmesi olmu§tur151
• Miza<; itibariyle ate§li bir sava~ tarafdan
olan Mustafa Pa~a, Divan-1 Humayun'un bu gliglli ikilisini, «Ka
rlof-ga Andla§masm1, padi§ahm emri, ~eyhlilislam vee veziriazam
Hlise-yin Pa~a'nm tasvibleriyle imzalaml§· olduklarmi» spylemelerine
rag-men, «Onlan siz ifsad ettiniz.» diyerek azarlami§ ve kendisinin
Bos-na'da bir avug askerle Almanlardan 24 kaleyi nas1l ald1gm1 misal
vererek, «oysa aym gayreti devletin ba§mda bulunanlar gostersey
-di, degil dli§mana kar§I koymak, lilke s1mrlarmm bile geni§letilebile-cegini» soylemi§ ve kendilerinin hain oldu.gunu ilave etmi§tir.
Mus-tafa Pa§a'nm devamla, «bu ihanetler yiizunden Almanlarm zafer
kazanmalarma §a§mad1gm1, fakat Kameni,ge'nin Lehlilere ni~in
tes-lim edildigini anlayamad1gm1» da sozlerine ekleyip, vi.izeray1 da sug-layarak kar~1sma almas1, hatta, daha da i1eriye· giderek, Rami
Meh-med Efendi ile Mavrokordato'nun di.i~manlar tarafmda~ satm
alm-digmi iddia edip, onlar1 ollimle tehdid etmesi, hazin sonunu yakla§-tirmaktan ba~ka bir i~e yaramami§tlr152
•
Mustafa Pa§a, bir yandan merkezde ban§ faillerini muaheze
eder-ken, bir yandan da di.i§mandan intikam almak igin, Karlofga
Andla§-masi'nm ag1k maddelerine ragmen, el altmdan sava§ haz1rhklarmda
bulunuyor, Ruslarm sm1rlardaki tah§idatlarma mukabil K1nm
Ham-m sava§a te§vik ediyordu. Onun bu davran1~lan ise has1mlarmm
eli-ne koz vermi§ ve onlan harekete gegirmi~tF"~. Hayatmdan endi§eye
150 Rfu§id, II, 573.
151 Kantemir, 302-·303, 470.
152 Keza, 470-472.
153 Kantemir'e gore, Reisiilktittab Rami Mehmed Efendi, onun dogudaki
seraskerligi ·Sirasmdaki ba§anlanm kiskan:mt§ ol'dugundan, kendisinin araplan
destekleyen bir asi oldugunu sadrazam Amcazade'ye ve II. Mustafa'ya
DALTABAN MUSTAFA PA~A 321
kap1lan Reisiilklittab Rami Mehmed Efendi, iyi bir politikac1 olan
Aleksand1r Mavrokordato'nun154 kurdugu planla, Feyzullah
Efendi'-ye giderek durumdan haberdar etmi§)ti. Mliftii de, kendi hayatmdan
ku§kulanmca cellad Kara Mehmet'le veziriazama gi::inderdigi
haber-de, kend! arac1hg1 ile sadrazam olmu~ birinin hemen katlini
isteme-digini bildirmi§, ancak bu arada, gU.ya Daltaban'dan yana gibi gi::i
-rlinerek, kendisinin de adlar1 ge~en ikilinin kafirler tarafmdan satm
almd1gf kanaatinde oldug·unu; padi§ah1 ve kendisini de
kandirdikla-nm ila ve etmekten geri kalmami§br. Bu si::izlerin dogruluguna
ina-nan Mustafa Pa§a, hemen ertesi glinii Feyzullah Efendi'ye giderek,
bir de bizzat onun agzmdan, Rami-Mavrokordato ikilisini ve tara
f-darlarmm muhakeme edilecegini duyunca, blisbiitlin kanarak evine
donmli§)tlir. Ancak, §eyhiilislamla arasmda ge~en konu§malari
ket-hudasi Ibrahim Aga'ya a~arak155, «aslmda mliftii sayesinde
veziri-azam oldugunu, fakat onun padi§ah iizerindeki nliflizundan ~ekindi
gini, Amcazade'nin ba§ma geJ.enin bir glin kendi ba§ma
gelebilecegi-ni; §eyhlilislami hliklimdarm gi::iziinden dii§lirmek mlimklin
olmadi-gmdan, onu izale etmek zorunda oldugunu.; bunu ger·~ekle§tirebil
mek i.gin de biitlin mahkemelerin kapah oldugu bir gUn olan
per-§embe glinli onu yemege davet edecegini ve bir yay kiri§)iyle ada
m-larma bogdurtacagm1156
; daha sonra yeni~lerileri ayakland1rarak,
ba§)ta miiftli olmak iizer:e, Rami Efendi ile Mavrokordato'nun
ba§la-rim istediklerini padi§)aha bildirer:ek §eyhii.lislam meselesini
oldu-bittiye getirecegini» si::iylemi§)tir.
Sadaret kethudas1 Ibrahim Aga, Daltaban Pa§a'mn bu a,
cemi-ce plamm hemen §eyhlilislama yeti§tirmekte gecikmemi§, o da
du-rumu bildirip sadrazamm katline fetva verehilecegini si::iylemi§tir157
•
0 s1rada sarayda vazifeli olarak bulunan FmdJ.kllh'nm ifadesiyle,
«zavalh, beceriksiz., ahmak ve kafasiz» Mustafa Pa§am mliftliyii
ye-zat Daltaban'm .halk tarafmdan ·gok sevildigini ve Basra'.daki ba§anlanril bizzat
gordiikten sonra vazifesini yapmadan donmii§tiir. (s. 469).
1M Biyografisi ig.in bk. Kantemir, s. 415-420.
155 Kantemir, 305.
156 Keza, 304. bteki kaynaklarda bu oldiirme olaymm zehirle gergekle§
-tirilecegi belirt.Umektedir Ziibde, 944; Hammer, XIII, 91. Hadikatii'l-viizera'da
«tesmim veya han!;erle» ortada.n kald1nlacag1 ifadesi vard1r (s. 127).
157 Kantemir, 305, 472-474.
