Çatı Ekleri Üzerinde Kullanılabilen Ekler

(1)

Ilml Ara§tirmalar 6, Istanbul 1998

(:ATI EKLERi UZERiNDE KULLANILABiLEN EKLER

Gi.irer

GOLSEViN''

Tiirk�e gramerlerde, "�att" kavramt ve "�atJ ekleri" konusunda farkh tannn

ve eklere rastlanz. Bazt gramerlerde ge<;i§lilik ve ge�i§sizlik "�att" olarak

degerlendirilirken bazJlannda bunlar �atllar bahsinde incelenmez

'·

Zeynep

Korkmaz, "�att" ve "�atJ ekleri"ni §6yle verir :

"�atJ (Aim

D

w

th

esis

;

Fr.

voix;

ing

votce;

osm

buw, fill bmast)

Oznc vcya

nesnenin fiihn gen;eklqmesindeki farklt durumlannt beltrtmek

uzerc, fttl

tahantna. «;:ektmden once fnlden ftil tiirelcn belirli eklerin gettrilmcstylc meydana

g

c_lc_{n Jcgt�tk}

gorimu�lerdeki fiil �ekli .

gor-, gorun- (< gor-un-).

gorul-

(<

g

or

-

111-)

,

goru,1·- (< gor-11,1-),

go

rdur-

( <

gor-dur-

)

.

goru,vtur- ( <

gor-u,v-tur-),

g

o

r

u

p

urul-

( <

gor-tt,l-/iir-ul-)

vh

�atJ

ekleri

(Osm. Fiil binast

lahikalan)

Fiil kok veya govdelcnnden olumsuzluk (Negailon, Vernetnung,

menfilik

edatt, menfiltk lnlukast), donu�luluk (refle.uve,

mutol'nn!).

edilgenlik (passtv, mer;:hul), ettirgemlik (faklllive,

ta

'dtye) ve

t§!e�ltk

(re�tprok, mi

t

�

a

re

k

e

t

) gibi farkh gi:iriinii�lere sahtp fill «;:atllan mcydana gctirmeye yarayan eklcr:

-rnA

- (dur-mn-, kes-me-); -0n- (giy-in-,

tara-11-,

tul-ttll-

); - 0]- (

a

t-_tl

_-

_,

sev-1!-, gor-ul-)

:

-0

_t

(act+, oku-t-, yum-t-

)

;

- 0r-

(a,Hr-,

g

e

r;:-

i

r

-, duy-ur-); -Olr-

I

-OUr- (al-dtr-,

ge�-d11-,

bul-. dur-,

sok-t11r);-

0§-

(kes-lh bil-i,v-, ko,I'-Lt,l'-) vb."2

(:atJ eklerinin i.izerine getirilebilecek ekler ise gramerlerimizde yeterince

incelenmemi§tir .. Oysa, �at1 eki almt§ fiil §ekillerinin i.izerine gerek ba§ka bir

�atmm gerekse fiilden isim yapan eklerin getirilebilmesi de dilimizde belirli bir

sisteme baghdtr. Bu yaztmtzda, �at1 ekleri i.izerine gelebilen ekler §U iki ana ba§hk

halinde incelenecektir:

*

2

Oo«;:.Or.. Kocatepe Universitesi, U�ak Egitim Fakiiltest

Konstantin Lilbimov,

"(:agda� Tit

rk

iy

e _Turkr;:esmde

_r;:att

kategon.11

_1•e

_r;att

_{eklert tie turelllen}

fit

_ll

e

_r

" (Turk Oili, Say1

147,

Arahk, Ankara 1963) adh makalesindc. bu kavramt olduk9a

net dl«;:tilere gore stmrlamt�ttr. K. Liibimov'un da belirttigi gibi. "gc9i�li vc ge«;:i�sizlik" a�hnda 9att kategorisinden daha geni� bir anlam ifade etmektedir. Aynca, «;:att eklert bazan dogrudan dogruya fiilden yeni fiil tiircten ekler olarak da gbrcv yapmaktad1r (gel-i�-. scv-111-. yek-il- gibi).

Zcynep Korkmaz, Gramer

Tertmleri Sozlugu,

Tiirk Oil Kurumu

Y

a_ym_la_n

,

_Ankara

1992.

(2)

I. Çatı

eklerinin üst üste

kuilamlışları

Çatı

eklerinin üst üste

kullanılabilıneleri,

Türk dilinin ifade gücünü ekler

marifetiyle

arttırmasına

çok güzel bir örnektir. Fiil kökleri (veya

tabanı)

üzerine

gelen herbir

çatı

eki, o kökü (veya

tabanı)

iki

şekilde

etkilemektedir.

Çatı

ekini

alınış

fiil, ya

pekiştirilmiştir

ya da özne veya nesnesini

değiştirmiştir.

Gramer

kitaplarıınızda, çatı

eklerinin üst üste

kullanılışiarı hakkında

ayrıntılı açıklamalar bulunmamaktadır.

Bu tip içinde, daha ziyade

oldurgan-ettirgen ekinin

katınerli kullanılışı verilmiştir. Araştırmacılarımıza

göre, dört

oldurgan-ettirgen eki

(kulağa hoş

gelmese bile) üst üste

kullanılabilnıektedir

1 (xeç-ir-t-tir-t- gibi).

Çatılar

üst üste

kullanıldıklarında,

fiilin

çatısı

en sondaki ektir. Çünkü özne

veya nesnesi, son

çatı şekli

ile

belirlenmiştir:

Alı caını kır-dı.

Alı canıı (kardeşıne) kır-dır-dı.

Canı (Alı tarafından) kır-ıl-dı.

Canı (Alı tarafından kaıdqıne) kır-dır-ıl-dı.

Cam

(Alı'nııı vm.ıtası ıle Ahıııct'e) kır-dır-t-ıl-dı.

özne

siızdc

ii

zn c

siızdc

ii

zn c

~özde

özne

a.

İKİ

ÇA Tl ÜST ÜSTE

F-

(l)n-

çatı-Alı

nesne

canı

Alı

nesne

canı

ca

ın

(---cam

'"""----en

nı

f---r--F~:;:-(1-)n--1-1---r-,ev--ın--i-1-~-

H

ıç dcğılse sınıfı:-geçtığı~~ s~-v~~il-ebılırd-;- -~

[

F

geçışsız·(lln-11-

1

başla---n--ıl----+---~~-r-anı_ı_~--e~-e_ı_--u-ı -d-ağ-ı-tıl_ın_a_s_ı_n_a ---~-a-şl_a_n_-ıl-:~--ı_--

__

----il

Bu

yapıda

fiiledilgen-meçhul

çatıdadır.

Önce fiil

dönüştü

hale

getirilmiştir.

Eğer

fiil

dönüşlü

hale

getirildiğinde

taban

geçişsiz olmuş

ise (sev-in-, gör-ün-,

döv-ün- ), -ll-

şekli

eklenince fiil meçhul

çatıda

(sevin-il, görün-ü

i-,

döviin-iil-gibi),

geçişli olmuş

ise (giy-in-) edilgen

çatıdadır

(giyin-il- gibi).

Aslında dönüşlü çatı,

genellikle

geçişli

tabanlara gelmektedir.

Geçişsiz

tabanlara nadiren eklenir.

Geçişsiz

tabanlara

geldiği

az

sayıdaki

bu örneklerde de,

"dönüşlülük"

fonksiyonundan çok

"pekiştirıne, kuvvetlendirıne"

görevi

üstlendiği

söylenebilir

(bak-ın-

gibi).

Geçişli

fiile eklenmesine

rağmen geçişliliğin

korunduğu bazı

örneklerde de bu fonksiyon sezilir (Ben elbisemi giy-dim. Ben

elbisemi giy-in-dim. Her iki halde de özne ve nesne

aynı kalmıştır.). Dönüşlü

çatının "pekiştirme,

kuvvetlendirme" görevlerinde

kullanılması araştırıcılar

(3)

ÇATI EKLER!

UZERİNDE

KULLANILABILEN EKLER

127 tarafından

tarihi

lehçelerımizdc

de tesbit

edilmiştir:

riike!

m•çt

it

teg et ozke

bakm

1 semiz bo lsa bilmez iclisi h

akın

(Kutadgu Bi lig

3601 )

4 Aslında dönüşlülük

bildiren -(l)n- ekinin, ünlü veya

i

iinsüzii ile

bıten

fiilierde edilgen-meçhul

çatı yaptığı bilınmektcdir. İşte

bu tür

kullanılı~larda

edilgen-meçhul fonksiyonunu

arttırıcı

olarak bir de

-ll-

ekinin ilave

edildiği

görülmektedir:

Kalıvaltı

erken saatlerde

ye-n-mişti

1 yen-n-il-mişti.

ikramiyelerin

dağıttimasma başla-n-dt

1 başla-n-ıl-dt.

Burada,

asıl

fiilin

geçişliliği

veya

geçişsizliği çatıyı

belirleyen temel

unsurdur.

Eğer asıl

fiil

geçişli

ise,

-(l)n-Il-

ekini

alınca

edilgen;

geçişsiz

ise

meçhul

çatıda

olur. Bu

yapıya

"edilgen-meçhul

çatının

katmerli

şekli"'

de denilir.

Örnekleri ski Anadolu Türkçesinde de bulunur:

depele-n-il-

(Kur'an

Tercümesi, 134b.8)5

- - - ,

F

geçı~lı

-(l)n-1

~-

kullanılınıyor

---+---+

F

geçış~ız·O)n-lş-M. Ergin,

-ş-

eki için:

"Yalnız

çok nadir olarak -n- ekinden sonra getirild(qi

görülür.

daya-n-ı-ş-, soy-u-n-u-ş-

misallerinde oldu,qu

gibi." der6.

Ağızlarda

bulunan bu tür

kullanılışa

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde de

rastlanır:

sevniş- (<sev-in-iş-)

(Behcetü'l-Hada'ik fi Mev'izeti'l-Hala'ikJ'i.

Yazı

dilimizde

olmadığından,

bu

yapıyı

tabiomuza dahil etmedik.

-(l)n-

ile

-(l)ş- çatı

ekleri,

sıralaması nasıl

olursa olsun,

aynı

fiilin üzerinde

birlikte

kullanılamıyor.

Yani, özne

tarafından

kendi kendisine

yapılan

bir fiilin

tekrar

karşılıklı

veya toplu halde

yapılması

Türkçede

mantıklı

bulunmuyoi·.

,---~---~,---,---~~- ---~·---,

Fgeçışfı-(l)n-[Dir}

8 _-

_'ev-in-dır-

_{Mılli takımın}

_son

_{basarısı hcpıınızı sevindir-dı}

j

Fgeçı~sız·(l)n-{

Dir}-

kalk-ın-dır-

Ulkeyı ıkı yıl ıçınde kalkındır-abılı rı

m

J

.

-~---~---~---Birisinin bir fiili kendi kendisine

yapması

bir

başkası vasıtasıyla sağlanıyor:

Akşama

kadar döv-ün-diir-düm.

(O gün

arkadaşlarıyla

oynamaya gidecek olan

4

6

7

8 A B.

Ercilasun.

Kutadgu Bilig Gramert

-Fiıi-,

Gazi lJniversitcsi

Yayınları,

Ankara 1984. s.

25

A.

Topaloğlu,

Muhammed bin

Ham::.a, (XV.

Yuzyı/da Yaptlmı,1)

Kur'an Tercumesi

(Ikıncı

Cılt Sozlıik)

Kültür

Bakanlığı Yayınları

istanbul

I 978

M. Ergin, Turk

Dılhılgisı, Boğaziçı Yayınları

Istanbul 1985, s. 208

S Buluç,

"Behcetiı'l-hada'ik

fi

Mev'ızetu'I-hala'ik'ten

Ornekler", Ttirk

Dılı

ve

EJebıyaıı

Dergisı

VII/1-2,

İstanbul

1957, s.17-74

Metnin

ılerleyen yerlerınde

-{Dir}-

şeklı

ile. btitün oldurgan-ettirgen ekfen

kastcdıldı.-Dir-.

(4)

-Ar-çocuğun

elinden topunu

aldım

ve

sakladım.

Çocuk topu

bulamayınca

dövündü.

Onun dövünmesine ben sebep oldum. Fakat

başka aracı kullanmadım.)

Geçişsiz

tabanlarda

dönüştü çatı

eki

-(/)n-

son derece

sınırlı kullanıldığı

için, bu tür tabanlardan

yapılmış

fiiliere bir

başka çatı

ekinin daha gelmesi oldukça

zordur.

kalk-m-dır- örneğinde

-(/)n-

ekinin

geldiği

kalk-

fiili de zaten anlam

genişlemesine uğramış

hali ile

kullanılmıştır.

F- (1)1-

çatı-~-Fgeçışlı -11-lıı-

kullanılmıyor

~

re_-_ _

-_-

_Fg_~_ç_ış_:_z-_1_1-I_n~-~~:~k_u_l_l_a_n_ı_Im_ıy_o_r_-_~ı---~--~---=

Edilgen-meçhul

çatı

eki -Il- üzerinde -(I)n- eki bugün

kullanılmamaktadır.

Ancak, Eski Anadolu Türkçesinde örnekleri

bulunmaktadır: yıglın-

(

<yıg-ıl

ın-)

(Miftahu'I-Cenne)9. Burada

dönüştülük

fonksiyonu

vardır.

Eski Uygur Türkçesi döneminde

soklun- (

<

sok-ul-un-)

şekli

tesbit

edilmiştir. lO

Yaşayan

lehçelerimizden Yakut Türkçesinde de edilgen-meçhul

çatı

eki

olarak bu

şekil kullanılır:

ket-ilin-

'giyilmek, giydirilmek'

11. C

geçı~lı

-11-1~-

---~~-.geç

ı ~;ı

z-ll-1~-M. Ergin,

-ş-

eki için. "Eski Türkçede

-1-

ekinden sonra

geldiği

de

olmuştur:

ak-ı-1-ı-ş-

gibi. Bugün de

dağ-ı-1-ı-ş-, dök-ü-1-ü-ş-

gibi nadir

kullamşlar

çok

yadırganmaz"

demektedi.-12. Bu

şekile

Divanu Lügati't-Türk'te de

rastlanır:

süzlüş-

(<

süz-ül-üş-)- tikleş-

(<

tik-il-iş)13.

Divan'daki örneklerde edilgen

görevinde

kullanılmıştır.

Yine

yazı

dilimizde

bulunmadığı

için

bunları

da tabloya

koymadık.

9

10

11

12

13 G. Gülsevin,

Alımed-t Da'ı: Miftalıu'l-Cenne

(Dil Ozelli/. .. leri-Metin-Soz Dizini).

İnönü

Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitıisü

Türk

Dıli Eğitimi

Bilim

Dalı (basılmamış

doktora

tezi), Malatya 1989, C.l-ll, VIII+929 s.

A. Caferoğlu,

Eski Uygur

Ti.ırkçesi Sözlüğü,

Türk Dil Kurumu

yayınları İstanbul

19>8,

s.208)

M.F

Kirişçioğlu,

Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu

yayınları

Ankara

1994, s.49

M. Ergin. a.g.e .. s 208

N.

Hacıeminoğlu,

Turk Dilinde

Yapı Bakımından Fiıller, Kıilti.ır Bakanlığı Yayınları,

(5)

ÇA Tl

EKLERİ ÜZERİNDE

KULLANILABiLEN EKLER

129 '----F-=-ge__:_ç__:_ış_lı _-_ıı_-ı_o_ır_ı_-

__ -f-_ _

k_u_ı_ı

an

ı ı

m

ı

y or

~

F

geçiş~iz·II-{ Dir}-

k u Ila

nılm ıy

or

-L _ _ _:: _ _ _ _ _ L _ _ _ _ _ _ _ _ _ ___ı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Edilgen-meçhul

çatı

eki olan -(

/)L,

kendinden sonra hiçbir

çatı

eki

almamaktadır.

F-

(I)ş-

çatı-F

geçışlı -(l)ş-ln- kullanılmıyor

Fgeçışsız-(l)ş-In-

kullanılmıyor

-(/)ş-

ile

-(l)n-

çatı

ekleri,

sıralaması na~ıl

olursa olsun,

aynı

fiilin üzerinde

birlikte

kullanılamıyor.

Yani

karşılıklı

veya toplu halde

yapılan

bir fiilin tekrar

özne

tarafından

kendi kendisine

yapılması

Türkçede

mantıklı

bulunmuyor.

1--F

geçışslı _(l)ş-11-

gor-lış-ul-

Konu buyuk

bır gizlılık ıçınde görü§ül-nıclıydı

F

geçişsız·O)ş-11-

glıl-lış-lıl-

Kazayla d uvardan

du-ııne,ıne gülii~iil-nıu~

Geçişli

fiile gelen -(

l)ş-

eki fiili ya

geçişsiz

hale: getiriyor (Birileri ile

döv-üş-,

gibi), ya da

geçişliliğini

devam ettiriyor (Bir konuyu birileri ile

gör-üş-,

gibi).

Geçişsiz

fiillerden ise sadece

geçişsiz

tabanlar üretebiliyor. Bu yüzden

-(!)ş

ll-

yapısı

hem edilgen, hem de meçhul

çatıda

görülebilmektedir .

.---·

--~---

-~---Fgeçışlı

-(l)ş-

{Dir}-

gör-uş-tlır- Sızi

onunla ancak

yarın göriiştiir-cbılırını

Fgeçışsız·(I)ş-{ Dir

l-

bağ(ı)r-ış-tır- Bızım sessıziikten hoşlandığııııızı bılc bılc çocukları

L _ _ _

b

ağrı~ tır-dı

Bu

yapı, geçişli

iken

-(l)ş-

ekini

alıp geçişliğini

muhafaza eden fiili ettirgen

çatılı

hale getirebilmektedir:

Bu konuyu gelecek

ıoplantula

mutlaka

göriiştiir

meliyiz. (Konuyu

başkalarının görüşmesine

biz vasrta

olmalıyız.)

-(J)ş-

ekinin

eklendiği

fiil

geçişsiz

ise,

-{Dir}•

şekli

fiili

geçişli

hale

sokmaktadır.

Burada da

karşılıklı

veya

ortaklaşa yapılan

fiile "sebep,

vasıta,

vesile" olan

başkaları vardır:

Bir espri ile çocuklan

giil-iiş-tür-dü. (Çocukların

toplu halde

gülüşmelerine

bir

başkası

vesile oldu).

(6)

F-

{Dir}-

çatı-Fgeçişli

-{Dir}-ln-

kullanılmıyor

ı

~---F~ge_:ç._iş:_sı-.z--{-D_l_r

l--1-n--

~-1-~-k_u_l_l_a_n_ıl_m_ı_y_o_r~--+~----~----(!)n-

çatı şekli, eğer

birden çok

çatı

eki

aynı

fiilde

sıralanacaksa,

sadece ilk

çatı

eki olabilir. Bu yüzden sonda

-(/)n-

çatısına

rastlanmaz.

Satırlar arası

Kur'an tercümesi olan bir XV.

yüzyıl

eserimizde çok ilgi

çekici

çatı yapıları vardır. Yazı

dilimizde bulunmayan pek çok üst üste

çatı

kullanılışı

bu metinde görülür. Bunlardan biri de oldurgan-ettirgen

yapı

üzerine

gelen -(l)n-

şekilleridir: çık-ar-ın-

(Kur'an Tercümesi, 182a.9)14

Fgeçışh -(Dir}-11-

göm-dür-ul-

Cenazede olay

çıkınasından korkulduğu

için.

meınieketinden başka

bir yere

gömdürül-ınuş

F

geçı~siz·

1 Dir l-11-

kork-ut-ul-

Çocuklar nedense hep öcülerle korkutul-uyor

L...~---~

Bir

başkasının

vesi1e veya

vasıtası

ile

yapılan

veya

yaptırılan

bir fiilin

edilgen hale gelerek nesnesinin özne haline geçmesini

sağlar.

Fgeçişli

-{

Dlr}-lş- _{kullanılmıyor}

-Fgeçişsız

-{

Dlr}-Iş-

kullanılmıyor

Aslında

oldurgan-ettirgen görevi

taşımamış

olsa bile, tarihi metinlerimizde

-t- eki üzerinde

-Iş-

ekinin

kullanıldığı

tespit edilebilmektedir:

segirdiş

(<segir-t-iş)

(Marzuban-name, 50b.l2)15.

-

---Fgeçıştı·{

Dir}-{ Dir

ı- kıı·-dır-t-

Odunlan kime

kırdırt-tı

F

geçışsız-I

Dir}-{ Dir

ı-

dtıış-iır-t- Ağaçta

kalan topu en uzun boyluianna

düşürt-tuler

Bu

yapı,

"katmerli ettirgenlik" olarak da

adlandırılmaktadır.

Bir fiil

başkasına yaptınlırken

veya fiilin

yapılmasına vasıta

olunurken bir

diğer aracı

daha

kullanılırsa

bu

yapı

gerekmektedir:

14

15 A

Topaloğlu,

Muhammed' bin Hamza,

(XV.

Yu:z:yılda Yapılmı,ç)

Kur'an

Tercumesı

(IkinCI

Cılt

So::luk)

Kultür

Bakanlığı Yayınları İstanbul

1978.

Z. Korkmaz, (Sadruddin

Şeyhoğlu,

Marzuban-namc (lncclemc-Mctin-Sozlük-

Tıpkı basım)

(7)

ÇA Tl EKLERl

ÜZERİNDE

KULLANILABiLEN EKLER

131

r--Odunları Oğuz'a kır-dır-dım. (r--Odunları

ben kendim

kırmadım,

bu fiili

Oğuz'a yaptırdım.)

Oğuz'a odunları kır-dır-t-ıım. (Odunları

ben de

kırmadım,

araya

vasıla

olarak

koyduğum

kimse de

kırmadı.

Benim araya

vasıla

olarak

koyduğum kişinin aracılığı

ile bir

başkası kırdı.)

Topu

ağaçtan

dü

1

f·Ür-duler. (Top

ağaçtan

kendi

sı dtişmedi.Ona başkaları

vesile veya

vasıla

oldular)

Topu

ağaçtan diiş-ür-t-tiller.

(Top

ağaçtan

kendisi

dtişmedı, düşmesine bız

de vas

ı

ta

olmadık. Diışmesine

vesile ve vas

ı

ta olabilmesi için bir

başkası

gbrevlendirildi)

Üst Üste

İki Çatı

Ekinin

Kullanılabilen Yapıları

lık çatı

ekine göre

geçışlı fıillerde geçişsız

fiilierde

F-(l)n-çatı-F- (l)n-11-

sev-m-ıl-

ba,ç/a-n-ıl-F- (!)n-{ Dir]-

sev-iıı-dır-

!..alk-m-du-

1<'-(l)ş-çatı-F-(l)ş-11-

gor-u,ç-u/-

gttl-ıt,f-ttl-F-(l)ş-

1 Dir]-

gdr-ıı,ç-tur- baf!(t)ı-ı,ı-tu-

F-{Dir}-çatı-F-{Dir]-11-

gom-dıir-ul-

kotk-ııt-ııl-F-1 Dir]-{ Dir]-

kır-dır+

dıt,Hil-1-Sondaki

çatı

ekine göre

geçışli fıillerde geçı~~ız fıılierde

F-çatı-11-F-(l)n-11-

sev-ın-ıl

başla-n-tl-F-(l)ş-11- giir-iış-itl-

gul-tt,Nıl-F-{Dir]-11-

gbm-ditr-ul-

!..or!..-ut-ul-

F-ı;·atı-(Dir}-F-( l)n-( Dir]-

sev-llı-dt

r-

ka/k-m-ı/11-F-(l)ş-(Dir}- dp-uş-tür- bajf(ı

)t-ı,f-fır-b. ÜÇ ÇA Tl ÜST ÜSTE

-

--Ost üste

iıç çatı

ekinin

kullanılabilmesi

için

gereklı

tabanlar, ancak iki

çatıyı

list

üste bulundurabilen

yapılardır. Yukarıda belirlenmiş

olan bu ikili

yapılar şunlardır:

Fgeçişli-geçişsiz-

(I)n-11-Fgeçişli

1 geçişsiz·(l)ş-11-Fgeçişl

1 geçişsiz·{Dir}-ıi-F

geçişli-geçişsiz·

(l)n-{Dir}-F

geçişli

1 geçişsiz·(l)ş-{Dir

}·

F

geçişli

1

(8)

geçişsiz·{Dir}-{Dir}-Bu bölümde,

yukarıda verilmiş

olan iki

çatılı tabanların

üzerine gelebilecek

üçüncü

çatı

tipleri incelenecektir. Sonu .n. ile biten

(yukarıdaki

birinci sütun)

tabanlara

başkaca

bir

çatı

eki

gelemeyeceğinden,

o tip

yapılar

da ele

alınmayacaktır.

F- (l)n-{Dir }-

çatı-.

Fgeçişli

-(J)n-{ Dlr}-11-

sev-in-dir-ıl-

Bayramda pek çok oksüz çocuk

sevindiril-dı

-F

geçişsiz·O)n-

{Dir }-ll-

kalk-ın-dır-ıl-

Çok büyük

gıiçliıklerle Türkıye kalkındırıl-dı.

Fiilin

çatısı,

son hali ile, edilgendir.

O, bayramda pek çok öksüz

çocuğu

sevindir-di.

("O" özne,

"çocuğu"

nesnedir.)

Bayramda pek çok öksüz çocuk sevindiril-di.

(Sona gelen -Il- edilgenlik

çatı

eki, cümlenin nesnesi olan "çocuk"u sözde özne haline

getirmiştir.)

~-Fge~~i

-(l)n-{Dlr}-{Dlr}-

---sev-in-dir+

Getırdiği

hediyeleri memurlam

dağıttıranık

öksuz

çocukları

scvindirt-mi&

F

geçışsız·(J)n-{

Dir

H

Dir}-

kalk-ın-dır+

Bir milletvekili oluverse kendi

ilinı kalkındırt· abilecekmiş.

- - - - '

F-

(I)ş-{Dir

}-

çatı çatı

-Fgeçişli

-(l)ş-{

Dlr}-11-

_{döv-üş-tür-ül-} _Bayramın

_son

_giınıi

_horozlar

_{dövüştürül-ecekmış.}

F

geçişsız·(l)ş-{

Dir l-ll-

bağ(ı)r-ış-tır-ıl- Sessizliği sevdiğimiz

bilinmesine

rağmen kasıtlı

olarak çocuklar

bağrıştırıl-ıyor.

--Fgeçışli -(f>ş-{Dlr}-{Dir}-

öp-üş-tür-t- Haftalardır

küs olan

ikı

candan

arkadaşı

sonunda

öpüştürt-tüm.

-F

geçişsız·(

I)

ş-

{Dir

l·

{Dir

l-

bak-ış-tır-ı- Babası,

"evlenmeden önce

kızımı

onunla

görüştürtmem"

deyince, biz de ancak uzaktan

bakıştırt-abii

dik

__j

Vasıta

veya vesile olunarak

karşılıklı

veya toplu

şekilde yaptırılacak

bir

fiilin

gerçekleşmesinde başka

bir

aracı kullanılırsa

bu

yapı kullanılır:

Arkadaşlarımı

öpüitür-düm.

(Arkadaşlarımın karşılıklı

olarak birbirlerini

öpmelerini istedim ve bu fiili

yapmalarına

vesile oldum.)

(9)

ÇA TI EKLER!

ÜZERİNDE

KULLANILABILEN EKLER

133 Arkadaşlarımı öpü~türt-tüm. (Arkadaşlarım haftalardır

küs idi.

Barıştıı·ıp

öpüştürmek

istedim. Ama

öpüşmediler. Onları

ben

öpüştüremedim.

Sonunda

onları öpüştürebilmek

için araya

öğretmenlerini vasıta

koydum.

Öğretmenlerinin

yanına

gönderdim.

Öğretmen onları razı

etti.

Öpüşmemekte

direnen o iki

arkadaşı

öpüştürmeme aracı olmuş

oldu.)

F- {Dir }-{Dir}-

çatı-Fgeçişlı

-{Dir}-{Dir}-Il-Fgeçışsiz-{

Dir}-{

Dlr}-II-ı

dôv

-dlir-t-iıl-

1

bak-tır-t-ıl-

1

Evet,

benım tarafıından

dövdürtül-dlin.

---·---Motordakı arızaya baktırtıl-acaktı

!---~----_-_-_-_ --~--1--kı_r-_d_ır_-ı_-ı_ır_-

--1--- Cam

ı

ben

ını kırdırttır-m ı ş ı m.,---~]

Fge-çi-şs-ız-·{D-1--r}--{D-Ir-}-{DI-r}--J~~-~r--t--1- ---şa~~~;~;:;~~;~:~;~:~::rı_~:~-

-____

ı

Üç tane -{Dir}- eki üst üste gelebilse de, genellikle iki tanesinin

i.ıst

üste

gelmesi ile ifade edilen fonksiyonla

eş anlamlı

olur. Üçüncü ek, bazen araya bir

başka vasıta

daha

eklendiğini

gösteriyor gibi olsa da,

aslında "pekiştırme.

kuvvetlendirme" fonksiyonunda

kullanılmıştır.

Bu

yapıların dışında,

-{Dir

}-Il-

şekline

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde

rastlanı lmaktadır:

in-diir-in-il-

(Miftahu '1-Cenne, 67b.8)

ı

6;

çık-ar-ın-ıl-

(Kur' an

Tercümesi, 29a.10)17_ Buradaki -In-Il-

birleşik yapıları,

edilgen

çatının

pekiştirilmiş

hali gibidir.

ÜST ÜSTE ÜÇ ÇATI

EKİNİN

KULLANILAHiLEN YAI>JLARI

İlk çatı

ekine göre

.---,---,

geçı~lı fıılierde

geçışsıL fıılierde

ı

~---::-F---(1-::-)-n--:-(-D-1-cr }---ç-a-tı---+---~---

- - -

--F-

(l)n-{Dir}-!1-F-

(l)n-{Dlr}-{Dir}-F-

(l)ş{

IHr

}-çatı F-(l)ş-

{Dir

}-11-F-(l)ş-{Diı·)-{Dlr

}-sev-ı11-dir-il-

ko

lk-ıli-cb r-ı/-sev-m-dır-1-

kalk-rn-du·-t-ddv-ü,~-tur-ul-

huif(r)r-r,Hrr-rl-- huif(r)r-r,Hrr-rl-- huif(r)r-r,Hrr-rl-- huif(r)r-r,Hrr-rl-- .

op-uş-tiır_-

__

ı-

___

--+ ______

I_JL ___

'" __

·ı,,~_·_tr_r -t _______ _

F- {D Ir} {Dir}

-çatı-F-{Dir}-{Dir}-ll-

dov-dur-1-ııl-

ı·

hak-tır-1-ri-F-{Dir)-{Dir]-{Dlr]-

ku-drr 1-tu-

i

pk-w-t-tu-

L---~---L---16

17 G. Gulsevin,

Ahmed-i Da

'ı·

M!ftahu 'l-Cenne (D

ıl Ozellıklerı-Metuı-So::. Dızuu), İ

non u

Üniversitesi, Sosyal

Bılimler

Enstitüsil

Tlırk Dılı Eğıtımı Bılıın Dalı (basılmamış

doktora

tczı),

Malatya 1989, C l-ll, Vlll+929 s

A.

Topaloğlu,

Muhammed bin Hamza, (XV.

Yuzyılda Yupilrrırş)

Kw 'an

Tercwrıe.11 (lkıncr Cılt

So::luk)

Kültür

Bakanlığı Yayınları

Istanbul 1978

(10)

Sondaki

çatı

ekine göre

geçışli fıillerde geçişsiz

fiilierde

-F

-çalı-çatı-

Il-F- (l)n-{Dir}-11-

sev-in-dır-ı/ /,.alk-m-dı

r-ı/-F-

(l)ş-{

Dlr}-11-

dov-üş-tür-u/-

bafi(ı)r-ış-tır-ıl-F-{Dlr}-{ Dlr}-11-

diJv-dür-t-Ul-

bak-tı

r-t-ı/-ı< -çalı-çatı

{D

Ir}-F- (l)n-{Dir}-{Dir}-

sev-m-dı

r-f-

kalk-lfl-dır-1-F-

(l)ş-{Dir}-{Dir}- iip-ıiş-tür-1-

bak-ı,ç-fır-1-F-{Dir}-{Dir}-{ Dir}-

kır-dır-t-tır-

çık-ar-t-tır-c. DÖRT ÇA Tl ÜST ÜSTE

Üst üste üç

çatı

ekinin

kullanılabilen yapılarından

sonu

-ll- ile bitenler,

üzerlerine

başka çatı

eki alamazlar. Bu yüzden, burada sonu -{Dir}- ile biten üçlü

yapıların

üzerine gelebilecek

çatı şekilleri değerlendirilebilecektir.

F- (I)n- {Dir}-{Dir}-

çatı-Fgeçışli

-(l)n-{Dir}-{Dir}-11-

sev-ın-dir-t-il-

Bayramda pek çok

oksıiz

çocuk

sevindirtil-dı

Fgeçişsız·(l)n-{

Dir}-{ Dlr}-11-

kalk-ın-dır-ı-ıl- Politikacıların sıın'i taleplerı

ile

kalkındırtıl-mış

Fiilin

çatısı,

son hali ile, edilgendir.

O,

bayramda pek çok öksüz

çocuğu seviııdirı-ti.

("O" özne,

"çocuğu"

nesnedir. Sevinme fiili

başkaları vasıtası

ile

yaptırılmıştır.

Bir

başka deyişle,

sevindirme fiili

başkaları vasıtası

ile

yapılmıştır.)

Bayramda pek çok öksüz çocuk

seviııdirtii-di.

(Sona gelen

-ll- edilgenlik

çatı

eki, cümlenin nesnesi olan "çocuk"u sözde özne haline

getirmiştir.)

Fgeçıştı·(l)n{

Dir} {Dir}-{ Dir}-

dola-n-dır-ı-tır- Kızını

verene kadar

etrafında henı

çok

dolandırttır-dı

Fgeçışsiz·(l)n-(

Dir} { Dlr}-{Dir}-

kalk

-ın-dır-ı -ı ır- Yunanıstaıı'ı

hep

zorlaımı ıle kalkındırttır-dıl

ar

Yukarıda

da

değinildiği

gibi, üst üste üç tane oldurgan-ettirgen ekinin

kullanılması yaygın değildir.

Zaten, pek çok yerde iki oldurgan-ettirgen eki üst

üste

geldiğinde

bu fonksiyonu yüklenebilmektedir. Üçüncü oldurgan-ettirgen eki

kullanıldığında,

daha ziyade bunlardan biri

"pekiştirme,

kuvvetlendirme" görevini

(11)

ÇA Tl

EKLERİ ÜZERİNDE

KULLANILABiLEN EKLER

135 F-

(l)ş-

{Dir }-{Dir}-

çatı çatı

-Fgeçişn-O)ş{

Dir] (Dir]-11-

döv-ıi~-tür-1-ül- Senaı·yoda hikayenın

erkek

kahranıanı ıle

ağanın oğlu dövü~türtül-ıneınelıydı

- - - ·

-Fgeçi~sız·(l)ş-

(Dir]

(Dır

]-11-

bak-ış-tır-ı-ıl- Malızun malızun bakıştıriıl-ın ı şi

ar

-Fgcç;~li~(-1)-~{-D_Iı_·

]-( D

__ l_r_] --{ D

__

l_r_]_~-~d-ov---lı-ş--tu-.·r--t--tu-ı--- --~o~~a~

aak ~ecek

hatta

MJ~-

-d-diivüştürttür-ebıl

i rm

ış

Fgcçişsiz·(llş-{

Dir] {Dir]-{ Dir]-

glıl-uş-tıir-t-tür-

Milleti

birbirınc

gül

üştürtıür-ecek.

_ L _ _ _ _ _ _ı________

-F- {Dir}- {Dir }-{Dir}-

çatı-

ı---,---Fgeçışlı"{Dir]-{Dir][Dir]-11-

ı yık-tır-ı-tır-ıl-

Ruhsatsız

binalar belediye

tarafından yıktırttırıl-ıııış.

Fgcçişsiz·{Dir]-{Dir][Dir}-11-

1

kaldır-t-tır-ıl

Eskı e~yalar

zorla depoya

kaldırttıni-dı

- - ' - - - -· - - -

-Fgcçişltl

Dir]-{ Dir] {Dir

H

Dir]-

kııllanılmıyor

Fgeçişsiz-{

Dlr}-{Dir} {Dir}-{ Dir]-

geç-ır-t-tır-t-

Derslerden

nasıl

geç-ir-t-tir-t-m

ı ş ı

Dört tane oldurgan-ettirgen ekinin üst üste gelmesi uygun

değildir.

Ancak,

geçişsiz

tabanlar üzerindeki

bazı kullanılışiara (kulağa hoş

gelmese bile) rastlamak

mümkündür. Fakat makbul

değildir.

ÜST ÜSTE DÖRT ÇATI

EKİNİN

KULLANILABiLEN YAPILARI

İlk çatı

ekine göre

-- - - · · · - - - · - · - ·

geçişli fıılierde geçış,ız fıillerdc

F -(l)n {DIr}- {D Ir}

-çatı-F- (l)n-{ Dir]-{ Dlr}-11-

sev-w-dir-t-ıl-

kalk-111-dt r-t-ti

F- (l)n-{Dir]-{Dir]-{Dir]-

sev-ın-dir-t-tir-

kalk-111-dtr-r-ttr---=--::··

F

-(l)ş

{D Ir}- {DIr

}-çatı-F-(l)ş-{

Dir]-( Dlr]-11-

dilv-uş-tür-t-ül- bak-tş-ttr-t-11-F-(l)ş-{

Dir}-[ Dlr]-{Dir ]-

dtiv-ıi,<-tur-t-tur-

gıil-u,<-tur-t-1111-F- {Dir} {Dir}- {Dir

}-çatı-F-(Dir]-( Dlr]-{Dir]-11-

yık-tır-t-tır-ıl-

!..a 1

-dı

r-t-W-11-F-{Dir}-{Dlı·]-{Dir]-{Dir]-

...

_ı

geç-u-t-1/r-t--

(12)

-Sondaki

çatı

ekine göre

geçışlı fiıllerde geçışsız fiıllerde

- - -

---F

-çatı-çatı-çatı

-ll-F- (l)n-(Dir}-(Dlr}-11-

sev-uı-dir-t-ıl- kalk-uı-du

+il-F-(l)ş-{

Dir}-{ Dlr}-11-

d<iv-ıiş-tıır-t-ııl-

bak-ış-tır-t-ıl-F-{ Dir}-{ Dir]-{ Dlr}-11-

yık-tl r-t-tı r-ı/-

kal-tlir-t-ti

r-ll-F

-çatı-çatı-çatı-

{D

Ir}-F- (I)n-{Dlr}-(Dlr}-{Dir}-

fev-m-dır-t-tir- kalk-m-dır-t-tır-F-(l)ş-{

Dir}-( Dir}-{ Dir}-

dôv-ü,f-tür-t-tiir-

~ıil-üş-tur+tıit-F-{Dir}-{Dir}-{Dir}-{Dir}-

...

~e(-11-t-tir+

~-d.

BEŞ

ÇA Tl ÜST ÜSTE

Üst üste

beş çatı kullanıldığında,

son ek hiç bir zaman

geçişli-ettirgen

olmaz.

F- (l)n-{Dir }-{Dir }-{Dir}-

çatı-Fgeçı~lı

-(l)n{Dir}{Dir}(Dlr}-11-

salla-n-dı

r- t

-tır- ı

1-

Eskıden şakiler

millete

ıbret

olsun

dıyc şehir meydanında sallandırttırıl-ırınış

-Fgeçışsiz-(l)n{

Dir} {Dir} ( Dlr}-11-

kal k-

ın-dır- t-tı

r-

ıl-

Ülke zorla

kalkındırttırıl-nıış

1

Fgeçişli"(l)n

(Dir} {Dir} {Dir} {Dir}-

knllanılmıyor

L_

F

geçışsız(l)n{

Dir} {Dir} {Dir} {Dir}-

kullanılmıyor

Herhangi bir

çatıdan

sonra, üst üste dört tane oldurgan-ettirgen

çatı

eki

kullanılmamaktadır.

F-

(l)ş-{Dir}-

{Dir}-{Dir}-

çatı-Fgeçışli(l)ş{Dir){Dlr} {Diı·)-11- döv-iış-dur-t

-tur-ul-

Senaı·yoda hıkayenın

erkek

kahranıanı

ilc

ağanın oğlu

dövü&tiirttürül-nıemeliydı

~- ·

-Fgeçışsız(l)ş{

Dir}/ Dir}{ D

lı

}-11-

bak-

ış-lı

r- t-

tır -ıl-

Zorla

bakı~tırttırıl-d ı

-FgeçışJı-O)ş(

Dir} {Dir} (Dir} (Dir}-

_{kullanılınıyor}

l

Fgcçışqz(llş/

Dir}{

Dlr}{Diı

}/Dir]-

k

11

Ila

nı ı mıy 0

r

(13)

ÇA Tl

EKLERİ

ÜZERINDE KULLANILABiLEN EKLER

137 Herhangi bir

çatıdan

sonra, üst üste dört tane oldurgan-ettirgen

çatı

eki

kullanılmamaktadır.

F- {Dir }-{Dir}- {Dir }-{Dir}-

çatı-r---~--- - - -

---l

Fgeçişl(l

D

lı

}{Dir} {Dir} [Dlr}-11-

kullanılınıyor

~.

F

geçışsizi

Dir} (Dir} {Dir} {Dir }-11-

kaç-ır-t-tır-t-ıl-

Bızinı tarafımızdan mı kaçırttırtıl-mı~~

ı

Sadece

geçişsiz bazı yapılar

üzerinde

kullanılabileceği

görülür. Yine de

makbul

şekil

bu

değildir.

F

geçişi(!

Dir} {Dir} {Dir} {Dir}-{ Dir]-

kullanılınıyor

----Fgeçiş~iz{

Dir] {Dir} {Dir} {Dlr}-{Dir]-

kullanılınıyor

Oldurgan-ettirgen ekinin üst üste

beş

kez

kullanılması

mümkün

değildir.

ÜST ÜSTE

BEŞ

ÇA Tl

EKİNİN

KULLANILABiLEN Y APlLARI

İlk çatı

ekine göre

geçişli fiıllerde geçışsiz fıılierde

F -(l)n {Dir }-{D Ir}· {Dir

}-çatı-F- (l)n-{ Dir}-( Dir}-{ Dlr}-II-

sa/la-n-dır-t-flr-ıl-

kalk

-m-dır+

tır-ıl-F- (l)n-{ Dlr}-{Dlr}-{Dir}-{ Dir}-

...

F

-(l)ş{Dir

}-{Dir}· {Dir

}-çatı-F-(l)ş-{

Dlr}-{Dlr }- {

Dlı·}-11- dıiv-uş-tur·t-tür-ul- bıık-ış-tı

r-t-T/1·-tl

F-(l)ş-{

Dir

H

Dir

H

Dir

H

Dir}-

_···

-

...

F -{Dir} {Dir} {Dir} {Dir

}-çatı-F-{ Dir}-{ Dir}-( Dlr}-{Dlr}-II-

...

ka~-ır-J-ttJ·f-11-F-{ Dir

H

Dir

H

Dir}-{ Dir}-{ Dir)-

_···

--

·---~--Sondaki

çatı

ekine göre

F -ça

tı-ça tı-ça tı

-ça

tı-11-F- (l)n-{ Dir}-[ Dir}-{

Dlr]-11-F-(I)ş-

{ Dlr)-{Dir

H

Dlr]-11-F-[Dlr}-{Diı

}-{Dir}-{Dir}-11-F

-çatı-çatı-çatı-çatı-

{D

Ir}-geçışlı

fiilierde

salia-tı-dır-t-tı r-ıl diiv-ü,~-

tiir-t-fiir-ul-gcçışsız

fiilierde

Aalk-tlt-dır-t-fır-ıl bak-ı,~-tır-t-11 r-ıl

kaç-t r-t-ttr-f-1

1-F- (l)n-{Dlr}-(Dir}-{Dir}-{Dlr}-

. .. . . .. • . • . . . . •• .

. ...•...•••

F-(l)ş-{

Dir}-( Dir]-{ Dir }-{Dir]-

. . .

. ..•...•....

F-[Dir}-{Diı

}-(Dir}-{Dir]-[Dir}-

. . • . . . • . . .

. ...•...•...

---~-~---~--- L_---~-- - - ·

(14)

-ÇA Tl

EKLERİNİN

ÜST ÜSTE

KULLANlLABİLMELERİ

KONUSUNDA

SONUÇ

1. Çatıların

üst üste

kullanılması

halinde,

türemiş

fiilin

çatısı

olarak

sondaki

şekil

esas

alınmalıdır.

Yani, sev-in-dir-t-il-

örneğinde,

fiilin

çatısı

"edilgen" dir.

2. Dönüşlülük

eki -(I)n-, fiil kök ve

tabaniarına

sadece ilk

çatı

eki olarak

eklenebilir.

Çatı

eki ile

genişlemiş

bir

fıilin

üzerine -(l)n- gelmez.

3. İştaşlık

eki

-(l)ş-,

fiil kök ve

tabaniarına

sadece ilk

çatı

eki olarak

eklenebilir.

Çatı

eki ile

genişlemiş

bir fiili n üzerine

-(l)ş-

gelmez.

4. Edilgenlik eki -11-, fiil kök ve

tabaniarına

sadece son

çatı

eki olarak

gelebilir. -11- ekinin üzerine

başka

hiç bir

çatı

eki gelmez.

5. Ettirgen-oldurgan eki -{Dir}-, edilgen eki -11- hariç, bütün

çatı

eklerinden

sonra gelebilir. Fakat bu ekten sonra sadece -Il-

kullanılabilir.

6. Bir fiilde,

sıralaması nasıl

olursa olsun,

dönüştülük

eki -(l)n- ile

işteşlik

eki

-(l)ş-

birlikte bulunamaz.

7. Aynı çatı

ekinin üst üste

gelebildiği

durumlar

şunlardır:

a. Oldurgan-ettirgen eki -{Dir}- üst üste gelebilir.

İki

kere gelmesi

yaygındır.

Üç kere üst üste

geldiğinde,

genellikle iki kere gelmesi ile

aynı anlamı

taşır, pekiştirme

ve kuvvetlendirme yapar. Dört kere iist üste gelebilmesi oldukça

seyrektir. Bu tür dörtlü örnekler de sadece

geçişsiz

fiiller üzerinde görülebilir.

b. Ünlü veya

I

ünsüzü ile biten fiiliere eklenen edilgen-meçhul

çatı

eki

-(l)n- ile, normal edilgen-meçhul eki -Il- da üst üste

kullanılabilir:

Derse

başla-n-ıl-dı.

Yemek ye-n--il-di. Bundan sonra böyle

bil-in-it-meli.

Bu tür

yapılar, dönüştü

eki üzerine gelen -ll- edilgen-meçhul

çatı

şekiilierinden ayndır:

Çok

sev-in-il-miş.

Çünkü,

sev-in-il-miş örneğinde geçişli

fiile gelen

-(l)n-ıl- yapısında,

fiil

önce

dönüştü çatı

eki

almış

ve

geçişsiz

hale

gelmiştir. Geçişsiz

hale gelen tabana

-11- eki getirilince

yapı

edilgen

değil,

meçhul

çatıyı göstermiştir.

Oysa,

ye-n-il- di

örneğinde,

yine

geçişli

fiile gelen -(l)n-Il

yapısı,

neticede meçhul

değil,

edilgen

çatı

meydana

getirmiştir.

Yani, -(l)n- eki

dönüştülük değil

edilgenlik

fonksiyonunda

kullanılmış,

ikinci ek olarak gelen -11- da

pekiştirme

görevi

(15)

ÇA Tl

EKLERİ ÜZERİNDE

KULLANILABiLEN EKLER

139 II. ÇATI

EKLERİ ÜZERİNDE FİİLDEN İSİM

YAPAN

EKLERİN KULLANlLlŞI

Bu bölümde, bilden isim yapan ekler,

sırasıyla;

a.

geçişsiz

fiilierde

b.

geçişli

fiilierde

c.

dönüşlü çatı

üzerinde

d. edilgen

çatı

üzerinde

e. ettirgen

çatı

üzerinde

f.

işteş çatı

üzerinde

g. oldurgan

çatı

üzerinde

kullanılışiarına

göre tasnif

edilmişlerdir.

Bölümün sonunda ise

yapım

eklerinin

üzerlerine gelebildikleri

çatı şekilleri

bir tablo halinde

özetlenmiştir

(Örnek

kelimeler için

Kamus-ı

Türki

esas

alınmıştır).

-(y)A

geçışsız fııllerdc gcçışli fıillerdc

ı~ıeş çatı tizerındc

-(y)AcAK

geçışsız fııllerde geçı~lı fıılierde donuşlu çatı uzerınde

-AGAn

-alak

-alık

- a

ı tı

-am

edilgen

çatı uzerınde geçışsız fıillerde geçı~sız fııllcrde gcçışsız fııllerde geçışlı fııllcrde geçışlı fıılierde

kal-a, sap-a, var-a gel-c,

· ar-a,

dı-ye, eğ-e,

geç-e.

öı-c.~ay-a,tık-a

bas-a,

ıuı-a.

ur-a.

ver-e, yen-e

ortakla~-a

gel-ecek, gül-ecek, ol-acak

al-acak, ver-ecek, ye-yccek

burün-(e)cek, geçin-ecek

acın-acak, asıl-acak

·

goç-eğen, kay-ağan, kus-eğen. ol-ağan, yat-ağan

yat-alak

·

çök-elık koş-altı

·tut-am

edılgen çatı üzerınde

·

sık(ı)l-am

-AmA

K

-(y)An

-AnAK

-ara k

-arca

gcçışsız fııllerde geçişlı fıılierde geçışsız

fiillerdc

gcçışlı fıılierde

bas-amak, kaç-amak

tut-amak

bas-an,

çağla-yan,

çap-an, dur-an, er-en, gel-en,

gıd-en,

kay-an, ol-an, sark-an

ağaçkes-cıı, boğ-aıı,

boz-an,

böğıirdcl-en,

çal-an, geç-en.

kak-an, kap-an,

kılkır-an, kır-an,

kov-an,

oldurgan

çatı iizcrınde

: aldat-an.

bağırt-an, kaııştır-an,

kurul-an, uzat-an

gcçı~sız fıılierde dcğ-enck geçışli fıılierde gcçışlı fiıllerde geçışsız fıılierde

. duy-(a)nak, gôr-enek

tut-arak

kok-arca

(16)

-arı -arık

-cA

-ceme

-ciK

-cl

n

-(l)ç

-di

-diK

-eb c

-esi

-et

-GA

-GAç

-GAn

-Gl

-Giç

-Gl

n

geçişsiz

fiilierde

geçişli

fiilierde

geçışli

fiilierde

domişlu çatı

lizerinde

geçişli fiıllerde geçişli

fiilierde

geçışsız fıillerde geçişli

fiilierde

geçışsız fiıllerde geçi~lı fıillerde dönıişHı çatı

üzerinde

edılgen çatı uzerınde geçişsiz

fiilierde

geçişli

fiilierde

edi !gen

çatı

üzerinde

geçişsız

fiilierde

geçişli

fiilierde

geçışsiz

fiilierde

geçişsiz

fiilierde

geçişli fiıllerde

edilgen

çatı uzerınde geçişsız

fiilierde

geçişli fıılierde dönüşlü çatı üzerınde geçışsız fiıllerde

geçişli

fiilierde

donüşl ıi çatı

u zerinde

ışteş çatı iızerinde geçişsız

fiilierde

geçışlı

fiilierde

-(l)N-{ Dir}-

uzeıinde geçışsız fıillerde geçişlı fıillerde

edilgen

çatı iızerıııde geçışsiz fıılierde geçışlı fıillerde :uç-arı

.

tut-arık ·düşün-ce

. surun-ceme

: em-cik, ur-çuk

·

kır-cın,

ör-cin

·

domal-ıç

: çek-iç,

dıiğ-uç, eğ-ıç, tıka-ç,

yama-ç

: türe-di,

uza-dı

:

beğen-di, düğ-du,

ye-di

:

bayıl-dı

:

sın-dı

:

olma-dık, onma-dık

:

bıl-dik,

bilme-dik, bul-duk, de-dik

:

bilınme-dik

· göç-ebe

· ver-esi

:

öl-eı

. dal-ga

:süpür-ge

· oyul-ga

:yüz-geç

:

kıs-k.aç, sıiz-geç,

üz-geç

: dayan-gaç, utan-gaç, yasdan-gaç

:

ılış-kan, çalış-kan,

er-gen, eri-gen,

sırıt-kan, solu-gaıı,

sorut-kan,

şırla-gan

.

ısır-gan,

kes-gen, unut-kan,

yulıi-gen

.

ılın-gan,

sokul-gan, utan-gan

:

didiş-ken, yapış-kan

.

kay-gı,

uy(u)-ku,

yan-kı, yat-kı

:

aç-kı, as-kı. at-kı, bas-kı. bıç-kı,

bil-gi,

bur-gu,

çal-gı.çı7-gı, çöz-giı,duy-gu,ger-gı. or-giı,

iç-ki, kes-gi, kur-gu, or-gu,

sar-gı, say-gı, ser-gı, sev-gı, sez-gı, sil-gı,sür-glı. sıiz-gu,

ver-gı, yay-gı

:

sındır-gı

:

dal-gıç, patlan-gıç

· bil-giç, ül-gliç

(<yulu-glıç)

·

atlan-gıç, başlan-gıç,

·

ar-gın, aygın bay-~ın. az-gın, bat-kın, coş-kun, çap-kın, dal-gın,dol-gün, duı-guıı,diış-kün, er-gın, gır-gin, kaç-kın, kız-gın, kıis-gün,

ol-gun.

öl-güıı, piş-kın, sap-gııı, ı.ın-gın, şa}-kın, şış-kın, ta~-kın,

uy-gun,

yan-gın, yat-kın aş-kın, bas-kın,

boz-gun,

çöz-guıı,

düz-gün,

geçkın,

gez-gın, ke,-gez-gın, kır-gez-gın, sal-gez-gın, seç-kın, ser-gez-gın, soy-gun.sıir

(17)

ÇA Tl

EKLERİ ÜZERİNDE

KULLANILABILEN EKLER

141 -

gı ş

- (y)

I

-(y)lcl

-(y)IK

-(y)ış -ız

-(A)K

geçişsiz fiıllerde gC'Çışsız fıillcrde geçişli fıillerde

dönüşiLi çatı

uzennde

edilgen

çatı lızcnnde

ettırgen çatı

uzerinde

işteş çatı

uzennde

oldurgan

çatı

üzerinde

geçışsız fiıllcrdc

·

dal-gış

doğ-u,

dol-u.dur-u,

ıv-i.kok-u.kon-u.kork-u, kLıs-u.

ol-u,

pı~ ı, şa~-ı. yat-ı

.

çat-ı,çck-i, çız-ı,dız-i. doğ-u, kırk-ı. koş-u.

olç-u. ör-u,

oıt ıı, saç-ı, ~ane-ı, sat-ı, sık-ı, sılk-ı, tart-ı,

tut-u,

uııı-u, yak-ı.

yap-ı, yar-ı, yaz-ı

bulan-ı, dolan-ı

·

asıl-ı, basıl-ı, bukul-iı, dikıl-ı,dizıl-ı. ekil-ı.

ortul-u.

onıl-u.

·

~arıl-ı,sayıl-ı,tartıl-ı, yazıl-ı. yığıl-ı

.

çektır-ı

komşu (<konuş-u) aşır-1, götür-u

ak-ıcı, bak-ıcı.başla-yıcı. bın-ıcı. gıd-ıci. gıil-

ucu.

sıçra yıcı. uç-ucu,yıldıra-yıcı

geçişli fiıllerde

:

aç-ıcı, al-ıcı. ara-yıcı. a'-ıcı. at-ıcı. beslc-yicı.bıç-ıcı.

buda-yıcı,dik-ıci,diırt-üciı, geç-icı. gcz-ıcı. gönı-ıicu.

gor-ucu,

kap-ıcı, kapla-ykap-ıcı, kaz-kap-ıcı, ke,-kap-ıcı,

oku-yucu,

öğ-

ucu.

dr-ıicu, sakla-yıcı,sat-ıcı, say-ıcı.

scç-ici.

'cv-icı. sil-ıcı.

soy-ucu.

tad-ıcı. tart-ıcı. tenıızk-yıcı. yak-ıcı. yala-yı..:ı. yap-ıcı, yaı ıcı,

ye-yici,

yırt-ıcı.

yut-ucu

döniışlli çatı

üzerinde

· dilenci (

<dılen-icı), tapın-ıcı işteş çatı

üzerinde

.

iılüş--iıcli

oldurgan

çatı

üzerinde

aksırt-ıcı, aldat-ıcı, ban~tır-ıcı, bulaııdır-ıcı. incıt ici,kandır-ıcı,ôldiır-licli,usandır-ıcı, uyuı-ucu

geçişsız

fiilierde

·

art-ık, bat-ık, bıt-ik, çağla-yık, çık-ık, çök-iık.

dol-uk.

don-uk, doy-don-uk,

düş-ük, fışkır-ıl.. kaç-ık, göy-iık, kalk-ık,

kal-ık, kay-kal-ık,

kon-uk, kop-uk,

pı~-ik, saık-ık,

sol-uk,

Mlll-ük,

iıfiır-ük, yan-ık, yat-ık

geçişli fıılierde aç-ık, boğ-uk,

boz-uk, böl-Lik,

çöz-ıik, del-ık, cnı-ik, kat-ık,

kav(u)r-uk,

kaz-ık, kır-ık. kıs-ık. kıy-ık,oy-uk, sar-ık.sok iık,

tut-uk,

yar-ık,

yen-ik,

dönüşlü çatı

lizerinde

:

bulan-ık işteş çatı iızerinde

oldurgan

çatı

üzerinde

geçişsız fıılierde geçişlı

fiilierde

·

bozuş-uk, bulaş-ık, çarpış-ık. dolaş-ık. iliş-ik, yapı~-ık

:

tutuştur-uk

:

bit-iş, çık-ış, düş-iış. gel-iş. gıd-i~. gır-ış, ın-iş, yuriı-yiış

:

al-ış, anla-yış, at-ış, azarla-yış, bağışla-yış. bekle-yış. bul-uş, dik-ış,

dönlişlü çatı üzerınde

.

göriın-üş, tapın-ış, yanıl-ı~.

edilgen

çatı üzerınde

:

avlan-ış, yaradıl-ış, yazıl-ış ettırgen çatı

uzerinde

·

anlat-ı~, bildir-ış

geçişlı

fiilierde

:

tok-ız

geçişsiz fıillerde

: bat-ak, bin-ek, buna-k,

biıyiı-k,

çatla-k, çliru-k, don-ek,

dur-geçışli fiıllerde

ak, esne-k,

gevşe-k,

kaç-ak, kayna-k. kon-ak, kork-ak.

oyna-k, parla-k. patla-k,

soğu-k,

susa-k, titrc-k,tlinc-k.

um-k,

iırk-ek,

yat-ak

. at-ak, beze-k,

bıç-ak, boğ-ak,

buda-k. çek-ek, daya-k,

dile-k,

dôşe-k,

dud-ak, ele-k, gör-ek, koru-k, kure-k. olç-ck.

or-ek, saç-ak, sars-ak, solu-k, siir-or-ek,

tanı-k,

tara-k. yum-ak.

ylilu-k,

(18)

-(l)kll

-(l)m

-mA

geçişsız fıillcrde geçişli fıillcrdc geçişsiz

fiilierde

geçişli

fiilierde

edılgen çatı üzerınde geçişsız

fiilierde

geçişli

fiilierde

dönlişlü çatı

üzerinde

edılgen çatı

üzerinde

:

acı-klı

:

emzıkli

(

<emiz-iklı), kullan-ıklı

:

bak-ım, çık-ın1, doy-unı.

dön-üm,

er-ını,

geç-im,

gul-um,öl-üm,

piş-inı, yat-ım,

yel-

inı

:al-ım, ad-ım, at-ıın,

biç-im,

boğ-um,

boz-um, buk-um,

de-yim,

dık-ım,dıl-im, doğra- nı,

dola-m, dök-um, duy-um,

duğ

üm, gor-Lim, iç-im,

gıy-ını, kes-ını, kır-ım, kıs-ım. koy-ıııı1.

kur-um, oy-um, ölç-um,

sar-ıın,

seç-im,

'uvaı-ını,

'ur-um,

ula-m,

tad-ını,

tut-um, ver-im,

yar-ım. yık-ım,

yud-um

: bukllim (<bukul-um).

oylunı (<oyul-uın)

.

ağar-ma,

ak-ma,

bırik-ıne,

buyü-me,

çık-ma, doğ-ma.

dol-nıa,dön-nıe, duş-me,

geç- me, gel-me,

gır-me,

kal-ma.

kus-ıne

· aç-ma,

as-ma,aş-ma,

besle-me, biç-me,

boya-ımı,

boz-ma.

bol-me,buk-me, çek-me, çiz-me, çöz-me. dik-mc,

dok-nıc. düğ-me,

em-mc, ez-mc, göm-me.

işle-mc.

kat-ma, kaz-ma,

kes-mc,

kırk-ma. kıy-ma.

oy-ma, ör-mc, 'aç-ma. sar-ma,

seç-me,

sıl-me,

silk-mc.

SLız-mc.

tak-ma, tat-ma, tuzla-ma,

um-ma, yap-ma- yar-ma. yaz-ma

·

donan-nıa, sızlan-ına. taşın-ma asıl-ma. kırıl-ma

ettırgen çatı

üzerinde

·

bandır-ma, çektır-nıe. çıkarı-ma, kestır-nıe. yedır-mc

-mA cA

işteş çatı

üzerinde

oldurgun

çatı

üzerinde

gcçişlı fiıllerde

-maç( <-mA

geçi~li

fiilierde

aş)

-maç(<-mAcA?)

-mAK

-mal

-mAn

-mantı

-m Az

-mi

-miK

geçişli

fiilierde

dönüşiLi çatı

üzerinde

oldurgun

çatı üzerınde geçişsiz

fiilierde

geçişlı fiıllerde geçışlı fıillcrdc geçışsız fiıllerde geçışlı fıillerde geçışli fıillcrde geçışsiz fiılkrde geçişli fıılierde döniışlü çatı üzerınde

ed

ı

!gen

çatı uzerınde geçişli fıillerde geçişli

fiilierde

.

çarpış-ma, çekış-nıc, goı·üş-mc, kesiş-me, yapış-ımı

· benzet-me, dondur-ma, kabart-ma,

kaçır-ma. kızarı-ma.

oturt-ma. uydur-ma,

·at-maca,

bıl-nıece. boğ-nıaca,

çck-mece,

gor-ınccc,

kap-maca, kes-mcce,

scç-nıecc

: bula-maç (< bulama

aş?), kavur-ınaç

(kavur-ma

aş

?),

oğ-nıaç (oğ-ma aş?)

:

yırt-maç

: atlambaç (< atian-maç <

atlan-nıaca

?),

saklanbaç (<

saklan-maç < saklan-maca

'1)

:

yanılt-maç

: hayda-mak

boğ-mak,

çak-mak, ye-mek

·sağ-mal

· az-man,

şış-man, talaş-man

:

dcğır-men.

sok-man

·

soy-ınantı

doy-maz, gül-mez, ol-maz,

on-ınaz,

öl-mez, sin-mez.

yara-maz

: aç-maz,

bıl-nıez,

duy-maz. gor-mcz

. görun-mez, tuken-mez,

yanıl-maz

.

çekıl-mez, geçıl-mez

:

değır-mı

(19)

ÇATI

EKLERİ ÜZERİNDE

KULLANILABILEN EKLER

14J

-miş

-m

sık

-m ur

-(l)n

-(l)nç

-(l)ntl

-p

-(V)r

-rak

-sal

-si

-

ş

- (1)

t

-tl

-ul

-van

-(a )z

geçı~sız fıılleıde geçışlı fiıllerde

edilgen

çatı

uzerinde

geçişsız

fiilierde

geçışlı fıillerde geçişsız

fiilierde

geçışsiz fiıllerde geçişlı

fiilierde

geçışsiz fıılierde geçı~li fıılierde geçişsız fıılierde geçışlı fıılierde geçı.~lı fı

illerde

geçış~ız fıillerdc geçışlı fıillerde dönıişlu çatı Lizerınde edılgen çatı Ulerındc geçi~sız

fiilierde

geçış~ız fıılierde geçişsiz fıılierde geçı~li

fiilierde

geçı.~sız fıılierde geçışlı fıılierde geçişsız fıılierde geçişli fıillcrde

edilgen

çatı üzerınde geçı.~sız

fiilierde

geçışlı fıılierde geçışsız fıillerde geçışlı fiıllerde

ağla-mış, dol-muş. don-muş, kork-ımı~. ol-mu~. ol-ımı.~

.

sav-mış

.

saııl-mış, yonulıııa-ıııış

:

ağla-msık kına-msık :yağ-mur

ak-ın, çak-ın, gel-ın, ı~ı-n.

tut-um, uza-n

beze-n.

boğ-un, duğ-iın,

ek-in.

sat-ın, yığ-ın

:

gıil-iınç.

kork-unç

.

bdlınç

(<odc-nç),

~cv-ıııç

:

ak-ınıı, bık-ıntı, bırik-ınıı. çık-ınıı,

çok-Linlu,

e'-ın1ı. gıı iııti, kal-ıntı, sız-ıntı, uyu-nıu.

urk-untu

as-ıııtı, boğ-unıu. boz-unıu.

böl-untu,

buda-ntı, buk-unıu. çalka-ntı, dok-ıintu, ez-inıı, gcz-ınıı. giy-ıntı, ~cs-ıntı,kıı ıntı, kırk-ıntı,kıy-ıntı,saç-ıntı, sar~-ıııtı, sık-ıntı, sıl-ıntı.