Sicill-i Ahval Defterleri ve Dosyaları Hakkında Bir Araştırma

8 7

Prof. Dr. Atillâ ÇETİN

SİCİLL-İ AHVÂL DEFTERLERİ VE DOSYALARI

HAKKINDA BİR ARAŞTIRMA

S İ C İ L L - İ A H V Â L DEFTERLERİ VE D O S Y A L A R I H A K K I N D A BİR A R A Ş T I R M A

O

m ü s l ü m a n o l a n , o l m a y a n bütün m e m u r l a n n biyografilerinin kaydedildiği ve hizmetlerindeki değişikliklerin takip edildiği a ş a m a l c n gösteren sicillerin tutulması hususunda ilk ve önemli b i r çalışma, il. A b d ü l h a m i d dönemi başlangıcında, 1 3 Safer 1 2 9 6 / 5 Şubat 1 8 7 9 ' d a , 'Sicill-i A h v â l K o m i s y o n u ' n u n kuruluşu ile olmuştur. İlk defa olarak, şer'iyye, askeriye ve zaptiye dışında k a l e n , dahiliye, mülkiye, adliye, maliye, evkaf v b . g i b i dairelerdeki bütün perso­ nelin en b ü y ü ğ ü n d e n , en küçüğüne k a d a r herkesin biyografisi kaydedilmiştir. M e m u r l a r ı n doğru ve ayrıntılı b i y o g r a f i k sicillerinin tutulması zorunluluğu getirildi ve adı geçen komisyonun çalışmaları sonucunda, bütün memuHarın biyo­ grafik kayıtlarının defterlere geçirilmesi gerçek­ leşti. Bu konu, Osmanlı devlet personel rejimi konusunda bir reform niteliğindeydi. Bu d ö n e m d e s a d r a z a m , Tunus'ta reform ç a l ı ş m a l a r ı ile tanınmış o l a n Tunuslu Hayreddin Paşa'ydı. İş, önem ve c i d d i y e t l e y ü r ü t ü l d ü . K o m i s y o n başkanlığına değerli bir vezir a t a n d ı . Kısa sürede tanzim edilen 2 0 0 adet büyük b o y sicil defterine 9 2 . 1 3 7 devlet memurunun biyografileri kaydedil­ miştir. Bu kaynak, personelin tayin, terfi, o z l , vb. gibi k o n u l a r d a devlet hizmetlerine büyük y o r a r sağladı. G ü n ü m ü z d e ise, tarihçiler ve araştırıcılar için, 19 ve 2 0 . yüzyılın başı Osmanlı bürokrat­ larını birinci elden, güvenilir bir kaynaktan öğren­ mek o l a n a ğ ı sağlonnaktadır. Sicill-i A h v â l Defterlerine temel o l m a k üzere, her memur birer sicil belgesi (sicill-i ahvâl varakası) doldurmuş, verdiği bilgilerin d o ğ r u olduğunu beyan etmiştir.

Daha sonraki yıllarda , bu defterlerin devamı niteliğinde, m e m u r sicil dosyaları tutulmuştur. Böylece defteder ve sicil dosyalan sayesinde 2 0 0 . 0 0 0 ' i aşan devlet memurunun biyografileri zaptedilmiştir. Bu rakamlar gerçekten önemli bir toplamdır.

Başlangıçta sadece bürokratik gereksinimlere cevap vermek için teşekkül ettirilen bu defteder ve dosyalar, z a m a n l a çok değedi bir arşiv fonu hali­ ni almıştır.

Sicill-î A h v â l K o m i s y o n u ' n u n k u r u ­ l u ş u v e ç a l ı ş m a l a r ı

Sicill-i A h v â l Komisyonu'nun kuruluşu ve amaçlan 13 Safer 1 2 9 6 / 5 Şubat 1 8 7 9 tarihli i r â d e - i seniyye'de açıklıkla belirtilmiştir. İlk z a m a n l a r d a "Sicill-i Ahlâk" tabiri kullanılmış, sonra "Sicill-i A h v â l " olarak geçmiştir. Konunun açıklığı ve d a h a iyi anlaşılması için bu kıymetli belgeyi aşağıda bütünüyle alıyoruz:

"Atûfetlü Efendim hazretleri

Malûm-ı âlî buyurulduğu vechle monsûb ve ma'zûl köffe-i vükelâ ve vüzerâ hozerâtıylo bi'l-cümle me'mûrînin ism ve tarih-i rütbelerini ve menşe ve sîretleriyle esbâb-ı infisallerini muhtevi etrâflıca defterlerinin tanzimi esâsen ve maslaha-ten pek lâzım olub bu b â b d a m u k o d d e m â M a k â m - ı sadârete bazı tenbihât-ı seni/ye şeref-v â k i ' olduğu dahi köyden anlaşılmış şeref-ve sunûf-ı memûrîn-i saltanat-ı seniyyeden kazâ kay­ m a k a m l ı ğ ı silkinde bulunub me'mûriyet istidâ'sında bulunanların tercüme-i ahvâli B â b ı â l f d e mün'okid komisyon-ı mahsûsunca bi't-tedkik içlerinden şâyân-ı istihdâm görünenlerin komisyonı mezkûrun mazbatası üzerine b i ' l -istizân müteallik buyurulan irâde-i seniyye-i hazret-i Pâdişâhî mucibince nasb ve tayin olun-m a k d a ise d e , bunların yine olun-muntazaolun-m bir sicill-i ahlâkı olmadığı gibi me'mûrîn-i sâirenin sûret-i intihâbı dahi bir esasa müstenid olmadığından kâffe-i me'mûrîn-i devletin ahvâli mozbût ve ma'lOm olmak ve içlerinden açıkta ve me'mu'riyet istidâsında bulunanların sicill-i ahlâka mürâcaatla i n t i h â b ve tayin kılınmak üzere b a ' d e m â me'mûrîn-i askeriye ve şer'iyyeden m â ' a d â Sadâretten nâhiye müdirlerine kadar mansûb ve ma'zûl bilcümle me'mijrîn-i mülkiye ve adliye ve mâliyenin menşelerinden şimdiki bulundukları mesleklerine kadar kendülerinden birer tercüme-i hâl varakası taleb ve ahz olunub ve onun üzerine

8 9

A.Çetin, Başbal(anlık Arşivi Kılavuzu, istanbul 1979, 40; a.y., Guida Degli Archivi DelI'Impero Otfomano.., Roma 1985, 56; Baibakanlık Osman/ı Arşivi Rehberi, Ankara 1992, 286-287.

l â z ı m gelen t a h k i k a t ve tedkikâtın icrâsiyle mükemmel b i r sicill-i ahlâk tanzimi zımnında münâsib zevâtdan mürekkeb hemân bir komisyon teşkili muktezi görünmüş ve el-yevm Babıâli'de

m ü n ' a k i d olan komisyonun meşâgil-i hâzırası bu işi ifâya gayr-i müsâid bulunmuş olduğundan tanzim olunacak ta'limât-ı mahsûsa dâiresinde ifâ-yı vazife etmek üzere ayrıca bir komisyon teşkiliyle Paris Sefiri sâbık devletlü Arifî Paşa hazretlerinin riyâsete ve a ' y â n d a n devletlü irfan Paşa ve semâhatlü Tahir Efendi hazerâtıyla yine a ' y â n d a n saadetlü Serviçin Efendi'n'm azâlığa ta'yinini ve Bâbıâlî'nin adem-i müsâ'adesinden nâşî bunlar için o d a tefriki kabil olmadığından komisyon-ı mezkûrun müşârünileyh A n f î P a ş o ' n ı n hanesinde ictimâ'iyle vukû' bulacak masraflarına medâr olmak üzere Reis-i müşârün-ileyhe a'yânlık maâşına zamîmeten onbin ve müşârün-ileyh İrfan Paşa'ya kezâlik zamîmeten beşbin ve Tahir Efendi ile Serv/ç/n Efendi'ye yine a'yânlık aylıklarına ilâveten ikişerbin beşeryüz ve bir de bu işin bir cihet-i mühimmesi dahi işbu sicilin bir sûret-i muntazamado ve ba'dezin dahi ale'd-devâm vukûâtı yürüdülecek yolda tertib ve tanzimi mes'e-lesi olduğundan ona göre defterler tutulmak ve komisyonun umûr-ı tahririyesinde istihdâm olun­ mak üzere Bâbıâli ve devâir-i şâire aklâmından ta'yin olunacak ketebenin umûmuna d a altıbin guruş ki c e m ' â n yirmialtı bin guruş maâş-ı muvakkat tahsisiyle işbu maâşların bu sene verile­ cek mikdarının d a h i l i y e z u h u r â t tertibinden tesviyesi ve sene-i atiyyeden itibâren usûl ve emsâline tevfikân büdceye ilâvesi tensib olunmuş ise de icrâ-yı muktezâsı hakkında her ne vechle emr ü fermân isâbet-beyân-ı hazret-i Şehinşâhî müteallik ve şeref-sudûr buyurulur ise mantûk-ı münîfinin infâzına ibtidâr edileceği beyâniyle tezkere-i senâverî terkim kılındı efendim fî 12 S(afer) sene (12)96 M

Ma'rOz-ı çâker-i kemineleridir ki

Resîde-i dest-i ta'zim olan işbu tezkere-i sâmiye-i âsafâneieri manzûr-ı âlî-i hazret-i Pâdişâhı buyurulmuş ve ber-mûcib-i istizan mu'âmelât-ı mukteziyenin icrâsı müteallik ve şeref-sudûr buyurulan irâde-i seniyye-i cenâb-ı Şehinşâhî montûk-ı münîfinden bulunmuş olmoğla ol-bâbdo emr ü fermân hazret-i veliyyü'l-emrindir fî 13 S ( a f e r ) s e n e ( I 2 ) 9 ö " l

Bu irâde-i seniyyede açıklıkla g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , komisyonun kuruluşu, üyeleri, defterlerin t e m i n i , yazım işinde kullanılacak yazıcıların saptanması ve komisyonun toplanacağı yer belirlenmiştir. Harcamalar için karşılığı ve gelecek yıl bütçesinde yer alması öngörülmüştür.

Komisyonun çalışmalarını ve k a n u n î esasların saptanmasını ve gerekli o l a n y a z ı m malzemelerinin hazırlanmasını, arşiv belgeleri ile izlemek mümkündür.

Siciil-i A h v â l K o m i s y o n u ' n u n ç a l ı ş m a l a r ı

Komisyon Arifî Paşo'nm C a ğ a l o ğ l u ' n d a k i konağında çalışmalarını yürüttü. Çalışmalar için gerekli sicill-i ahvâl v a r a k a l a r ı , defterler v e cetveller ve lüzumlu başka evrakın basım ve hazırlanma işi devlet basımevi olan M a t b a o - i âmire'ye sipariş edildi. Masrafların karşılanması için onbin kuruşun hazineden verilmesi i ç i n Sadâret ve Maliye Nezâreti arasında bir d i z i yazışmalar yapıldı. Bir belgede, " . . H a z i n e c e

1295 senesi Dahiliye müteferrikası tertibinden mahsûben icrâ edilmek ve şimdilik Komisyon Riyâsetine zimmet kayd olunmak üzere meblağın Hazine-i celîleden tesviye ve ifâsı.." emrediliyor­ duk Günümüze ulaşan sicill-i ahvâl defterlerinin kalitesi, sağlamlığı, kâğıdının ve cildinin en iyi cinsten olması, devletin bu işi önemle ele aldığının bir kanıtıdır.

Sicill-i Ahvâl Komisyonu'nun çalışmalarında hukukî temel olmak üzere irade-i s e n i y y e d e öngörülen yönetmelik hazırlandı.

"Ahvâl-i memûrîn sicili komisyonu talimatı" adıyla tek büyük sayfalık ve onbeş m a d d e l i k yönetmelik 10 Rebîü'l-evvel 1 2 9 6 - 19 Ş u b a t 1 2 9 4 / 3 M a r t 1 8 7 9 tarihini taşıyordu. Buna dayanarak, tercüme-i hal varakaları bastırıldı ve nasıl doldurulacağı açıklandı. Her zatın isim ve şöhreti, babasının a d ı , d o ğ u m tarihi ve yeri, okuduğu okullar ve tahsili, diploması o l u p

' Başbakanlık Osmanlı Arşivi (bundan sonra BOA],

İrâde-Dahiliye, yıl: 1296, nr. 63473.

' BOA, İrâde-Dahiliye, yıl: 1296, nr. 64406 (Arifî Paşo'nm

S İ C İ L L - İ A H V Â L D E F T E R L E R İ VE D O S Y A L A R I H A K K I N D A BİR A R A Ş T I R M A

o l m a d ı ğ ı , h a n g i y a b a n c ı dilleri b i l d i ğ i , konuşabil­ diği ve y a z a b i l d i ğ i (tekellüm ve kitâbet), eser ve telifâtı o l u p o l m a d ı ğ ı , aldığı nişanlar cezalar vb. hususların yer a l m a s ı istenmekteydi." Devlet memurları iki sınıf o l a r a k ele alınmış o l u p , birinci grubu irâde-i seniyye ile tayin olunanlar, ikinci grubu ise irâde-i seniyyesiz (valilerin yaptıkları tayinler gibi) atananlar. 12 Rebîül-âhır 1 2 9 7 - 1 1 M a r t 1 2 9 6 / 2 3 M a r t 1 8 8 0 tarihli ek bir talimât-nâme sicillerin tutulması hususunda bazı açıkla­ malar ve özellikle taşradaki u y g u l a m a d a aksak yönlere yeni bazı hükümler getiriyordu. Sicill-i Ahvâl Komisyonu'nun tuttuğu defterler "Sicill-i umûmî", her d a i r e ve vilâyetin tutacakları ise "Sicill-i husûsî" o l a r a k a d l a n d ı r ı l ı y o r d u . ' "Tercüme-i hâl evrakının hıfz ve lede'l-hâce kolaylıkla bulunmak üzere komisyonca otuzaltı höcereli (harflere göre) b i r d o l a p imâli.." isteni­ yordu. Yabancı dil konusunda, konuşma ve y a z ­ ma yeteneği y o k s a , o dilde "tekellüm ve kitâbet ederim" d e n i l m e y i p , " o k u d u m , aşinayım" şeklinde yazılacaktı. İkinci talimât böylece açıklıklar sağla­ ma a m a c ı n d a y d ı .

Sicill-i A h v â l Komisyonu Başkanı Arifî Paşa, Tunuslu Hayreddin Paşa'nın sadâretten azli üzeri­ ne 9 Ş a b â n 1 2 9 6 / 2 9 Temmuz 1 8 7 9 ' d a Başvekil­ liğe atanması dolayısıyla. Komisyon Başkanlığı Arifî Paşa'nm önerisi ü z e r i n e , 11 Ş a b â n

1 2 9 6 / 3 1 Temmuz 1 8 7 9 tarihinde İrfan Paşa'ya verildi.' İrfan Paşa d a 1 3 0 4 / 1 8 8 6 yılına kadar bu görevde kaldı. O n u n halefi ise, 11 M u h a r r e m 1 2 9 8 / 1 3 A r a l ı k 1 8 8 0 t a r i h i n d e n beri Komisyonda üye o l a r a k çalışan, A y â n azası Bursalı Ali Rıza Efendi olmuştur. Ali Rıza Efendi, önce ü y e , sonra b a ş k a n o l a r a k bu önemli Komisyonda başarılı hizmetlerde bulunmuştur. Yardımcıları a r a s ı n d a , Serviçin Efendi, a y â n d a n Kemal Paşa, Halil Efendi, Rıza Bey, Osman Nuri Bey, Nâzır-zâde Hamdi Bey, Nâili Bey, Nef'i Efendi, Mehmet Ali Cemal Bey, Şevki Bey ve başkaları söylenebilir. II. A b d ü l h o m i d döneminde düzenli ve hacimli olarak y a y ı n l a n a n Devlet sal-nâmelerinde her yıl Sicill-i A h v â l Komisyonu'nun umumî heyeti, hususi komisyonları ve şubeleri bazen kısa, b a z e n ayrıntılı olarak yazılmıştır.'

Çünkü Komisyonun yıllar içinde teşkilat ve kadro­ su genişlemiş, bütün nezaretler, devlet daireleri ile vilâyetler ve müstakil livalarda, merkez Komisyon ile bağlantılı şubeleri oluşturulmuştur. Ali Rıza Efendi'n'm başkanlık d ö n e m i n d e , kuruluş genişlemiş, yeni bazı talimâtlar yapılmıştır. Z a m a n içinde a d değişikliği de olmuş, "Bâbıâlî Sicill-i Ahvâl Komisyonu Umûmîsi" şeklini almıştır. Kuruluş şemasında bir reis, b i r müdiriyet-i umûmiyye, muavinler, tahrir heyeti vardı. M ü d i r - i umûmînin yönetiminde Kuyûdât, Tahrirât, Evrâk ve Salnâme ( 1 3 0 6 ' d a n itibaren Devlet sal-nâmelerinin çıkarılması sonradan bu komisyona verilmişti) adlı dört kalemi vardı. İlk iki kaleme Tescilât, Tedkikât adının da verildiği görülmekte­ dir. Komisyonun, Sadâretten başlamak üzere, bütün nezaretlerde, emanet ve sandıklarda (Mülkiye-askeriye tekaüd sandığı) birer müdür idaresinde şubeleri, vilâyetlerde Mektupçuların, müstakil l i v â l a r d a Tahrirât M ü d ü r l e r i n i n başkanlığı altında husûsi komisyonları v a r d ı . Böylece, tüm devlet memurlarının sicilinin yazımı için Komisyonun teşkilâtı, en alt idarî birimlere k a d a r yayıldı. Hepsi merkezdeki Komisyona karşı sorumlu idiler.^

Sicill-i A h v â l Komisyonu Reisi Bursalı Ali Rıza Efendi değişik tarihlerde Sadârete ve Sadâret Müsteşarlığına sunduğu oriza ve hususi tezkere­ lerle, çalışmaların iyi yürümesi için önerilerde bu­ lunmuş, aksayan yönleri içtenlikle göstermiştir. 21 Safer 1 3 0 9 / 2 5 Eylül 1891 tarihli özel ve resmi arzlarında komisyonun kuruluşundan beri geçir­ d i ğ i safhaları açıklamaktadır. Bunlardan birincisi, sicil ve kayıt hususunda rastlanılan zorluklardır.

' BOA, Yıldız Esas Evrakı: (bundan sonra YEE\ 37/47-3 8 / 4 7 / 1 1 37/47-3 .

= BOA, YEE; 3 7 / 4 7 - 3 7 / 4 7 / 1 1 3 .

' BOA, İrâde-Dahiiiye, yıl: 1296, nr. 64082 (Arifî Paşa'nın arzı ve irâde-i seniyye).

Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, yıl: 1301, 150; / ( / ;

1302, 172; ///; 1303, 150; yıl: 1304, 157; y,l: 1305, 148;

yd: 1306, 348, 372; yıl; 1307, 394-416; y>l: 1308,

400-4 0 1 ; yıl: 1309, 400-428-400-429; yıl: 1311, 200-205; yıl: 1312, 306-312 y,/; 1313, 210-217 ve diğer solnâmeler. ' BOA, YEE: 3 7 / 4 7 - 3 5 , 3 6 / 4 7 / 1 1 3 ; Ayniyat Defteri,

Şurâ-yı Devlet, nr. 1429; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, İstanbul 1314, 52. Sene, 214-221.

Merkez ve taşrada elli yedi şube ile ilişkiler, gelen belgelere d a y a n a r a k sıhhatli ve d o ğ r u biyografi y a z m a konusu bulunmaktadır. İkincisi, komisyo­

nun yer ile ilgili sorunları ve eleman ve maddî destek konularıdır. Sicill-i Ahvâl Komisyonu ilk kuruluşunda Arifî Paşa'nm konağında toplanmıştı. Sonra Bâbıâlî'nin üst katında birkaç o d a veril­ mişti. 1885'te o r a d a n çıkarılarak, eski zaptiye b i n a s ı n d a yer gösterilmiştir. A n c a k b i n a n ı n eskiliği, Bâbıâlî odacılarının evrakı kayd için getirip götürmeleri gibi mahzurlar dağınıklığa neden olmaktaydı. Bundan kurtulmak için tekrar Bâbıâlî binasında o d a verilmesi, veya Bâbıâli karşısındaki küçük kira evlerinden birinde hizmete devam etmesinin uygunluğunu Ali Rıza Efendi özellikle v u r g u l a m a k t a y d ı . ' Bu a r a d a , Sicill-i Ahvâl Müdir-i Umumîsi Nâzır-zâde Mahmud Hamdi 21 Şa'ban 1 3 0 9 / 2 0 M a r t 1 8 9 2 tarihli arizasında, Devlet-i aliyye salnâme-i umûmîsinin ıslahı için. Hariciye Nezâreti Sicill-i A h v â l Şubesi Müdüriyetinde iken bu nezaretin ikinci sene nezâret salnâmesinde olduğu g i b i , salnâme-i umûmiyenin dahi hüsn-i tertip ve tab' ve temsili ve diğer hususların uhdesine havalesi' hakkında bir muntıra sundu. Sicill-i Ahvâl Reisi Ali Rıza Efendi de 2 3 Şaban 1 3 0 9 / 2 2 Mart 1 8 9 2 tarihli orizası ile olumlu görüşlerini Sodâret'e bildirdi.

Kitap, kültür ve arşiv konularına büyük değer veren genç S a d r a z a m Ahmed Cevad Poşa'nın sadâret döneminde Sicill-i Ahvâle verilen önem ve imkânlar arttırıldı. Ali Rıza Efendi bazı sorunları Sadârete b i l d i r d i . Tarihsiz o l m a k l a beraber, ifadesinden 1 3 1 2 / 1 8 9 4 yılında kaleme aldığı a n l a ş ı l a n bir a r i z a s ı . Komisyonun 16 yıllık çalışmalarını ve bazı karşılaşılan müşkilleri ve tescil ve kuyûd işlerini anlatıyordu.'" Özellikle " v i l â y e t l e r , elviye-i müstakile ve devâir-i merkeziyede talimât gereğince teşkil olunmuş altmışdört şube ile ilişkiler sonucu, şimdiye kadar y i r m i ü ç b ü n m i k d a r ı n ı n , y a r ı m milyon evrâk-ı mütenevviâ ve muhtelifeden tedkik-i amîk ile hal ve tasfiyesiyle Bâbıâlî'lerindeki sicillât-ı umûmiye-y e ve şubelerdeki sicillât-ı husûsiumûmiye-yeumûmiye-ye karşılıklı k a y d ve tescili.." yapıldığını b i l d i r i y o r d u .

4 M u h a r r e m 1 3 1 2 / 7 Temmuz 1 8 9 4 tarihli

Prof. Dr. Atillâ Ç E T İ N

irâde-i seniyye ile, Sicill-i A h v â l K o m i s y o n u ' n u n ıslahı hususunda, y i n e Ali Rıza Efendi'n\n başkanlığında, yeterli derecede üyeden oluşması ve yeniden teşkili hakkında kararlar alınmıştır. Komisyonun daimî ve müstakil olması bilhassa belirtilmiştir. Komisyonda, Rıza Efendi ile m ü d i r - i umûmî ve dört yeni a z â n ı n b u l u n m a s ı öngörülmüştür. Bunlar Şurâ-yı Devlet Bidâyet Müddei Umûmîsi Cemal Bey, Şurâyı Devlet a z â -sından Nef'i Efendi, Dâhiliye Dâiresi Başmuavini Nâili Bey, ve Bâbıâli Tercüme Odası müteheyyi-zân-ı hülefâsmdan Şevki 6 e / l e r d i . Bu yeni üyele­ rin maaşlarına bir miktar zam bu irâde-i seniyye-de gösterilmişti."

Ali Rıza Efendi ile yeni üyeler o r a s ı n d a "Tescilât ve tezyilât" evrakı ile ilgili işlemler hakkında bazı görüş ayrılıkları d o ğ d u . Y e n i üyelerin bazı konularda sicillerin " s û r e t - i cereyânını birden bire m u g â y i r - i m a s l a h a t görmeleri" yıllardan beri işin içinde o l a n l a r tarafından y a d ı r g a n d ı . Sicillerin " p e k u z u n sözlere tahammülü olmadığı" özellikle v u r g u ­ landı. Ahiçelebi kaymakamının sicilinin y a z ı m ı b u aşamada bir anlaşmazlık konusu o l d u . Ali Rıza Efendi yıllardan beri titizce yürütülen işlerin güvenli olduğunu ve 14 yıldan beri görevli b u l u n ­ duğu Komisyonun çalışmalarını ve y a p ı l a n işin doğruluğunu savundu. Mesai a r k a d a ş l a r ı n d a n gördüğü gayreti de beyan etti. Sicillerin u z u n veya kısa olması, her türlü işlemlerin kaydının güçlüğü genelde bu tür tartışmalara yol a ç a b i l i ­ y o r d u . Ali Rıza Efendi'n'm 1 1 M u h a r r e m

1298'den 11 Rebîülevvel 1 3 1 2 1 3 A r a l ı k 1 8 8 0 -11 Eylül 1 8 9 4 tarihine kadar hizmetleri sıraladığı arizası bu açıdan anlamlıdır.

Sicill-i Ahvâl Komisyonu ve şubeleri, O s m a n l ı Devleti'nin sona ermesine k a d a r g ö r e v l e r i n i sürdürdüler. Kimi zaman müstakil bir komisyon olarak, kimi zaman da başka görevler üstlenerek veya a d değişikliğine uğrayarak. Nitekim 1 9 Receb 1 3 1 4 / 2 4 Aralık 1 8 9 6 tarihinde "S/c///-/ Ahvâl" ve "Infihâb-ı Memûrîn" komisyonları

fes-' BOA, YEE; 1 4 / 1 2 3 9 / 1 2 6 / 1 0 ; 1 4 / 1 3 3 9 - 2 / 1 2 6 / 1 0 .

eOA, YEE; 1 4 / 1 3 3 9 - 1 / 1 2 6 / 1 0 .

S İ C İ L L - İ A H V Â L DEFTERLERİ VE D O S Y A L A R I H A K K I N D A BİR A R A Ş T I R M A

hedilerek, o n l a r ı n yerine kaim o l m a k üzere, "Memûrîn-i Mülkiye Komisyonu" teşkil ve tesis edildi. Komisyonun başkanlığına Hüdavendigâr Valisi Zihni Paşa ve a z o l ı ğ a İntihâb-ı Memûrîn Komisyonu eski başkanı Hüseyin Hamid beyefen­ di t a y i n e d i l d i l e r . Başka üyeler d e a t a n d ı . K o m i s y o n u n teşkili ile i l g i l i n i z â m n â m e s i hazırlandı. Padişah tarafından seçilen altı üyesi olacaktı. Münfesih iki komisyonun ve şubelerinin müdir, memur ve ketebesi, yeniden iki şubeye tak­ sim o l u n a r a k , biri tahrir, diğeri tescil işlemlerini y a p a c a k l a r d ı . Komisyon vazifece hiçbir daireye bağlı d e ğ i l d i . A n c a k reis ve üyelerin azl ve nasb-ları Sadâretten bilistizân irâde-i seniyye ile vuku bulacaktı.

11. M e ş r u t i y e t i n ilânını m ü t e a k i p , Kâmil Paşa'nın s a d â r e t i d ö n e m i n d e . D a h i l i y e Nezâretinin başvurusu üzerine, memurların seçi­ minin nezâretin sorumluluğu altında olması lüzu­ muna m e b n i , Memûrîn-i M ü l k i y e Komisyonu lağv olunarak, memurların tercüme-i hallerinin tescil ve tezyil işlemlerini yürütmek üzere, "Sicill-i Ahvâl-i Memûrîn Komisyonu" k u r u l m a s ı n a k a r a r verilmiştir. Bir Reis ve dört üyeden mürekkep bir heyet teşkil edilerek. Dahiliye Nezâretine bağlı olacaktı. L a ğ v o l u n a n komisyondan yeterli kâtipler ile kitabet işleri yürütülecekti. Bu konudaki irâde-i seniyye 16 Ramazan 1 3 2 6 - 2 9 Eylül 1 3 2 4 / 1 2 Ekim 1 9 0 8 tarihini taşıyordu '. Bu b u y r u ğ u n Takvim-i V e k â y i ile neşr ve ilânı 2 3 Ramazan

1 3 2 6 - 6 Teşrin-i evvel 1 3 2 4 numero: 1 9 ' d a idi.

il. Meşrutiyet d ö n e m i n d e Sicill-i A h v â l konu­ larında başka irâde-i seniyyeler de çıkarılmıştır. Ö r n e ğ i n , Hüseyin Hilmi Paşa'nın sadâretinde, Bâb-ı Fetvâ'do müesses ve önceden Komisyona bağlı sicil şubesinin "Sicill-i Ahvâl-i Memûrîn Kalemi" namıylo müstakilen idaresiyle, terâcim-i ahvâl v a r a k a l a r ı n d a n alınacak harç hakkında, 6 C e m â z i y e l - e v v e l 1 3 2 7 - 1 1 H a z i r a n 1 3 2 5 / 2 6 Mayıs 1 9 0 9 tarihli irâde-i seniyye yayınlandı. ' S a d r a z a m Gazi Ahmet Muhtar Paşa z a m a n ı n d a , 1 Zilkade 1 3 3 0 - 2 9 Eylül 1 3 2 8 / 1 3 Ekim 1 9 1 2 t a r i h l i b i r i r â d e - i seniyyede ise. Dahiliye N e z â r e t i n d e tekrar teşkil kılınan İntihâb-ı M e m û r î n Komisyonu'na nezâret sicill-i ahvâl

kalemleri müdürlerinin de a z â sıfatıyla katılmalarını tensib buyuruyordu.'" Bu tür idarî tasarruflara ait başka emirler de bulunmaktadır. Dahiliye N e z â r e t i n i n İkinci Meşrutiyet döne­ minden itibaren sicilleri "dosyalar" halinde tan­ z i m edilmiştir. Mamelât dosyaları şeklindedir. Ö z l ü k hakları ile ilgili birçok bilgi bulunabilir.

Sicill-i Ahvâl-i Memûrîn Komisyonu 1 9 2 2 yılına kadar görevini yürütmüştür.

S i c i l l - i A h v â l D e f t e r l e r i n i n v e d o s y a l a r ı n ı n z e n g i n l i ğ i : M ü k e m m e l b i r a r ş i v f o n u

1 8 7 9 - 1 9 2 2 arasında, 4 0 yılı aşan bir sürede teşekkül eden bu zengin hazine, Osmanlı devlet memurlarını tanımamıza geniş imkânlar sağlıyan mükemmel bir arşiv fonudur. Osmanlı Devleti'nin sona ermesinden sonra "Mülga Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl (Umûmî) Defterleri" a d ı y l a adlandırılan 2 0 0 defterde, 1 9 0 9 yılına kadar ki 9 2 . 0 0 0 memurun biyografik kayıtları bulunmak­ tadır. Memurun a d ı , b a b a adı ve doğum tarihine göre fihristleri tanzim edilmiş ve yeni yazı ile 17 cilt halindedir.

N e z a r e t l e r d e kurulan Sicill-i A h v â l M ü d ü r l ü k l e r i n i n çalışmaları sonucunda, o nezaretlerin görevlilerinin sicil ve dosyaları teşekkül etmiştir. Buna n a z a r a n , önemli bir merkezi kuruluş olan Surâ-yı Devlet'in ilga tarihi olan 1 Teşrin-i sâni 1 3 3 8 ' e kadar ki kendi memurlarına ait isimleri göre sicil defterleri ve dosyaları saklanmıştır. Hazine-i Hassa Nezareti memur ve müstahdemlerinin sicil defteri 11 adet o l u p , kolayca biyografi ve hizmetleri Hariciye Nezareti sicilleri, 18 karton içinde, 1-771 sıra numaralarına göre tanzim edilmiştir. Bütün dış g ö r e v l e r d e b u l u n a n ve nezaret d a h i l i n d e çalışanların, nazır, sefir, konsolos, şehbender, vb. biyografileri bulunabilir. Bazı salnâmelerde de Osmanlı Hariciyesinde çalışanların biyografileri

- Düstûr, tertib-i sâni, c. 1, 90-92. Düstûr, tertib-i sâni, c. 1, 322-323. ' Düstûr, tertib-i sâni, c. VI, 5.

yayınlanmıştır. Ö r n e ğ i n , Londra Sefiri Rüstem Paşa'nın b i y o g r a f i s i n i n 1 3 0 6 yılı salnamesinde y e r alması g i b i . Diğer nezaretlerin de b u n a göre

sicilleri tutulmuştur. Sadâret'te çalışanların sicilleri a y r ı c a tutulmuştur.

B i y o g r a f i a r a ş t ı r m a l a r ı n d a v a z g e ç i l ­ m e z b i r k a y n a k : B i r k a ç t i p i k ç a l ı ş m a .

Sicill-i A h v â l Defterlerinden ve dosyalarından y a r a r l a n a r a k b i r ç o k kıymetli araştırmalar yapılmıştır. Tanınmış bazı kişiler hakkında birçok yanlış ve eksik bilgiler bu kaynak sayesinde d o ğ r u o l a r a k yazılmıştır. Örnek olarak, merhum Prof. Dr. Kaya Bilgegil, Mehmet Akif hakkında en d o ğ r u biyografiyi bu sayede yazmış ve yanlışları düzeltmiştir.'^Merhum hocamız Prof. Dr. Münir Aktepe, Mehmet Salâhi Bey hakkındaki araştırmasında sicillerden y a r a r l a n m a n ı n önemini göstermiştir.''' Mücellidoğlu Ali Çankaya'nın hazırlamış olduğu devâsâ M ü l k i y e tarihi ve Mülkiyeliler adlı 8 ciltlik eserinde merhum Seyfeddin Özeğe t a r a f ı n d a n Başbakanlık Arşivi'nde yapılan araştırma sonucu 1 8 5 9 - 1 9 2 2 arasında 1 8 4 7 m ü l k i y e l i n i n b i y o g r a f i l e r i çıkarılmış ve bu eserde kullanılmıştır.'^ Adnan Akgün, " E d e b i y a t ç ı l a r ı m ı z ı n resmî hâl ter­ cümeleri" adlı dizi makalelerinde birçok ünlü ede­ biyatçımızın biyografilerini bu sicillere d a y a n a r a k ortaya koymuştur.'^ Fransız tarihçisi ve türkoloğu

Prof. Dr. A t i l l â C E T İ N

Olivier Bouquet, Umûmi sicillerde "Paşa" unvanlı 4 5 0 kişi saptamış, ve b u n l a r ü z e r i n d e araştırmalarını sürdürmektedir. Sadık Albayrak, Şer'iyye ve Meşihat arşivlerindeki sicilleri incele­ yerek 2 4 0 0 civarında son devir O s m a n l ı d i n ule­ masının biyografilerini yayına h a z ı r l a m ı ş t ı r . " Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.

Sonuç olarak, Sicill-i A h v â l defterleri v e dosyalan sayesinde 2 0 0 . 0 0 0 ' e yakın O s m a n l ı bürokratının doğru o l a r a k t a n ı n m a s ı , olanaklarına sahip bulunmaktayız. Bu gerçekten büyük bir rakamdır. Bu kaynak ileride y a z ı l a b i l e ­ cek ciddi biyografi ansiklopedilerine d e temel teşkil edebilecektir. Günümüzde y a p ı l a n m ü n f e r i t biyografik çalışmalarda (Ahmet Ş o k i r P a ş a , Ahmet Cevad Paşa, Tunuslu Hayreddin Paşa g i b i ) Sicill-i A h v â l verilerinden geniş ş e k i l d e yararlanılmaktadır.

M. Kaya Bilgegil, Mehmet Afc/f'/n resmi l^âl tercümesi, Erzurum 1971, 3-5 (Sicill-i ahvâl Defteri 175, 147). " M. Münir Aktepe, "Mehmet Salâhi bey ve mecmuası. "Tarih

Dergisi, c. XVI, sayı: 21 (Mart 1966), 15-38 (Sicili Defteri

72, 179),

" Mücellidoğlu Ali Çankaya, Venı Mülldye Tarihi ve

Mülkiyeliler, Ankara 1968-69, c. I, XXII.

" Adnan Akgün, "Edebiyatçılarımızın resmî hâl tercümeleri"

Yedi iklim, sy. 32 (Kasım 1992), 60-62-sy. 4 9 (Nisan

1994), 91 - (dizi yazı; ay., aynı başlık ile, İlmî Araştırmalar, 2, 229-246 ve dğr,

" Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1980-81, 5 cilt.

1 ^

5 ' 4

I-^ • % V «r--.; ' - r j ' ' • ' ' ' ' . " 3 ' ' ' ' * 'I-^'I-^ r v o 7';Vr

2

^ • V ' - •

Pr^f n r Atillâ ÇETİN

9 6

, ^ - ^ ^ j ' ^ - ^ " ^ ; - - ' ^ ^

t"

- • - - u y . , - ^ '

'"-'^"^

9^

• ^ / / ' ' ^ /-*-^ir>ur"^-^va^jv^ ciA-V<i->'Js> - - - ^ - J V i ' ^ y > ' l i - . - » -^-'ı^^vi^v-7 - i - ^ - ^ ^ . v ^ ^ ^ - ' > - - ' ^ ^

" ' e - ^ ' . ' - ^ ' ^ '

99

-1 0 0 . -jXo ^ ^ J / I J / ^ ' U » ^jr^;^jyLxİ ır^/âi^j J j i * / . j > y ! (/»rf-'/ ^j'cJ^ ij^'^y> '•it'-', ' • ' •• y , » ^ u j - w ^ j - ' j ' ^ \ ^ - « y y ^ ^ ^ ^ <^t^{r:Z:\ '-^i^Y/' - - ' . ^ ' t f s / ı : . M R , « E f e " * * * '

ş y u a i ^ i i ^ ^ i - 2 S E I ^

- ^ I V J C ^ V ^ . ^ ' Î A İ j j ' t - ^ V , ^ , ^

t •

i m

^

o . , , j i ' ; . j i o > ' > ^ ' ^ ^ - ' ^

; y > 2 v : / ' ' y . c * ' ' - ^ I j i - ^ ^ ' d ^ / j - : " ' - ^ - v f ' , J * * . ^ ^ , ^ . ^ . i J . / ^ - ^ - ^ ' ^

rf^»<' urfr-^-*

^ ' ^ * j >;j

. , Reisi Ali R.za Efendi'nin tezkeresi. 5İCİİİ-İ Ahvâl Komisyonu Re>s,