E T M B L MLER ANAB L M DALI
(E T M YÖNET M VE DENET C L YÜKSEK L SANS PROGRAMI) YÜKSEK L SANS TEZ
ÖZEL E
T M VE REHAB L TASYON MERKEZLER NDE
YA ANILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNER LER
Haz"rlayan Nimet Alt"nkurt
T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES E T M B L MLER ANAB L M DALI
(E T M YÖNET M VE DENET C L YÜKSEK L SANS PROGRAMI) YÜKSEK L SANS TEZ
ÖZEL E
T M VE REHAB L TASYON MERKEZLER NDE
YA ANILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNER LER
Haz"rlayan Nimet Alt"nkurt
Dan"1man
Yrd. Doç. Dr. Ya1ar Yavuz
YEM N METN
Yüksek lisans tezi olarak sundu um “Rehabilitasyon Merkezlerinde Ya an lan Sorunlar ve Çözüm Önerileri” adl çal mam n, taraf mdan, bilimsel ahlak ve geleneklere ayk r dü ecek bir yard ma ba vurmaks z n yaz ld n ve yararland m yap tlar n kaynakçada gösterilenlerden oldu unu, bunlara gönderme yap larak yararlan lm oldu unu belirtir ve bunu onurumla do rular m.
Tarih 28/05/2008 Nimet ALTINKURT
ÖNSÖZ
Özürlü bireylere götürülen e itim ve rehabilitasyon hizmetlerinde son y llarda hem özel hem de resmi özel e itim kurumlar n n aç lmas nda ve bu merkezlerde uygulanan e itim ve rehabilitasyon programlar nda önemli bir art olmu tur. Öyle ki son birkaç y l içerisinde neredeyse her mahallenin bir iki özel e itim ve rehabilitasyon merkezi olmu tur. Ancak, bu geli meler olurken bu kurumlar hakk nda ciddi ele tiriler de yap lmaya ba lanm t r.
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin ya ad klar sorunlar ara t r l rken kurumun etkile im içinde oldu u tüm taraflar dikkate al narak e itim i görenleri, ö renciler, aileler ve bakanl kla ili kiler incelenmi , i letme ve bütçe, e itim programlar ile ilgili s k nt olup olmad de erlendirilmi tir.
Ara t rman n ba lang c ndan bitimine kadar geçen süre içerisinde yard mlar na ba vurdu um pek çok ki i ve kurum olmu tur. Bu ki ileri burada anmaktan mutlu olaca m.
Öncelikle görü me önerimi kabul eden ve görü me için zaman ay r p sorular m içtenlikle yan tlayan kurum yöneticilerine te ekkür ederim.
Ara t rman n her a amas nda görü lerine ba vurdu um, görü me formlar n n olu turulmas nda destek ald m Doç. Dr. Yasemin Kepenekçi’ye te ekkür ederim. özel e itim alan nda hiçbir kayna n benden esirgemeyen 7ehnaz Özçam’a ve di er özel e itim ö retmeni arkada lar ma te ekkür ederim. Ara t rmam yaparken benden hiçbir deste i esirgemeyen, sevgisiyle hep yan mda olan e im Yalç n’a, ömürleri boyunca ö renci bir anneye dayanmak zorunda kalan o ullar m Onur ve Umut’a ve her zaman yan mda olan tüm aileme te ekkür ederim.
Tüm yüksek lisans e itimim boyunca hem fikirleriyle, hem de yol göstermesiyle beni hep destekleyen dan man m Yrd. Doç. Dr. Ya ar Yavuz’a çok te ekkür ederim.
Buca, Haziran 2008
Ç NDEK LER
Sayfa No
YEM;N METN;……… iv
TUTANAK……… v
YÜKSEKÖ>RET;M KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZ; TEZ VER; FORMU……….. vi
ÖNSÖZ……….. vii ;Ç;NDEK;LER……….. viii Ç;ZELGELER L;STES;………... xi ÖZET………. xii ABSTRACT……….. xiv BÖLÜM I G;R;7……….. 1 Problem Durumu……… 1 Problem Cümlesi………... 2 Alt Problemler……….. 2
Ara t rman n Amac ……….. 2
Ara t rman n Önemi……….. 3
Say tl lar………. 4 S n rl l klar………. 4 Tan mlar……… 4 K saltmalar……… 5 BÖLÜM II ;LG;L; YAYIN VE ARA7TIRMALAR……… 6
Özel E itim ve Rehabilitasyon………. 6
Özel E itim……….. 6
Özel E itimin Amaçlar ……… 7
Özel E itimin ;lkeleri………... 7
Özel E itime Muhtaç Çocuklar n S n fland r lmas …………. 8
Özel E itim ve Rehabilitasyonun Önemi……….12
Özel E itim ve Rehabilitasyonun Tarihsel Geli imi………. 15
Dünyadaki Tarihsel Geli imi……… 16
Türkiye’deki Tarihsel Geli imi………. 18
Özel E itimin Yasal Dayanaklar ……… 26
Uluslararas Mevzuatta Özürlü Çocuklar n Haklar ………. 26
Ulusal Mevzuatta Özürlü Çocuklar n Haklar ………. 29
Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezlerinin Yasal Dayanaklar ……….. . 30
Okul Yönetimi………. 38
E itim ; görenleri Hizmetlerinin Yönetimi………. 38
Ö renci Hizmetlerinin Yönetimi………. 39
E itim ve Ö retim ile ;lgili Hizmetlerin Yönetimi………… 39
Okul ; letmesinin Yönetimi……… 39
Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezlerinin Yönetimi………40
;lgili yay n ve ara t rmalar………...…40
BÖLÜM III YÖNTEM……….. 46
Ara t rma Modeli……….. 46
Çal ma Grubu……….. 46
Veri Toplama Arac ……….. 49
Veri Toplama Arac n n Uygulanmas ……… 49
Verilerin Çözümlenmesi……… 49
BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUM………. 51
Birinci Alt Probleme ;li kin Bulgular ve Yorum……… 51
;kinci Alt Probleme ;li kin Bulgular ve Yorum……….. 63
Üçüncü Alt Probleme ;li kin Bulgular ve Yorum……….. 68
Dördüncü Alt Probleme ;li kin Bulgular ve Yorum……….. 76
Alt nc Alt Probleme ;li kin Bulgular ve Yorum……… 89
BÖLÜM V SONUÇ, TARTI7MA VE ÖNER;LER………... 98
Sonuçlar……….. 98
Tart ma……….. 100
Öneriler………... 109
Uygulay c lara Öneriler………. 109
Ara t rmac lara Öneriler……… 111
KAYNAKÇA……….. 112
EKLER……… 116
Ek 1. Özel E itim Ve Rehabilitasyon Merkezlerinde Ya an lan Sorunlar Ve Bu Sorunlar n Çözümüne Yönelik Önerileri Saptamaya Yönelik Görü me Formu ……… 116
Ek 2. Kocaeli Büyük ehir Belediyesi S n rlar ;çinde Kalan Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezlerinin Listesi……….. 123
Ç ZELGELER L STES
Sayfa No Çizelge 1. Örneklem Grubunun Cinsiyetlerine Göre Da l m ……… 46 Çizelge 2. Örneklem Grubuna Giren Yöneticilerin Kurumlardaki Görev
Da l mlar ……….. 47
Çizelge 3. Örneklem Grubunun Ya lar na Göre Da l mlar ………... 47 Çizelge 4. Yöneticilerin Mesleki K dem Sürelerine Göre Da l m …………... 48
Çizelge 5. Yöneticilerin Yöneticilikteki K dem Sürelerinin Da l m ………… 48 Çizelge 6. Yöneticilerin Özel E itim Kurumundaki K dem Sürelerinin
Da l m ……….. 48 Çizelge 7. ; görenlerin Hizmetleriyle ;lgili Yöneticilerin Verdikleri
Cevaplar n Da l mlar ………... 52 Çizelge 8. Kurum Yöneticilerinin Bran Baz nda Bulma Ya Da Seçme
Konusunda Zorland klar ; görenlerin Da l mlar ……… 53 Çizelge 9. Yöneticilerin Ö renci Hizmetleri ;le ;lgili Sorun
Ya anmas ;le ;gili Cevap Da l mlar ……… 64 Çizelge 10. E itim Ö retim Hizmetleri ;le ;lgili Sorun Ya anmas na Dair
Verilen Cevaplar n Da l mlar ………. 69 Çizelge 11. Yöneticilerin Kurumun ; letme Ve Bütçesinde Ya anan
Sorunlara ;li kin Verdikleri Cevaplar n Da l mlar ……… 77 Çizelge 12. Yöneticilerin Okul Çevre ;li kileri Konusunda Verdikleri
Cevaplar n Da l mlar ……….. 83 Çizelge 13. Yöneticilerin Bakanl kla ;li kiler Konusunda Verdikleri
ÖZET
Bu ara t rman n temel amac özel e itim ve rehabilitasyon kurumlar nda ya an lan sorunlar ortaya koymak ve bu sorunlara çözüm önerileri geli tirmektir. Ara t rman n örneklemini Kocaeli ili s n rlar içinde kalan ;zmit Merkez, Gebze, Derince, Gölcük, körfez ve Karamürsel ilçelerinde bulunan toplam 36 Özel E itim ve rehabilitasyon merkezinde tesadüfi örneklem metoduyla seçilmi 20 kurum olu turmaktad r. Bu ara t rma kapsam nda özel e itim ve rehabilitasyon merkezinde görev yapan ve ara t rmaya kat lmaya istekli toplam 20 okul yöneticisi (müdür ya da müdür yard mc s ) ile görü me yap lm t r.
Ara t rmada nitel veri toplanm t r. Nitel veri toplamak için yar yap land r lm görü me formu haz rlanm t r.
Ara t rmada elde edilen sonuçlardan baz lar a a da özetlenmi tir:
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezleri baz bran larda, özellikle fizyoterapist ve özel e itim ö retmeni bulmakta oldukça zorlanmaktad rlar.
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin yöneticilerine göre bu kurumlarda çal an farkl bran lar n özel e itime alan bilgilerini yans tmalar n gerektirmektedir. Ancak engelli çocuklara hizmet vermek amac yla aç lan özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinde istihdam edilen personel genelde özel e itime gereksinim duyan bireylerin e itimleri, rehabilitasyonlar hakk nda yeterli bilgi ve formasyona sahip de illerdir.
Kurum yöneticilerine göre özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinde kuruma ö renci bulma sorunu ya anmaktad r.
Kurum yöneticilerine göre finansman kaynaklar nda sorun ya anmaktad r. Kurumlar n tek finans kayna n olu turan e itim ücretlerinin devlet taraf nda geç ödenmesi ciddi sorun yaratmaktad r.
Kurum yöneticilerine göre kurum giderleriyle ilgili çok büyük sorunlar ya anmaktad r. Kurumlar, verdikleri e itim hizmetlerinin ücretlerini devletten gecikmeli almaktad rlar.
Kurum yöneticilerine göre kurum aile ili kileri en önemli sorunlar ndan biridir. Kurumlar n e itsel bak aç s n göz ard edip, ticari kayg larla yapt klar uygulamalar ve baz ailelerin e itimsizlikleri, çocuklar na verilen e itimden çok kurumdan sa layacaklar küçük ç karlar n hesab yla hareket etmeleri kurum aile ili kilerinde s kl kla sorunlar n ya anmas na neden olmaktad r.
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezi yöneticilerine göre son y llarda kurum say s n n fazlaca artmas yla olu an rekabet ortam kurumlar n birbirleriyle s kl kla sorunlar ya anmas na sebep olmaktad r. Ö renci ve uzman personel transferlerinde ya an lan etik olmayan uygulamalar, kurumlar n birbirleriyle olan ileti imlerini koparmaktad r. Kurumlar n birbirleriyle olan ileti im eksiklikleri i birli i sa layamamalar na sebep olmaktad r.
Kurum yöneticilerine göre Özel e itim ve rehabilitasyon merkezleri RAM’la olan ili kilerinde personelin nitelik ve nicelik aç s ndan yetersizli i konusunda sorun ya amaktad r.
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezi yöneticilerine göre kurumlar n denetimleri konusunda pek çok eksiklik ya anmaktad r. Kurumlar yeterince ve etkili denetlenmemektedirler. Özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin denetimlerinde verilen cezalar n da cayd r c l yoktur.
ABSTRACT
The aim of this research is to set light on the problems faced in the special education and rehabilitation institutions and put forward suggestions for solution to such problems. The sample of this research is 20 school managers (principals or assistant principals) working at the special education and rehabilitation center and willing to take part in the study which are selected randomly among the 36 Special Education and Rehabilitation Centers located in ;zmit City Center, Gebze, Derince, Gölcük, Körfez and Karamürsel counties which are within the authority border of Kocaeli.
Qualitative data was gathered during the study. A semi structured interview form was prepared in order to gather qualitative data.
Some of the results derived from the study are summarized below:
The special education and rehabilitation centers are having a hard time in finding teachers in some fields, particularly the special physiotherapist and special education teachers.
According to the managers of the special education and rehabilitation centers, the members of different fields working at such institutions should reflect their specialist knowledge upon the special education. However, the employees hired for special education and rehabilitation centers for the handicapped children, in general, lack sufficient knowledge and formation regarding the education and rehabilitation of the individuals in need of special education.
According to the managers of the institutions, it is hard to find students for the institutions.
According to the managers of the institutions, problems are faced in the financing resources. Delay in payment of the education fees, the only finance resources of the institutions, by the State cause serious problems. The inconsistencies as to in which cases payment will be made due to frequent changes in the
regulations, the student circulation among the institutions make the institutions have problems related to finance.
The managers of the institutions believe that there are gigantic problems related to the expenses of the institutions. The institutions have to put up with delay in collection of the wages for the education given from the State.
According to the managers of the institutions, relations between the institution and the families are one of the greatest problems. Failure on the side of families to come to terms with the condition of their children, the parents’ high expectations or lack of hope from the education of their children are caused by their lack of information about the special education, therefore, the parents encounter problems with the institutions.
The competitive environment caused by the recent increase in the number of the institutions gives way to problems encountered between the institutions. Some unethical applications at student and personnel transfer cut off the communication between the institutions. Lack of communication between the institutions causes hardships in their cooperation.
The special education and rehabilitation centers have problematic relations with RAM due to incompetence of the personnel in qualitative and quantitative terms.
According to the managers of the special education and rehabilitation centers, there are huge deficiencies about the auditing of the institutions. The institutions are not audited adequately and effectively. The penalties imposed upon the special education and rehabilitation centers during the audits are far from being deterrent.
BÖLÜM I
G R
Bu bölümde, ara t rman n temelini olu turan problem durumu ba l alt nda; problem durumu, problem cümlesi ve alt problemler verilmekte, problemin de i kenleri, amac , önemi, say tl lar , s n rl l klar , tan mlar ve k saltmalar yer almaktad r.
Problem Durumu
E itim, her birey için kendi potansiyeli ve gereksinimi do rultusunda vazgeçilemez bir hakt r. Her biri farkl yeterliliklere sahip olan bireylerin ihtiyaç duyduklar alanlarda e itilmeleri e itimde f rsat e itli i ilkesine göre de bir zorunluluktur. Bireyler e itim haklar n genel e itim süreci içinde kullan rken baz bireylerin özel gereksinimleri nedeniyle bu genel e itim sürecinden uyarlamalar yap lmaks z n yararlanmas mümkün olmamaktad r (Ersoy ve Avc , 2000: 7).
Beden, zihin, duygusal ve sosyal geli im özellikleri yönünden normal çocuklar n geli im özelliklerinden ayr lan özel gereksinimi olan çocuklar n e itim ve rehabilitasyon hizmetleri bu çocuklar n dünyaya uyum sa lamalar nda ve onun bir parças olabilmelerinde büyük önem ta maktad r.
Türkiye’de özel gereksinimi olan bireylerin gerçek say s bilinmemekle birlikte, sa lanan e itim ve rehabilitasyon hizmetleri son derece s n rl d r. Bu sonuç, özel gereksinimli bireylerin, gereksinimlerine uygun e itim ve rehabilitasyon hizmetlerinin devlet sektörü d nda özel ve tüzel ki ili i olan kurumlarca sa lanmas n gerekli k lmaktad r (Akçamete ve Kaner, 1999:1). Devlet, say lar son y llarda h zla artan özel özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin aç l ko ullar , hizmetlerin sunumu, denetim, ücret, vergi, personel özellikleri, niteli i ve yeti tirilmeleri, e itim ve tedavi yard mlar gibi konularda baz düzenlemeler yapm olmas na ra men i leyi te pek çok sorun ve güçlüklerin oldu u gözlenmektedir.
Bu ara t rmada özel gereksinimi olan bireylere hizmet veren özel özel e itim ve rehabilitasyon kurum ve kurulu lar nda ya an lan sorunlar belirlemek, çözüm
önerileri olu turmak amac yla bu kurumlarda görev yapan yöneticilerin görü leri ele al nm t r.
Problem Cümlesi
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezi yöneticilerinin bu merkezlerde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne yönelik görü leri nedir?
Alt Problemler
Özel e itim ve rehabilitasyon merkezi yöneticilerinin;
1- Merkezlerinde e itim i görenleri hizmetlerinde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
2- Merkezlerinde ö renci hizmetlerinde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
3- Merkezlerinde ö retim sürecinde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
4- Merkezlerinde bütçe ve i letme ile ilgili hizmetlerde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
5- Merkezlerinde okul-çevre ili kilerinde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
6- Merkezlerinin bakanl kla ili kilerinde ya anan sorunlara ve bu sorunlar n çözümüne ili kin görü leri nelerdir?
Ara1t"rman"n Amac"
Özürlü bireylere götürülen e itim ve rehabilitasyon hizmetlerinde son y llarda hem resmi hem de özel özel e itim kurumlar n n aç lmas nda ve bu merkezlerde uygulanan e itim ve rehabilitasyon programlar nda önemli bir art olmu tur. Ancak, bu kurumlar n say lan n artmas na kar n niteliklerindeki geli melerde ciddi yetersizlikler göze çarpmaktad r.
Bu ara t rman n amac ; özel e itim ve rehabilitasyon merkezi yöneticilerinin (müdür ya da müdür yard mc s ) bu merkezlerde görev alanlar içinde yer alan e itim i görenlerinin yönetimi, ö renci hizmetlerinin yönetimi, ö retim sürecinin yönetimi,
merkezin bütçesi ve i letmesinin yönetimi ve merkez-çevre ili kilerinin yönetimi boyutlar nda kar la t klar sorunlar n tespit edilmesi ve bu sorunlar n çözümüne yönelik önerilerinin ortaya konulmas d r. Bu ara t rma sonucunda elde edilecek bulgular ile bu kurumlar n niteliklerinin art r lmas na ve alana katk sa lamak amaçlanmaktad r.
Ara1t"rman"n Önemi
Ça da ve uygar ya am n geli mesindeki en önemli olgu e itimdir. E itim seçilmi ve kontrollü bir çevrenin etkisi alt nda ki isel geli meyi sa layan sosyal bir süreç olarak yeni ku aklara, geçmi nesillerin kültürel miras n bilgi ve deneyimlerini düzenli bir ekilde aktarma i idir (Öztürk, 2001: 2). E itim, toplumun yarat c gücünü ve verimini artt ran, bireye yeteneklerini geli tirme olana veren, sosyal adalet, f rsat ve olanak e itli i ilkelerini gerçekle tirmede en etkili araçt r (Adem, 1995: 3). E itime önem vermek, insana önem vermektir. ;nsan en geli mi toplumsal bir varl kt r. O, birlikte ve bir arada ya aman n s rr na eri ebilmi , birlikte ya amay ö renebilmi , bu yolla sürekli de i me ve geli meyi yakalayabilmi üstün bir varl kt r. Onun daima üstün olmas n n s rr n da e itime vermi oldu u önemle aç klamak olanakl d r.
;nsan Haklar Evrensel Bildirgesi’nin 26. maddesinde “Herkesin e itim hakk vard r” ifadesiyle tüm bireylerin kendi ki ili i geli tirme yönünde e itim almalar gerekti i vurgulanm t r. Böylece özel e itime gereksinimi olan bireylerin, normal geli im özelli i gösteren bireylerle e it e itim ve ya am f rsatlar ndan yararlanmalar için yasal, idari ve e itsel düzenlemeler olu turulmaya çal lm t r. Özel gereksinimli bireylerin erken bebeklik döneminden ba layarak okul öncesi e itimlerine, ilkö retim, mesleki e itim, lise ve üniversite e itimlerine ili kin gerekli düzenlemeler olu turulmaya çal lm t r.
Her eyin h zla de i ti i dünyam zda e itim hizmetlerinin kalitesinin art r lmas büyük önem ta maktad r. Özel e itim hizmetlerinin iyile tirilmesi de e itim sisteminin bir parças olan özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin, özel e itimin amaçlar n en üst düzeyde gerçekle tirmeleri ile mümkün olabilecektir. Özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinin kurulu amaçlar na uygun olarak verdikleri hizmetlerin daha etkin, düzenli ve verimli yürütülebilmesi için bu kurumlar n hangi
sorunlarla kar la t klar n n bilinmesi, bu sorunlar n çözümüne yönelik önerilerinin olu turulmas na ve uygulanmas na ba l d r.
Ba aran (1993: 29) e itim örgütlerinin i leyi leri boyunca küçük büyük pek çok sorunla kar la t klar n , bu sorunlar çözülmeden de örgütün amaçlar na planlanan düzeyde ula lamayaca n vurgulam t r. Ya an lan sorunlar örgütün amaçlar n gerçekle tirmesini durduran, yava latan, sapt ran engeldir. Yönetim süreci sorun çözme sürecidir. Özel e itim ve rehabilitasyon merkezlerinde ya anan sorunlar n tespitinde öncelikle bu kurumlar n yöneticilerinin görü leri büyük bir önem ta maktad r. Bu ara t rman n daha önce bu konuda ara t rma yap lmam olmas ve geli tirilecek önerilerle alana önemli bir katk sa lamas bak m ndan önem ta d dü ünülmektedir.
Say"lt"lar
1- Örneklem grubu evreni temsil edebilecek say ve niteliktedir.
2- Görü me yap lan yöneticiler sorular içtenlikle yan tlam ve yan tlar nda var olan durumu oldu u gibi yans tm lard r.
S"n"rl"l"klar
1-Bu ara t rma Özel E itim ve Rehabilitasyon merkezlerinin ya ad klar sorunlar ve çözüm önerileri konusunda yaln zca bu kurumlarda görev yapan yöneticilerin görü leri ile s n rl d r.
2-Bu ara t rma Kocaeli ;li içerisinde yer alan Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezleri ile s n rl d r.
Tan"mlar
Bireysel geli1im raporu: Özel e itime ihtiyac olan bireylerin tüm geli im
alanlar ndaki özellikleri ile akademik disiplin alanlar ndaki yeterliliklerine ili kin de erlendirme sonucunu gösteren raporu,
Genel Müdürlük: Millî E itim Bakanl Özel E itim Rehberlik ve Dan ma
Özel e>itim okul ve kurumlar": Özel e itime ihtiyac olan bireylere hizmet veren,
özel olarak yeti tirilmi personelin bulundu u, geli tirilmi e itim programlar ve yöntemlerin uyguland , Bakanl a ba l her tür ve kademedeki yat l ve gündüzlü resmî ve özel okul ve kurumlar.
Özel e>itim: Özel e itime ihtiyac olan bireylerin e itim ve sosyal ihtiyaçlar n kar lamak için özel olarak yeti tirilmi personel, geli tirilmi e itim programlar ve yöntemleri, bu bireylerin tüm geli im alanlar ndaki özellikleri ile akademik disiplin alanlar ndaki yeterliliklerine dayal olarak uygun ortamlarda sürdürülen e itim.
Özel e>itime ihtiyac" olan birey: Çe itli nedenlerle bireysel ve geli im özellikleri ile
e itim yeterlilikleri aç s ndan akranlar ndan beklenilen düzeyden anlaml farkl l k gösteren birey.
Tan"lama: Özel e itime ihtiyac olan bireylerin tüm geli im alanlar ndaki özellikleri
ile yeterli ve yetersiz yönlerinin, bireysel özelliklerinin ve ilgilerinin belirlenmesi amac yla t bbî, psiko-sosyal ve e itim alanlar nda yap lan de erlendirme süreci. Usta ö>retici: Ustal k yeterli ini kazanm ; ö rencilerin/kursiyerlerin kurum, okul ve i yerindeki e itiminden sorumlu, mesleki e itim tekniklerini bilen ve uygulayan, usta ö reticilik belgesine sahip ki i.
K"saltmalar
BEP: Bireyselle tirilmi e itim program n , RAM: Rehberlik Ara t rma Merkezini,
BÖLÜM II
LG L YAYIN VE ARA TIRMALAR
Bu bölümde ara t rma konusuyla ilgili teorik çerçeve ile ilgili yay n ve ara t rmalara yer verilecektir.
Özel E>itim ve Rehabilitasyon
Özel E>itim
Bireyler birbirinden farkl ve benzer özelliklere sahip olup, benzerliklerini ve farkl l klar n dikkate alan, geli mekte ve de i mekte olan dünyaya ayak uydurmalar n sa layacak bir e itim sürecine gereksinim duymaktad r.
Çe itli nedenlerle, bireysel özellikleri ve e itimsel yeterlilikleri aç s ndan ya tlar ndan beklenilen düzeyden anlaml farkl l k gösteren bireylerin e itim ihtiyaçlar n kar lamak için özel olarak yeti tirilmi personel, geli tirilmi e itim programlar ve yöntemleri ile onlar n özür ve özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen e itime ”özel e itim” denir (Özel E itim Hizmetleri Tan t m El Kitab , 2006).
Özsoy, Özyürek ve Eripek (1998:6) beden, zihin, duygusal ve sosyal geli im özellikleri yönünden normal çocuklar n geli im özelliklerinden ayr lan çocuklar n e itim ve ö retim i lerini kapsayan çal malar "özel e itim" olarak tan mlamaktad rlar.
Özel e itim, 30 May s 1997 tarihli Özel E itim Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname'de u ekilde tan mlanm t r:"Özel e itim, özel e itim gerektiren bireylerin e itim ihtiyaçlar n kar lamak için özel olarak yeti tirilmi personel, geli tirilmi e itim programlar ve yöntemleri ile onlar n özür ve özelliklerine uygun ortamlarda sürdüren e itim"dir (KHK/573 1997).
K rcaali-;ftar (1998: 3) özel e itimi, ortalama ö renci özelliklerinden önemli ölçüde farkl la an ö rencilere sa lanan, bireysel olarak planm ve bireyin ba ms z
ya ama olas l n en üst düzeye ç karmay hedefleyen e itim hizmetlerinin bütünü olarak tan mlam t r.
Özel gereksinimi olan bireylerin, mümkün olan en erken dönemde, gereksinimlerine uygun e itim ortamlarda, uygun yöntemler ve araç-gereçler kullan larak desteklenmesi ver olan kapasitelerini en üst seviyede kullanabilmeleri aç s ndan önemlidir. Ayr ca bu bireylerin toplumca kendilerinden beklenen rol ve sorumluklar ile geli imsel görevlerini yerine getirebilmeleri, kendilerine en uygun özel e itim hizmetinden yararlanabilmelerine ba l d r.
Özel E>itimin Amaçlar"
26184 say l Özel E itim Hizmetleri Yönetmeli inde özel e itim;Türk Milli E itiminin genel amaç ve temel ilkeleri do rultusunda özel e itim gerektiren bireylerin; Toplum içindeki rollerini gerçekle tiren, ba kalar ile iyi ili kiler kuran, i birli i içinde çal abilen, çevresine uyum sa layabilen, üretici ve mutlu bir yurtta olarak yeti melerini, kendi kendilerine yeterli bir duruma gelmeleri için temel ya am becerilerini geli tirmelerini,uygun e itim programlar ile özel yöntem, personel ve araç gereç kullanarak ilgileri, ihtiyaçlar , yetenekleri ve yeterlilikleri do rultusunda üst ö renime, i ve meslek alanlar na ve hayata haz rlanmalar n amaçlar.
Özel E>itimin lkeleri
573 say l K.H.K ‘deözel e itimin ilkeleri u ekilde s ralanm t r;
Özel e itim gerektiren tüm bireyler; ilgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri do rultusunda ve ölçüsünde özel e itim hizmetinden yararland r l r. Özel e itim gerektiren bireylerin e itimine erken ya ta ba lan r.
Özel e itim hizmetleri, özel e itim gerektiren bireyleri sosyal ve fiziksel çevrelerinden mümkün oldu u kadar ay rmadan planlan r ve yürütülür.
Özel e itim gerektiren bireylerin, e itsel performanslar dikkate al narak, amaç, içerik ve ö retim süreçlerinde uyarlamalar yap larak yetersizli i olmayan akranlar ile e itimlerine öncelik verilir.
Özel e itim gerektiren bireylerin her tür ve kademedeki e itimlerinin kesintisiz sürdürülebilmesi için her türlü rehabilitasyonlar n sa layacak kurum ve kurulu larla i birli i yap l r.
Özel e itim gerektiren bireyler için bireyselle tirilmi e itim plan geli tirilir ve e itim programlar bireyselle tirilerek uygulan r.
Ailelerin, özel e itim sürecinin her boyutuna aktif olarak kat lmalar ve e itimleri sa lan r.
Özel e itim politikalar n n geli tirilmesinde, özel e itim gerektiren bireylere yönelik etkinlik gösteren sivil toplum örgütleri ile i birli i içinde çal l r. Özel e itim hizmetleri, özel e itim gerektiren bireylerin toplumla etkile im ve kar l kl uyum sa lama sürecini kapsayacak ekilde planlan r.
Özel E>itime Muhtaç Çocuklar"n S"n"fland"r"lmas"
Her bireyin yetersizli i kendine özgü olmas na kar n, tan lanmas , ihtiyaçlar n n belirlenmesi, e itimlerinde daha uygun düzenleme ve planlamaya yol gösterici olmas için ortak özellikleri ve e itim ihtiyaçlar na göre s n fland rma yap lmaktad r (Özel E itim Hizmetleri Tan t m El Kitab ,2006:12).
1. Zihinsel Ö renme yetersizli i olan Bireyler 2. ; itme Yetersizli i Olan Bireyler
3. Görme Yetersizli i Olan Bireyler 4. Ortopedik Yetersizli i Olan Bireyler 5. Dil ve Konu ma Güçlü ü Olan Bireyler 6. Özel Ö renme Güçlü ü Olan Bireyler
8. Otistik Özellikler Gösteren Bireyler
9. Üstün Zeka ve Üstün Yetene i Olan Bireyler
10. Dikkat Eksikli i ve Hiperaktivite Bozuklu u Gösteren Bireyler
Özel e itime muhtaç bireylerin s n fland r lmas nda uzmanlar n görü lerine göre baz farkl l klar vard r. K rcaali-;ftar’ n (1998: 3) yapt s n flamaya göre
1. Görme Engelliler 2. ; itme Engelliler
3.Bedensel (Ortopedik) Engelliler 4.Dil ve Konu ma Güçlü ü Olanlar 5.Ö renme Güçlü ü Olanlar
6.Süre en Hastal Olanlar ve Hastanede Yatan Çocuklar 7.Üstün veya Özel Yetenekliler
8. Üstün Zekal ve Üstün Yetene i Olanlar eklindedir.
A a da bu engel gruplar n n e itim olanaklar yla ilgili k sa bilgiler verilmi tir (http://digm.meb.gov.tr/uaorgutler/OECD/OECD_onrapor_TRMart06.pdf).
1. Görme Engelliler
Özel e itim okullar nda, görme engellilere ve az görenlere; okul öncesi ve ilkö retim düzeyinde e itim hizmetleri sunulmaktad r. ;lkö retim düzeyindeki görme engelliler okullar n n tümü yat l d r, gündüzlü devam imkân da
sa lanmaktad r. Kayna t rma ve özel e itim s n f uygulamalar da vard r.
;lkö retimlerini tamamlayan görme engelliler üst ö renimlerini normal okullarda sürdürmektedirler.
2. ; itme Engelliler
Özel e itim okullar nda i itme engellilere okul öncesi, ilkö retim ve
ortaö retim düzeyinde yat l ve gündüzlü hizmet verilmektedir. Orta ö retimlerini normal okullarda sürdürmeleri esas al nmakla birlikte meslek liselerine s navs z
yerle tirilmeleri sa lanm ve ; itme Engelliler Meslek Liseleri aç lm t r. ; itme engelli ö renciler kayna t rma uygulamalar yla da e itim-ö retimlerini
sürdürmektedirler.
3. Ortopedik (Fiziksel) Engelliler
Özel e itim okullar nda ortopedik engellilere okul öncesi, ilkö retim ve ortaö retim düzeyinde e itim hizmetleri t bbi rehabilitasyon ile iç içe sunulmaktad r. Bu engel grubu için aç lan meslek liselerinde halen k z ö renciler "dekoratif el sanatlar", erkek ö renciler "cilt ve serigrafi", k z ve erkek ö renciler "muhasebe" bölümlerine devam etmektedirler.
4. Dil ve Konu ma Güçlü ü Olanlar
Dil ve konu ma güçlü ü olan çocuklar; özel e itim önlemleri (rehberlik ve ara t rma merkezlerinin ö retmene, kurum idaresine, aileye yönelik çocu un bireysel ve geli im özellikleri dikkate alarak sa lad bilgilendirme toplant lar , e itim ö retim ortam n bozmadan s n f-okul ve ev ortam nda al nmas gereken tedbirler hakk nda yönlendirmeler, ö retmenlerinin ve ailelerinin bu konuda hizmetiçi e itim seminerlerinden yararland r lmalar gibi al narak normal okullarda kayna t rma uygulamalar yla e itimlerine devam etmektedirler. Bu ö rencilere rehberlik ve ara t rma merkezlerinde uygun terapi hizmetleri de sunulmaktad r.
5. Ö renme Güçlü ü Olanlar
Ö renme güçlü ü olanlar n e itimleri, özel e itim okullar nda okul öncesi, ilkö retim ve yayg n e itim düzeyinde gündüzlü olarak sunulmaktad r. Orta düzeyde (e itilebilir) zihinsel yetersizli i olan ilkö retimlerini normal ilkö retim okullar ile özel e itim ilkö retim okullar nda sürdürmektedirler. Bu ö rencilerin kayna t rma uygulamalar ile e itimlerine öncelik verilmektedir. ;lkö retimlerini tamamlayan bu ö renciler temel mesleki becerileri kazand rmaya yönelik meslek derslerinin yan nda ö rencilerin düzeyine uygun genel kültür derslerinin de verildi i mesleki e itim merkezlerine al nmaktad rlar.
A r düzeyde (ö retilebilir) zihinsel yetersizli i olan, zorunlu ö renim ça içindeki çocuklar n e itimleri; özbak m ve temel ya am becerilerinin kazand r lmas , i levsel akademik becerilerin geli tirilmesi ve topluma uyumlar n n sa lanmas na yönelik programlar n n uyguland e itim uygulama okullar nda sürdürülmektedir.
16 ya n tamamlam yeti kin zihinsel engellilerin geli im ve seviyelerine uygun bir i ve mesle in temel becerilerini kazand rmak amac yla diploma aranmaks z n devam edebilecekleri i e itim merkezleri aç lmaktad r. ;lkö retimlerini tamamlayan ö renme yetersizli i olan bireylerin temel ya am becerilerini geli tirmek, ö renme gereksinimlerini kar lamak, topluma uyumlar n sa lamak, i e ve mesle e haz rlamak amac yla aç lan meslekî e itim merkezlerine devam etmektedirler.
6. Süre en Hastal Olanlar ve Hastanede Yatan Çocuklar
Sürekli bak m ve tedavi gerektiren hastal klar sebebiyle e itime devam edemeyen çocuklara, hastaneler bünyesinde aç lan okullarda e itim verilmektedir.
7.Üstün veya Özel Yetenekliler
Okul öncesi, ilkö retim ve orta ö retim ça ndaki üstün veya özel yetenekli ö rencilerin bireysel yeteneklerinin fark nda olmalar n ve kapasitelerini geli tirerek en üst düzeyde kullanmalar n sa lamak için ö rencileri ya tlar ndan ay rmadan örgün e itimleri d ndaki zamanlar nda ilgi, yetenek ve istekleri do rultusunda e itim veren ba ms z özel e itim kurumu olan "Bilim ve Sanat Merkezleri" aç lmaktad r.
8. Uyum Güçlü ü Olan Çocuklar
Bu çocuklar özel e itim önlemleri (rehberlik ve ara t rma merkezlerinin ö retmene, kurum idaresine, aileye yönelik çocu un bireysel ve geli im özelliklerini dikkate olarak sa lad bilgilendirme toplant lar , e itim-ö retim ortam n bozmadan s n
f-okul ve ev ortam nda al nmas gereken tedbirler hakk nda yönlendirmeler gibi) al narak normal okullarda kayna t rma yoluyla e itimlerine devam etmektedirler. Otistik çocuklar n e itiminde e itim modellerini geli tirmek ve uygun görülenleri yayg nla t rmak için Otistik Çocuklar E itim Projesi ve Uygulama Yönergesi 17.12.1999 tarihinde uygulamaya konulmu tur.
Rehabilitasyon
5378 numaral ve 25868 say l Özürlüler Ve Baz Kanun Ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De i iklik Yap lmas Hakk nda Kanunda rehabilitasyon do u tan veya sonradan herhangi bir nedenle olu an özrü ortadan kald rmak veya özürlülü ün etkilerini mümkün olan en az düzeye indirmek, özürlüye yeniden fiziksel, zihinsel, psikolojik, ruhsal, sosyal, meslekî ve ekonomik yararl l k alanlar nda ba arabilece i en üst düzeyde yetenekler kazand rarak; evinde, i inde ve sosyal ya am nda kendine ve topluma yeterli olabilmesi ve özürlünün toplum ile bütünle mesi, ayr mc l a kar tüm tedbirlerin al nmas amac yla verilen koruyucu, t bbî, meslekî, e itsel, rekreasyonal ve psiko-sosyal hizmetler bütününüdür eklinde tan mlanm t r. .
Özel E>itim ve Rehabilitasyonun Önemi
Yüzy llardan beri toplumda var olan özürlülük sorunu insanl k tarihi kadar eskidir. Deprem, su bask n , heyelân gibi do al afetler, bina çökmeleri, sava lar, terör olaylar , yang nlar, trafik - deniz - ev - i kazalar , uyu turucu madde kullan m , besin ve kimyasal madde zehirlenmeleri, yaralanmalar, çarpmalar, akraba evlilikleri ve uygarl n beraberinde getirdi i birçok nedenin özellikle geli mekte olan ülkelerde özürlülerin say s n h zla artt rd bilinmektedir. Sa l k hizmetlerinin yeterince geli memi oldu u ülkelerde, yukar da belirtilen nedenlere ek olarak do um öncesi ve do umdan kaynaklanan özürlülük de eklendi inde sorunun önemli boyutlarda oldu u görülmektedir (Aytaç, 2000).
Özel E itim ve Rehabilitasyon Kurumlar ; zihinsel, bedensel, sosyal, ruhsal, duygusal, konu ma, görme ve i itsel gibi engelleri nedeniyle normal ya am n
gereklerine uyamama durumunda olan bireylerin, fonksiyon kay plar n gidermek ve toplum içinde kendi kendilerine yeterli olmalar n sa lay c beceriler kazand rmak üzere kurulmu ve bu do rultuda hizmet veren kurumlard r.
Milli E itim Bakanl (Özel Özel E itim ;lkö retim Okullar ve Özel Özel E itim Kurslar ) veya Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na (Zihinsel, Spastik ve ; itme-Konu ma Özürlüler Rehabilitasyon Merkezleri) ba l olarak aç lm olan özel özel e itim ve rehabilitasyon kurumlar n n nihai amac engelli bireyi toplum içerisinde kendi kendine yeterli hale getirmek ve böylece onlar n topluma kazand r lmas n sa lamakt r.
2005 tarihli ve 25883 say l Millî E itim Bakanl Özel Özel E itim Kurslar Yönetmeli i’ ne göre bu kurumlar n amac ; a) Türk Millî E itiminin genel amaçlar na ve temel ilkelerine uygun olarak engelli bireylerin; ilgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri do rultusunda, genel ve meslekî e itim görme haklar n kullanabilmelerini, b) Özel e itim gerektiren bireylerin ö renciyi merkez alan bir yakla mla haz rlanan programlarla konu ma ve dil geli im güçlü ü, zihinsel, fiziksel, duyusal, görsel, sosyal, duygusal veya davran problemleri ile temel öz bak m becerilerini, ba ms z ya am becerilerini geli tirmek ve topluma uyumlar n sa lamakt r.
Bu kurumlar, özel e itime ihtiyac olanlara yönelik yap lan inceleme, tespit ve ara t rmalar çerçevesinde elde edilen sonuçlara göre yeni hizmet modelleri geli tirmeyi ve bu alana katk sa lamay hedeflemektedir.
Kurumlara, çe itli nedenlerle bireysel özellikleri ve e itim yeterlikleri aç s ndan akranlar ndan beklenen düzeyden anlaml farkl l k gösteren bireyler kabul edilir. A r, orta ve hafif düzeyde zihinsel yetersizli i olanlar ile ö renme yetersizli i olanlar; i itme, görme, ortopedik ve sinir sistemlerinin zedelenmesi ile ortaya ç kan yetersizli i olanlar; dil ve konu ma, sosyal ve duygusal uyum ve özel ö renme güçlü ü olanlar; birden fazla alanda yetersizli i olanlar; otistik, down veya rett sendromlular; oryantasyon, hiperaktif ve ö renme güçlü üne sahip olanlar bu hizmetlerden yararlanabilirler. Dolay s yla farkl engel gruplar bu hizmet a ndan yararlanma imkan ve f rsat bulabilmektedir (Demirel, 2008).
Bu hizmetler özel olarak ve amaca uygun bir ekilde olu turulmu ortamlarda verilmektedir. Bu ortamlar; e itim programlar n n öngördü ü bilgilerin ve davran kal plar n n ö retildi i, günlük ya ay faaliyetlerinin ve becerilerinin kazand r ld , var olanlar n geli tirildi i, motor fonksiyonlar n n art r ld ve uygulamalar n yap ld mekanlard r. Özel e itime uygun olarak haz rlanm bu mekanlarda geli tirilen teknik, yöntem ve materyaller uygulama alan bulmakta ve böylece bunlar n geli tirilmesi imkan do maktad r.
Bu mekanlar, engel türlerine göre yap land r lmakta ve bu alanda e itim görmü meslek elemanlar nca yönetilmektedir. Kurumlardaki bireylerin e itim ve rehabilitasyonu; sosyal hizmet uzman , psikolog, psikolojik dan man, fizyoterapist, özel e itim uzman , çocuk geli imi ve e itimi uzman , konu ma terapisti, el sanatlar ve u ra terapisti, özel e itim s n f ö retmeni gibi meslek elemanlar ndan olu an ekip taraf ndan ekip çal mas ilkelerine uygun olarak yürütülmektedir. Ayr ca doktor ve hem ire gibi sa l k elemanlar , üniversitelerden akademisyenler ile çe itli kurumlarda görev yapan meslek elemanlar n n deste i, görü ü ve gerekti inde gönüllü olarak katk lar al nmaktad r. Yard mc personel olarak çocuk e iticisi, sekreter, oför, teknik eleman ve hizmetli olmak üzere çe itli personel çal maktad r. Bu nedenle bu kurumlar önemli bir istihdam alan olu turmaktad r (Demirel, 2008).
Bunlar n yan s ra özel e itim ve rehabilite hizmetlerine ihtiyaç duyan bireylerin e itim ve ö retimleri sonucu, kendine ve topluma faydal ki iler olarak yeti ebilmeleri ve istihdamlar için uygun i yerleri ara t ran, engelli istihdam na elveri li i kollar ile ilgili olarak motive edici, rehberlik ve koordinatörlük hizmetleri veren ve onlara bu konuda gerekli rehberli i yapan özel kurumlar engelli bireylerin de çal ma ya am na girmesinde pay sahibi olabilmektedir. Di er yandan özürlülere götürülen hizmetlerin kalitesini artt rmak, özürlünün topluma tam kat l m n sa lamak, sadece özürlü bireyin de il ailesi, yak n çevresi ve toplum için de önemli sorun alan d r.
Özel kurumlar, özel e itim ve rehabilitasyonla ilgili olarak haz rlanan yaz l ve görsel materyalleri elde ederek ailelerin ve toplumun bilgilendirilmesinde kullanmaktad r. Ayr ca, kendi bünyesinde engelliler alan na ili kin bilimsel
ara t rma ve geli tirme faaliyetlerinde bulunarak, bu faaliyetleri çe itli etkinlikler çerçevesinde kamuoyuna duyurmaktad r. Böylece engellili in bilinen ve bilinmeyen pek çok nedenleri e itim yoluyla az ya da çok kamuoyuna duyurularak genel anlamda toplumun bu konuda bilinçlenmesi sa lanm olmaktad r.
Dolay s yla toplum içerisinde bireyle birlikte aile de önemli bir yer tutmaktad r. Engelli bireyin kabulü, bak m , yeti tirilmesi ve topluma kazand r lmas nda ailenin yeri çok büyüktür. Özel e itimde ise engelli birey ailesine yakla mlar ve aile e itimleri bu aç lardan önemini art rmaktad r. Günümüz modern e itim anlay bireyin bütün yönleri ile devaml surette geli mesini amaçlar. Modern e itim aileyi kendi bünyesi d nda b rakamaz. Özel e itimde aile e itimi modern e itimin ayr lmaz bir parças d r. O halde bu anlay la kurulan özel kurumlar, aile e itim faaliyetlerini kendi kapsam na alacak ekilde örgütlemekte ve engelli bireyin bir “ki i” ve bir “bütün” olarak geli mesini hedeflemektedir. Bireyin bütün yönleri ile devaml surette geli mesini hedefleyen Özel Kurum’lar, aile e itim faaliyetlerini kendi kapsam na alacak ekilde programlar n olu turmaktad r. Bu programlar sayesinde aile içinde ya anan olumsuz de i im ve dengelerde, aile üyelerinin ve özellikle çocuklar n bu dönemleri daha az zararla atlatabilmesi için sürekli olarak aileye psikolojik ve sosyal destek verilmektedir
Engellilerin gerek bedensel gerekse ruhsal özellikleri nedeniyle kendi yak n çevrelerinde ve toplum içerisinde a a lanmadan ba ms z hareket edebilmeleri ve toplumda ya ayan bireylerle ileti im ve etkile im kurabilmeleri için uygun ortamlar haz rlamak, onlar n yar nlar n güvence alt na almalar n sa lamaya yönelik destek olu turmak özel e itim ve rehabilitasyon sürecinin bir parças n olu turmaktad r (Demirel,2008).
Özel E>itim ve Rehabilitasyonun Tarihsel Geli1imi
Özel e itim gereksinimi olan bireylere götürülen hizmetlerin M.Ö IV. Yüzy la kadar uzand , ilk giri imlerin Anadolu Uygarl nda filizlendi i ve Kayseri yöresinde Aziz Basilin’in ilk körler hastanesini açmas yla ba lad belirtilmektedir. Çe itli
engel gruplar ndaki özel gereksinimli bireylerin örgün e itimlerine 18.yüzy lda ba lan rken; özel e itim gereksinimli bireyler aras nda yer ala üstün yeteneklilerle ilgili çal malar, 14. yüzy lda sadece Türklerde görülmektedir. (7ahin,2003,50).
Ayd nlanma ça pek çok konuda oldu u gibi özel gereksinimli bireylere kar tutumlar n de i mesinde önemli bir yere sahiptir. 18. yüzy ldan itibaren Avrupa ve Rusya’da özürlüler için pek çok okul aç lm t r. Ancak dünya çap nda bak ld nda ülkelerin bu konudaki yakla mlar kültür, teknoloji ve ekonomik yap lar ndaki farkl l klardan ötürü de i iklik göstermi tir. Ülkelerin e itime verdikleri önem, geli mi lik düzeyleri ile do ru orant l d r.
A a da baz ülkelerin özel e itim uygulamalar na k saca de inilmi tir.
Özel E>itim ve Rehabilitasyonun Dünya’daki Tarihsel Geli1imi
Amerika Birle ik Devletleri’nde 7ahin’e göre (2003:51)A.B.D.’de özel gereksinimli çocuklar n e itimi birçok a amalarda geçerek bugünkü durumuna gelmi tir. ;lk a amada bu çocuklar n iyile ece ine inan larak hastane ve t marhanelere kapat ld . ;kinci a amada 1870’lerden ba layarak A.B.D.‘nin do usunda okullar ve enstitüler aç lm t r. Bu uygulama kapasitelerinin üzerinde ö renci al nmas ve e itimin profesyonel olmayan ki iler taraf ndan verilmesi nedeniyle ba ar s zl kla sonuçlanm t r. Üçüncü a amada 19. yüzy l n sonunda ba lam t r. Bu devrede özel e itime gereksinim duyan çocuklar için normal okullarda özel e itim programlar n n uyguland özel s n flar aç lm t r. Dördüncü a ama ise 20. yüzy l n ba nda ortaya ç km t r. Bu devrede e itime halk n kat l m sa lanm t r. Haz rlanan özel programlar tüm ülkeye yay lm t r. 1930 y l nda zeka testleri yeniden standardizasyon i leminden geçirilmi tir. Beyaz Saray’da 1930 y l nda düzenlenen “Sakat Çocuklar Konferans ” özel gereksinimli çocuklar da içine alan e itim planlamas n n ulusal düzeyde, devlet politikas olarak ele al nmas n sa lam t r. 1970 ‘lerden ba layarak “Bütün Özel E itim Gereksinim Duyan Çocuklar için E itim Yasas (IDEA)” oldukça kapsaml ve bu çocuklara götürülecek hizmetler tek bir yasa alt nda toplanmas i lerin kolayla mas n sa lam t r.
Son y llarda ülkede özürlüler toplumun di er üyelerinin faydaland ; okula devam etme, i bulma, arkada l k ve toplum içinde ya ama gibi hak ve ayr cal klara
ula maya çal m lard r. Bu de i imlerin ço u federal yasa, örne in bölüm 504 Rehabilitasyon Eylem 1973, Özürlüler E itim Yasas (IDEA), ve Amerikan Özürlüler Yasas (ADA, 1990) n n sonuçlar d r. Özel e itim konusunda baz çeli kiler bulunmakla birlikte, IDEA milyonlarca özürlü çocu un, di er özürlü olmayanlarla birlikte okul ortam n payla t rmalar n mümkün k lm t r. Özel E itim gerçekten 'özel'dir çünkü, zaman içinde çocuklar n; arkada lar , kom ular , kuzenleri, karde leri, ablalar n n yapt klar n onlar n da yapmalar n ve okula devam etmelerini, ö renmeyi, oynamay , kendilerini gerçekle tirmeyi, e itimli vatanda lar ve toplumun de erli üyeleri olmalar n sa lam t r. ( Özürlüler ;daresi Ba kanl , 2007)
7ahin’e göre (2003:55) ;ngiltere ‘de 1980’de Parlamentoya özel gereksinimli çocuklar n e itimine yönelik raporun sunulmas sonucu 1981 “Özel E itim Yasas ” ile f rsat e itli i sa lanmas na çal lm t r. Oldukça kapsaml ve detayl olan bu yasada kayna t rma en belirgin özellik olarak göze çarpmaktad r. 1988 y l nda oldukça detayl ve kapsaml haz rlanan “E itimde Reform Yasas ” ile de f rsat e itli i sa lanmaya çal lm t r. E itimde reform yasas nda “kayna t rma” en belirgin özellik olarak göze çarpmaktad r.
;ngiltere’de engelli çocu u belgelenmi olsun ya da olmas n özel gereksinimli çocu un, normal okullarda e itim görebilece i fakat bu e itim hizmetinin ailenin de istekleri göz önüne al narak yaln zca gerekli imkanlar sa layabilen okullarda gerçekle ebilece i ifade edilmektedir.(I. Özürlüler 7uras , 1999)
Hindistan’da 1988’de UNICEF taraf ndan özel e itim gerektiren çocuklar n normal okullara kat l m uygulamas na ba lanm ve 1993-94 y llar na kadar devam etmi tir. Yap lan ara t rmalar, bu uygulama ile az da olsa ba ar sa land n göstermi tir. 1980’lerden itibaren özel e itim konusundaki eksikliklerin giderilmesi amac yla e itimcilerin yeterli bilgi ve donan ma kavu turulabilmelerine yönelik çal malar ve kurslar ba lat lm t r (7ahin, 2003:54).
Özel e itim konusunu devlet politikas haline getiren ülkelerin ba nda Hollanda gelmektedir. Hafif derecede engelli olanlar için devletin ilk u ra 1920’lerde ba lam , a r derecede engellileri de kapsam na alan bu u ra 1950’lerde bak mevleri,özel e itim okullar ve i atölyeleri ile bir sistem haline
dönü türülmü tür. 1985 y l nda özel e itim zorunlulu u getiren bir yasa ç kar lm t r. Hollanda ‘da kayna t rma e itimine önem verilmi ve bu s n flar n ö retmenlerine özel e itimler verilmi tir.
Etyopya’da bir çok az geli mi ülkede oldu u gibi genç nüfus oran (toplam nüfusun % 43.8’ini onbe ya ve alt olu turmaktad r) yüksektir. Ya am n çok zor ko ullarda gerçekle tirildi i Eyopya’da UNICEF’in 1992 raporuna göre 5.3 milyon özel gereksinimli birey ya amaktad r. 2000 y l nda Etyopya Hükümeti “Dakar Eylem Tasar s ”n imzalam t r. Ancak ülkede 5.3 milyon özel gereksinimli çocuktan ancak %7’sinin özel e itimden yararland dü ünülürse bu eylem tasar s n n uygulanmas nda sorun ya anmamas mümkün görülmemektedir(7ahin, 2003:54).
Özel E>itim ve Rehabilitasyonun Türkiye’deki Tarihsel Geli1imi
Ülkemizde özel e itim gerektiren çocuklar n e itimine 1889 y l nda ;stanbul Ticaret Mektebi bünyesinde i itme engelli çocuklara e itim veren bir okulun aç lmas ile ba lan lm t r. Grati Efendi taraf ndan aç lan bu s n flar daha sonra ayr bir okul olarak i itme ve görme engellilere 1912 y l na kadar 30 y l süreyle e itim vermi tir. 1912 y l nda kapat lan bu okulun ard ndan 1921 y l na kadar özel e itim aç s ndan bir geli meye kaynaklarda rastlanmam t r. 1921 y l nda Kurtulu Sava döneminde ;zmir’de “Özel ;zmir Sa rlar ve Körler Müessesi” ad yla bir okulun aç ld , daha sonra bu okulun Sa l k Sosyal Yard m Bakanl ’na ba l olarak 1950 y l na kadar hizmet verdi i bilinmektedir (7ahin,2003:59)..
1950 y l nda Doç Dr. Mitat Enç öncülü ünde alt Nokta Körler E itim ve Kalk nd rma Derne i kurulmu tur. Görme engelliler i itme engelliler için okullar n aç lmas na devam edilirken bu dönemin özel e itim alan na personel yeti tirmede ilk sistemli çabas 1952 y l nda Gazi E itim Enstitüsü bünyesinde kurulan Özel E itim 7ubesi olarak kar m za ç kmaktad r. 7ubeye mezuniyetlerinden sonra ülkenin farkl yerlerinde özel e itimin geli mesi için hizmet götürecek ve bu alanda gerekli personelin yeti mesine öncülük edecek 40 ö renci al nm t r. 7ube, 1955 y l nda iki
dönem mezun verdikten sonra kapat lm t r. 1955 y l nda Ankara’da bugünkü ad yla Rehberlik ve Ara t rma Merkezi (RAM) e itilebilir zihinsel engelli çocuklar seçmek, özel gereksinimli di er çocuklar incelemek ve rehberlikte bulunmak için ilk psikoloji klini i aç lm t r(7ahin,2003:59).
E itim sistemimizde rehberlik kavram n n gündeme gelmesi ise II. Dünya Sava 'ndan sonraki y llardad r. Bu y llardaki müfredat programlar nda; bireyler aras farkl l klardan, e itim ve programlar n bu farkl l klara göre uyarlanmas gere inden bahsedilmeye ba lanm t r. Marshall Plan çerçevesinde Ülkemize gelen Amerika' l uzmanlar n e itimimizdeki çe itli geli tirme ve yenile tirme faaliyetleri s ras nda, e itimde ve özellikle rehberlikte kullan lacak ölçme araçlar n geli tirmek üzere Talim ve Terbiye Kurulu Ba kanl 'na ba l bir Test-Ara t rma Bürosu 1955 y l nda kurulmu tur. Bu büro rehberlikte baz ölçme araçlar üzerinde çe itli çal malar yapm , ancak sonraki y llarda çe itli örgütsel düzenlemeler s ras nda kapat lm t r.
1956 ve 1957 y llar ise, özel e itim alan nda iki önemli yasan n kabul y llar olmas aç s ndan önemlidir. Daha önce de belirtildi i gibi müzikte üstün yetenek gösteren iki sanatç m z ;dil Biret ve Suna Kan’ n 1948 y l nda ç kar lan yasa ile e itimleri devlet taraf ndan üstlenilmi tir. 1956 y l nda ç kan 6660 say l yasa ile 1948 y l nda ç kar lan yasan n kapsam geni letilmi , üstün yetenekli ve üstün zekal çocuklar n devlet taraf ndan yeti tirilmeleri için gerekli tedbirlerin al nmas kabul edilmi tir ( Karg n, 2003: 3).
1957 y l nda ise 6972 say l “Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk nda Kanun” yürürlü e girmi tir. Bu kanunun 22. maddesi ile korunmaya muhtaç çocuklardan özel e itime gereksinimi olanlar için Millî E itim Bakanl ’nca gerekli önlemlerin al nmas güvence alt na al nm t r ( Karg n, 2003: 3).
1960’l y llar n en önemli özelli i, özel e itime gereksinimi olan bireylerin haklar n n 1961 Anayasas ’nda devlet taraf ndan garanti alt na al nm olmas d r. 1961 Anayasas ’n n 48. Maddesinde “herkes sosyal güvenlik hakk na sahiptir” hükmü ile 50. Maddesinde“devlet durumlar sebebiyle özel e itime ihtiyac olanlar topluma yararl k lacak tedbirleri al r” hükmü bulunmaktad r. Ayr ca 1960’l y llar, özel e itim aç s ndan hem yasal düzenlemelerin devam etti i, hem de üniversite
bünyesinde personel yeti tirmenin gerçekle tirildi i y llar olma bak m ndan da önemlidir. Bu dönemde 1961 y l nda yay nlanan 222 say l “;lkö retim ve E itim Kanunu” nun 12. maddesindeki “mecburi ilkö retim ça nda bulunduklar halde zihnen, bedenen, ruhen ve sosyal bak mdan özürlü olan çocuklar n özel e itim ve ö retim görmeleri sa lan r” hükmü ile zorunlu ilkö renim ça nda bulunan engelli çocuklar n e itimleri yasa önünde tan nm t r. Bir ba ka yasal düzenleme ise 1967 y l nda kabul edilen 931 say l “; Kanunu”dur.( Karg n, 2003:3). Bu kanun daha sonra 1971 y l nda 1475 say l yasa ile yeniden düzenlenmi tir ve “; verenler 50 veya daha fazla i çi çal t rd klar i yerlerinde %2 oran nda sakat kimseyi meslek, beden ve ruhi durumlar na göre uygun bir i te çal t rmakla yükümlüdür hükmünü getirmektedir (7ahin,2003:59).
1978 y l nda yürürlü e giren “Özel E itim Ö retmenli i Sertifika Program ” ile ilgili bölüm, özel e itimin her dal na ö retmen yeti tirmeye ba lam ve 625 s n f ve ders ö retmeni yeti tirmi tir. 1965 y l ndan 1982 y l na kadar özel e itim personeli yeti tirme aç s ndan tek kaynak durumunda olan Özel E itim Bölümü 1982 y l nda YÖK Yönetim Kurulu karar ile E itimde Psikolojik Hizmetler Bölümü ile birle tirilmi tir ( Karg n, 2003: 4).
1973 y l nda kabul edilen 1739 say l “Millî E itim Temel Kanunu’nun 6. maddesinde “Fertler, e itimleri süresince istedikleri gibi istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve do rultusunda çe itli programlara veya okullara yöneltilerek yerle tirilirler. Milli e itim sistemi her bak mdan bu yöneltmeyi gerçekle tirecek
ekilde düzenlenir”. 7. maddesinde “Temel e itim her Türk vatanda n n hakk d r”. Ayn kanunun 8. Maddesinde ise “ özel e itime ve korunmaya muhtaç çocuklar yeti tirmek için özel tedbirler al n r” ifadesinin yer ald görülür. 1980’li y llar özel e itim alan nda önemli geli melerin ortaya ç kt y llard r. ;lk olarak 1950 ile 1980 y llar aras nda ;lkö retim Genel Müdürlü ü bünyesinde ayr bir ube müdürlü ü taraf ndan yürütülen özel e itim hizmetleri, 1980 y l nda genel müdürlük bünyesine al nm t r. 1983 y l nda genel müdürlük Özel E itim ve Rehberlik Dairesi Ba kanl ’na dönü türülmü ise de 1992 tarihinde kabul edilen 3797 say l yasa ile tekrar Özel E itim Rehberlik ve Dan ma Hizmetleri Genel Müdürlü ü kurulmu tur. Bu yap lanma ile özel e itim hizmetlerinin, Bakanl k örgütünde genel müdürlük ile,
ta ra örgütü olarak da illerde Millî E itim içinde bir müdür yard mc s ile ona ba l Rehberlik ve Ara t rma Merkezleri ile yönetimi sa lanm t r (Akçamete ve Kaner, 1999; 7ahin, 2003:60).
1982 Anayas ’n n 41., 42., 49., 50., 60. ve 61. maddeleriyle ailenin korunmas , e itim ve ö renim hakk ve ödevi, çal ma hakk ve ödevi ile sosyal güvenlik hakk konular nda herkesin yasa önünde e it oldu u ifade edilmi , 61. maddede ise “Devlet sakatlar n korunmalar n ve toplum hayat na intibaklar n sa lay c tedbirleri al r” ifadesi yer almaktad r. Anayasan n bu maddeleri engelli bireyler için olu turulmas gereken düzenlemelere k tutmu tur ( Karg n, 2003: 5).
Özel e itim alan nda 1980’li y llarda gözlenen bir di er geli me ise 1983 y l nda kabul edilen 2828 say l “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu”dur. Bu kanunun 3. Maddesinin c f kras na göre “özürlü” do u tan veya sonradan herhangi bir hastal k veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çe itli derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal ya am n gereklerine uyamama durumunda olup, korunma, bak m, rehabilitasyon, dan manl k ve destek hizmetlerine ihtiyac olan ki i olarak tan mlanm t r. Yine bu kanuna göre özel e itime gereksinim duyanlar n genel e itim-ö retimleri ile meslek kazanmalar hükme ba lanm t r ( Karg n, 2003:15).
Özel gereksinimli bireylere özgü ilk kapsaml yasan n ad mlar n n at l yine 1983 y l nda olmu tur. 1983 y l nda 2916 say l “Özel E itime Muhtaç Çocuklar Kanunu” yürürlü e girmi tir. Bu kanun ile özel e itimle ilgili tan mlar, ilkeler, kurumlar ve görevleri, özel e itime gereksinimi olan çocuklar n belirlenmeleri, yerle tirilmeleri, izlenmeleri ile ilgili bölümler yer alm ve bu kanun do rultusunda çe itli yönetmelikler yay mlanm t r ( Karg n, 2003: 5).
Bir ba ka yasal düzenleme de 1986 y l nda özel e itime gereksinimi olan bireylerin i ya am na kat l mlar n art rma yönünde kar m za ç kmaktad r. Bu yasa 3308 say l “Ç rakl k ve Mesleki E itim Yasas ”d r. Bu yasaya göre Bakanl n özel e itime gereksinimi olan bireyleri bir i in gereklerine ve i ya am na haz rlay c kurslar düzenlemeleri hükme ba lanm t r (7ahin,2003:60).
1987 y l nda 3360 say l “;l Özel ;daresi Kanunu” kabul edilmi tir. Bu kanun özel e itimi de kapsam na alm t r ve ilkö retimin sa lanmas için genel ve gerekti inde gezici ilkö retim okullar ve buna yönelik personel istihdam n n olu turulmas esas olarak kabul edilmi tir (7ahin, 2003:60).
XIII. Millî E itim 7ûras 1990 y l nda düzenlenmi ve özel e itime gereksinimi olan bireylerin yayg n e itim olanaklar ndan daha fazla yararlanmalar n sa layacak önlemlerin al nmas kararlar al nm t r. 7ûra kararlar na bak ld nda özel e itime ili kin ilk karar, 1953 y l nda toplanan V. Millî E itim 7ûras nda al nm t r. Bu karar özel e itime gereksinimi olan çocuklar n zorunlu e itim kapsam nda görülmeleri eklindedir. XII. Millî E itim 7ûras nda ise, özel e itime muhtaç çocuklar n e itimine önem verilmesi ve özel e itimin ihtiyaç duydu u ö retmenlerin yeti tirilmesi için yeni programlar n aç lmas , özürlü çocuklar n durumuna uygun bir e itim ö retim düzeninin kurulabilmesi için gerekli özel araç ve gereçlerin yeterli miktarda sa lanmas ve okullarda kullan lmas da karara ba lanm t r (Karg n,2003:16).
1990 y l nda al nan ûra kararlar do rultusunda 1991 tarihinde 1. Özel E itim Konseyi toplanm t r. Bu konseyde de i ik engel gruplar komisyonlar kurulup, her komisyon kendi alan ile ilgili kararlar alm t r. Al nan önemli kararlardan birisi, gündüzlü ö retime a rl k verilmesi ve kayna t rma programlar n n yayg nla t r lmas gereklili idir. Kayna t rma programlar için hem her engellinin e itimi alan nda uzman ki iler taraf ndan ve her ö renci için bireysel olarak programlanmas ve sürekli olarak izlenmesi karar al nm t r. Özel e itim hizmetlerinin daha etkin ve yayg n olarak yürütülebilmesi amac ile Millî E itim Bakanl nda daire ba kanl eklinde hizmet veren birim, 1992 y l nda 3797 say l kanunla Özel E itim Rehberlik ve Dan ma Hizmetleri Genel Müdürlü ü ekline dönü mü ve özel e itimle ilgili ayr ubeleri içeren bir te kilat haline gelmi tir (Karg n,2003:16).
1993 y l Millî E itim Bakanl taraf ndan özel e itim y l ilan edilmi tir. Bu y l içinde ilk defa özürlü bireylere hizmet veren kurum ve kurulu larla ilgi Özel E itim Rehberi ç km t r. Özel e itim y l nedeniyle yurdun de i ik yerlerinde
toplant lar düzenlenmi tir. Ayr ca etiketlenmenin olumsuz etkilerinden kurtulmak için ayr yat l gündüzlü okullar n isimleri, içinde özür ifadesi bulunmayacak ekilde yeniden isimlendirilmi tir. 1990 y l nda düzenlenen 7ûra’da kayna t rman n kapsam n n geni letilmesi vurgulanm olmakla birlikte, yine bu y llarda ayr yat l ve gündüzlü okullar n say s nda çarp c bir art oldu u görülmektedir. 1950- 1992 y llar aras nda 75 özel e itim okulu aç lm iken, 1992- 1995 y llar aras nda 75 okul daha aç larak toplam say 150’ye ula m t r (I.Özürlüler 7ûra Raporu, 1999).
Özel e itim okullar n n say s nda ortaya ç kan bu art a kar n 1992-1993 e itim- ö retim y l nda kayna t rma e itimini yayg nla t rmak ve iyile tirmek amac yla 12 pilot ilde okulöncesi, ilk ve ortaö retim düzeylerinde 88 pilot okul belirlenmi , bu okullardaki tüm ö retmenler, ö renciler ve ö renci velileri kayna t rma e itimine al nm lard r (7ûra Raporu, 1999).Ayr ca 1990’l y llarda, engelli gençlerin mesleki e itimleri için k z meslek liseleri, endüstri meslek liseleri ile ticaret turizm meslek okullar nda i itme ve zihinsel engelli çocuklar n kayna t rma e itimleri sa lanm t r (I.Özürlüler 7ûra Raporu, 1999).
1990’l y llar tüm engel gruplar na ili kin çal malar n yap ld y llar olarak dikkati çekmektedir. Bu y llarda i itme, görme, zihinsel ve otistik çocuklara ili kin yap lan çal malarda ve ara t rmalarda say sal bir art görülmektedir. Ayr ca üstün yetenekli ilkö retim ça ö rencilerinin özel yeteneklerini geli tirmek amac ile 1993 y l nda bu ö rencilerin tan lanmas na ili kin bir model geli tirilmi ve uygulama için 5 pilot il seçilmi tir. Ankara’da tan lama i lemleri tamamlanarak 1995 y l nda Yasemin Karakaya Bilim ve Sanat Merkezi aç lm , 1995-1996 ö retim y l nda 45 ö renciye hizmet verilmi tir.. Bu süreçte kazan lan deneyimler de erlendirilmi , özel yetenekli ilkö retim ça ö rencilerinin e itimlerinin geli tirilmesi amac ile 1997 y l nda bir proje haz rlanm ve uygulamaya ba lanm t r.
1990’l y lar n en önemli olaylar ndan birisi de 1996 y l nda Ba bakanl a ba l Özürlüler ;daresi Ba kanl n n kurulmas na ili kin Yetki Kanunu ç kart lmas d r. Ba kanl n kurulmas na ili kin 1997 y l nda 571 Say l Kanun Hükmünde Kararname kabul edilmi tir. Kararnamenin amac , özürlülere yönelik hizmetlerin düzenli, etkin ve verimli bir ekilde yürütülmesini sa lamak için ulusal ve
uluslararas kurum ve kurulu lar aras nda i birli i ve koordinasyonu sa lamak, özürlüler ile ilgili ulusal politikan n olu mas na yard mc olmak, özürlülerin sorunlar n belirlemek ve bunlar n çözüm yollar n ara t rmakt r. Ayr ca bu Yetki Kanunu çerçevesinde Özel E itim Hizmetlerinin nicel ve nitel yönden geli mesine katk da bulunacak özelliklere sahip 573 say l “Özel E itim Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname”, Bakanlar Kurulunca kararla t r l p 6 Haziran 1997 y l nda yürürlü e girmi tir. 573 say l Kanun Hükmünde Kararname’nin amac özel e itim gerektiren bireylerin, Türk Millî E itiminin genel amaçlar ve temel ilkeleri do rultusunda, genel ve mesleki e itim görme haklar n kullanabilmelerini sa lamaya yönelik esaslar düzenlemektir. Kararnamede tan lama, de erlendirme ve yerle tirme süreçleri tan mlanm t r. Ayr ca, erken çocukluk döneminden ba layarak, okul öncesi e itim, ilkö retim, ortaö retim yüksekö retim yayg n e itime ili kin ilkeler belirlenmi tir. Yine bu kararnamede engelli çocuklar için olas e itim ortamlar tan mlanm , kayna t rma e itimine ili kin esaslar belirlenmi tir. Kararnamede ailelerin özel e itim sürecinin her boyutuna aktif kat l mlar n n sa lanmas , özel e itim politikalar n n geli tirilmesinde özel e itimle ilgili örgütlerin görü lerine önem verilmesi, hizmetlerin toplumla etkile im ve uyum sa lama sürecini kapsayacak ekilde planlanmas gibi ilkeler yer alm t r.
Milli E itim Bakanl “Özel E itim Okullar Yönetmeli i” 2916 say l Özel E itime Muhtaç Çocuklar Kanunu’nun 20. maddesine dayan larak haz rlanm t r. Yönetmeli in amac , Milli E itim Bakanl ’na ba l özel e itim okullar n n kurulu ve i leyi leriyle ilgili esaslar düzenlemektedir. Yönetmelik ayr ca Bakanl a ba l özel e itim okullar ile di er resmi okullara devam eden özel e itime muhtaç çocuklar n e itim, ö retim ve yönetimi ile de ilgili hükümleri kapsamaktad r. Ancak bu yönetmelik kapsam ve e belirlenen ilkeleri de özel e itim hizmetlerinin nicelik ve nitelik yönünden geli mesini sa layacak gibi görünmekle birlikte uygulamalara bak ld nda sadece özel e itim okullar n n say s nda art oldu u görülmü tür(Özürlülere Hizmet veren Özel E itim ve Rehabilitasyon Kurum ve Kurulu lar ; Birli i ve Koordinasyon Toplant lar sonuç Raporlar ,2000:47-48).
5378 Kanun numaral 7/7/2005 tarih ve 25868 say l Özürlüler ve Baz Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De i iklik Yap lmas Hakk nda Kanun,
özürlüleri, ailelerini, özürlülere yönelik hizmet veren kurum ve kurulu lar ile di er ilgilileri kapsar. Amac ise; özürlülü ün önlenmesi, özürlülerin sa l k, e itim, rehabilitasyon, istihdam, bak m ve sosyal güvenli ine ili kin sorunlar n n çözümü ile her bak mdan geli melerini ve önlerindeki engelleri kald rmay sa layacak tedbirleri alarak topluma kat l mlar n sa lamak ve bu hizmetlerin koordinasyonu için gerekli düzenlemeleri yapmakt r. Ayr ca bu kanunun geçici 2.maddesinde ‘24.5.1983 tarihli ve 2828 say l Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu hükümleri gere i izin alm olan özel e itim ve rehabilitasyon merkezleri 31.12.2007 tarihine kadar Millî E itim Bakanl nca belirlenen artlara uygun olarak aç l izinlerini yenilerler’ ifadesiyle Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumundan aç l izni alm olan tüm Özel E itim ve Rehabilitasyon merkezlerinin belirtilen tarihe kadar Milli E itim Bakanl nca belirtilen artlara uygun olarak aç l izinlerini yenilemelerinin gerekti i belirtilmi tir.
22/07/2005 Tarih 25883 Say l Millî E itim Bakanl Özel, Özel E itim Okullar Çerçeve Yönetmeli i özel, özel e itim okullar nda e itim-ö retimi, yönetimi, kay t-kabulü, devam-devams zl k, nakil ve ö renci ba ar s n n de erlendirilmesi ile ilgili esaslar düzenlemektir.
Özel e itime ihtiyac olan bireylerin, Türk Millî E itiminin genel amaçlar ve temel ilkeleri do rultusunda, genel ve mesleki e itim görme haklar ndan yararlanabilmelerini sa lamaya yönelik usul ve esaslar düzenlemek amac yla 31.05.2006 ve 26184 say l Özel E itim Hizmetleri Yönetmeli i özel e itime ihtiyac olan bireyler ile onlara do rudan veya dolayl olarak sunulacak e itim-ö retim hizmetlerinin yürütülmesi ile ilgili hükümleri kapsar.
Özel e itime ihtiyac olan bireyler ile onlara do rudan veya dolayl olarak sunulacak e itim-ö retim hizmetlerinin yürütülmesi ile ilgili hükümleri kapsayan 31.05.2006 tarih ve 26184 say l Özel E itim Hizmetleri Yönetmeli i özel e itime ihtiyac olan bireylerin, Türk Millî E itiminin genel amaçlar ve temel ilkeleri do rultusunda, genel ve mesleki e itim görme haklar ndan yararlanabilmelerini sa lamaya yönelik usul ve esaslar düzenlemek amac yla ç kar lm t r.
Özel E>itimin Yasal Dayanaklar"
Uluslararas" Antla1malarda Özel E>itim Gerektiren Çocuklar"n Haklar"
A a da uluslararas antla malardan baz lar n n, özel e itim gerektiren çocuklar n haklar yla ilgili maddelerine yer verilmektedir ( www.ozida gov.tr). (21/11/2007)
;nsan Haklar Evrensel Bildirisi (10.12.1948) Madde 25 Ya am standard ve Sosyal güvenlik hakk
“Herkes kendisinin ve ailesinin sa l ve iyili i için beslenme, giyinme, konut, t bbi bak m ve gerekli sosyal hizmetlerden yararlanmay da içeren yeterli bir ya am standard hakk na ve i sizlik, hastal k, sakatl k, dulluk, ya l l k durumu veya kendi iradesi d nda geçim vas talar ndan yoksun kald di er haller için bir güvenceye sahip olma hakk na sahiptir”.
Çocuk Haklar Bildirisi (20 Kas m 1959)
Madde 5: “Bedenen, zihnen ve sosyal özürlü olan çocuklara, durumlar n gere ine uygun özel muamele yap lmal , özel e itim ve bak m sa lanmal d r”.
Birle mi Milletler Engelli Ki ilerin Haklar Bildirisi
;nsan Haklar Evrensel Bildirisi’nin devam nda yer alan 9 Aral k 1975 tarihli Engelli Haklar Bildirisi,engelli ki ilerin topluma üretken bireyler olarak kat lmalar konusunda oldu u kadar, toplumun engellere kar yükümlülüklerini de saptamaktad r. 13 maddeden olu an 3447 say l bildiri:
1. Ki isel ya da sosyal ya ant s nda kendi kendisine yapmas gereken i leri, (bedensel ya da sonradan olma) her hangi bir noksanl k sonucu yapamayanlara engelli denir.
2. Engelli ki iler, bu beyannamede ileri sürülen haklardan yararlanacaklard r. Bu haklar, engelli ki inin ya da ailesinin sahip oldu u rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya di er fikirler, milliyet ya da sosyal köken, varl k ve do um
gibi konularda hiçbir ayr cal k gözetilmeden dünyadaki bütün engelli ki ilere tan nm t r.
3. Engelli ki inin onuruna sayg gösterilmesi, en do al hakk d r. Engelli ki inin engellilik ya da noksanl klar n n nedeni, durumu ve ciddiyeti ne olursa olsun, ayn ya taki engelli olmayan arkada lar n n sahip olduklar düzgün ya am ko ullar na sahip olmak haklar d r.
4. Engelli ki iler ayn medeni ve siyasi haklara sahiptirler. “Ak l Hastalar n n Haklar Bildirisi’nin 7. maddesinde bu haklar n s n rland r lmas ya da kald r lmas ile ilgili hükümler ayr ca bildirilmi tir.
5. Engelli ki ilerin kendi kendilerine yeterli olmalar n sa layan önlemler al nmal d r.
6. Engelli ki iler, t bbi, psikolojik ve fonksiyonel tedavi hakk na sahiptirler, protez, ortopedik uygulamalar, t bbi ve sosyal rehabilitasyon çal malar , e itim ve mesleki e itim, staj ve rehabilitasyon,yard m, dayan ma, plasman hizmetleri, sakat ki ilerin becerilerini h zland racak di er bütün faaliyetler bu maddenin kapsam na dahildir.
7. Engelli ki iler ekonomik ve sosyal haklara, düzgün hayat standard hakk na sahiptirler. Ayr ca yeteneklerine göre bir i sa lamak, yararl , verimli ve karl bir i e giri mek veya bir ticaret birli ine üye olmak gibi haklara sahiptirler. 8. Ekonomik ve sosyal planlamalar n bütün evrelerinde engelliler, özel
ihtiyaçlar n daimi dü ünülmesi ve gerçekle tirilmesi gereken ki iler olarak nitelendirilmelidir.
9. Engelli ki iler aileleriyle veya evlat edinen ki ilerle birlikte ya ama ve her türlü sosyal, yarat c ve e lendirici faaliyete kat lma hakk na sahiptirler. Hiçbir engelli ki i, ikamet etti i çevre itibariyle, durumu veya geli mesi için gerekli isteklerinde ba ka bir ayr cal a tabi tutulmaz. E er bir engellinin muhakkak bir müessese de veya çevrede kalmas gerekiyorsa, o zaman bu çevrenin mümkün oldu u kadar yak n olmas gerekir.
10. Engelli ki iler her türlü istismarda, ay r mc , kötüye kullan labilir ve haysiyet k r c yasa ve davran lardan korunmal d r.
11. Engelli ki iler, gerekti inde varl klar n n ya da mallar n n korunmas için yeterli yasal yard m sa lamaya muktedir olabilmelidirler. E er adli durum
kendi aleyhlerine geli irse o zaman bu ki inin beden ve zeka durumu tam olarak dikkate al nmal d r.
12. Engelli ki iler haklar yla ilgili her konuda, her zaman kendilerine ait kurulu larda isti arede bulunabilmelidir.
13. Bu beyannamede yaz l haklar, mümkün olan her türlü vas ta ile engelli ki ilere ve ailelerine tam olarak duyurulmal d r.
Avrupa Sosyal 7art
Ülkemiz taraf ndan 16.6.1989 tarih ve 3581 say l kanunla onaylanm t r.
Madde 10: Akit taraflar mesleki e itim hakk n n etkin biçimde kullan lmas n sa lamak üzere “gerekti inde, özürlüler dahil herkese, çal t ran ve çal anlar n örgütlerine dan arak teknik ve mesleki e itim olana sa lamay veya geli tirmeyi ve salt ki isel yetene e dayal olmak üzere yüksek teknik e itim ve üniversite ö renimi görme kolayl klar bah etmeyi taahhüt ederler.”
Madde 15: Akit taraflar, bedensel ve zihinsel bak mdan özürlü kimselerin mesleki e itim, mesle e ve topluma yeniden intibak hakk n n etkin biçimde kullan lmas n sa lamak üzere; gerekti inde, kamusal veya özel uzmanl k kurulu lar dahil, e itim imkanlar n n sa lanmas için yeterli önlemleri almay ;
Özürlüleri i e yerle tirmek için uzmanla m i bulma hizmetleri ve korunmal çal ma olanaklar gibi yeterli önlemleri ve çal t ranlar n özürlüleri i e kabul etmelerini te vik edici tedbirleri almay taahhüt ederler.
Çocuk Haklar Sözle mesi ( 20 Kas m 1989)
Madde 23: “Özürlü çocuk, sayg nl k içinde eksiksiz ve onurlu bir ya ant sürdürmek için özel bak m, e itim ve kurs görme, mümkün olan en üst düzeyde özgüven ve sosyal bütünle meye kavu ma hakk na sahiptir”.
Avrupa Birli i Temel Haklar Bildirgesi 28 Eylül 2000 - 7 Aral k 2000
Temel Haklar 7art , AB vatanda lar n n temel haklar n ve AB'nin vatanda lar na kar sorumluluklar n düzenliyor. Belge 13-14 Ekim 2000'de Fransa'n n Biarritz
