ANTALYA'DA iKiNCi URUN TARIMININ MEVCUT DURUMU
Burhan OZKAN
Dr. Akdemz Tal"lmsa/ A/'(I~tmlla Enslltiisii. Anta/)'a
()zrr: Antalya'da bugdaydan soma ikinci iiriin tarlml yorcnin uygun ckolojik ko~ullan nedeniylc tcknik olarak pal1luga altcrnatif olabilir. Bu l;alJ~mayla, yorcde ikinci tanmlllll1 mcvcut durumunu incclemek ve bu tanlll sistcminin ba~lJca ckonomik vc tcknik sorunlanl1l vurgulamak amal;lanml~tlr. Bugiine kadar cldc cdilcn sonul;lara gore, ikinci iinin tanllllllda ekim alam \'c iiretim yoniinden ongorulen hedellere ula~llmadlgl anla~l!maktadlr. Bu durum fizikscl [akt6r1erin uygun olmaslmn bir iiretim sistelllinin uygulamaya ycrlc~lllcsi il;in her ,.aman yctcrli olmayabilccegini gostermektedir. Fiziksel [aktorlerin yal1lnda ban diger [akt6rlerin ozcllikle ckonomik [akt6rlcrin de clveri~1i olmasl onellllidir. Hil; bir iirctici cgcr oncrilcn ckolo~i, onun gclirini arllTlllaZ ise 0 teknolojiyi benimsemeyecektir,
TIlE ClIRRENT STAn'S 0]<' DOlTBLE CROPI'IXG ~ A~TALL\
SlT~nIARY : lI'hcal-do/lhlc cropping rcpresenled a lechnicn/~v feasihle allernalil'e 10 collon due 10 Ihe ecolog,icnl conditions of lite A nlalva region. 7'l1is (II'fiele, exalftines Ihe currenl slalus of double cropping, and Itighlights the Iftain lecltnicnl and econolfticnl prohlelfts ofthis systelft in Ihe region. The resttlts revealed thot the second crop produclion ll'{/S .far Fottt its ailfts in terlfts of produclion and
sowing area. It is tluTe/in'e conclttded thaI physicnl.faclors is necessary conditions 10 app~v of Ihe nell' lechnolog,y htll if is not sttjJicient itself In addItion to p/~vsicnl factors, solfte others parlic/llar~v econolftic .faClors shottld he .favorahle. 11 is clear tltat no prodttcer will adopt a sttggesled innol'{llion Ihat does not seettt like Iv to increase net re/llrn on his It1ves(ttten( ofresottrces or lessen risk.
kolza. fig \'C turranda patates liretimlerinin
GiRi~ yapilabileccgi \Urgulal1lnJ~lIr (DLEZ ve
ark.. 1981).
Birim alana iirctgcnligi arUrmayl Antalya, Tiirkiyc'dc ikinci iirlin hcdcOeycn ikinci lirlin tanI111 lilkcmizdc tanmll1l11 yapllabildigi ybrclerdcn birisidir.
1978 ylltnda uygllianan "2. Orlin
ilin ikinci lirlin tanml ivin vok uygun
Ara~tlrma ProJcsi" vcrvcvcsindc bncm ckolojik kO~lIl1an olmasll1a kar~m, ybredc
kazanml~tlr. Daha soma 1982 ylhnda ikinci lirlin tanmlI1da bngbrliJcn hcdcOcrc
ba~lattlan "2. Orlin Tanml Ara~tlrma lIJa~t1dlgll1l sbyJcmck giivti.ir. Yaytnll Projcsj"' ilc c1dc cdilen bulgulann
iircticilere aktanlmasl amavlanml~tlr. ikinci Bu vah~mayla, Antalya ilinde iiriin projcleri ilc iilkcmizin Egc, Akdcniz, bugday somasl ikinci iirlin olarak Giincydogll Anadolu bblgcleri sulamr tanm ycti~tirilen susam. soya, mlslr ve alanlannm bugday-arpa somasl ve pamuk ycrfIstlgmm mcvcut durumunu ortaya bnccsi iiriin ycti~tirmc potansiyclini iirctime koymak vc ikinci iirtin tanmtntn ba~lIca
dbnii~tiiriilmcsi amavlanml~tlr. ckonomik vc tcknik sorunlanm \urgulamak
amavlanml~tlr. Sbz konusu projcler vcrvc\'csindc
yapilan ara~ttrInalar ile amlan bblgelerdc
bllgday vcya arpadan soma veltik, mlSlf, MATERYAL ve YONTEM
dane sorgum, silaj sorgum. sudanotu. soya.
Sllsam, ycrftstlgl ve aYviveginin yazlik 1981-1994 dbncmini kapsayan olarak ycti~tirilcbileccgi belirtilmi~tir. valI~manm mctcryalini olu~turan iirlinlerin Aynca pamuk bncesi dbnemdc ise bakla, ckim alanlan. iirctimleri vc fiyatlan ile
Bllrhan OZKAN
ilgili dcgerlcr
i
I mOdO rlOgO \C Akdcniz Tanmsal Ara~tIrllla EnstiWsO kayltlanndan ahnml~tIr. Cari fiyatlan. rccI fiyatlara indirgemcdc isc DiE Toptan E~ya Fiyat indeksi kullamlnll~tlr. Aynca konu ilc ilgili yorcde yapIlml~ ara~tlrma \'C incelcmclcrden de yararlamlml~tlr.Ara~tmnada onccliklc bolgedc agirlikh olarak ycti~tirilcn yazhk ikinci tirunlcrin ekim alanlan, tirctim miktan \'e \'crimlcri ile ilgili gcli~mclcr \'crilmi~tir. Daha soma isc ikinci tirun/crin l1yatlannll1 gcli~imi cIe ahnnll~tlr. BlIIllI yorcdc ikinci Ortin tanmmm ba~hca sosyo-ckonomik vc tcknik sorunlannm tartl~I1masl izlcmi~tir.
BULGULAR ve TART/SMA
ikinci iiriinlerin ekim alanlarmm
geli~imi
Antalya'da yazhk ikinci fIriinlcrdcn susam, soya \'C mlslr ycrflst@ tannll yapIlmaktadlr. il I11fIdOrltigO kayltlanna gorc ilin 7989 hc\..'1ar potansiycl ikinci fIrun ckim alam bulunmaktadlr. ikinci fIrun ekili~inin cn yiiksck noktasll1a ula~tlgl 19'1,7 yl1mda, toplam ikinci fIrOn ckim alam 5977 hcktar olarak gcr~cklc~mi~tir. Digcr bir ifadcylc bu Drctim yl1mda potansiycl ckim a/anmm % 75 'inc ula~I1ml~tlr. Ancak 1987 yllmdan sonra ikinci fIriinlcrin ckim alanlannda azalma ba~laml~ vc 1994'dc 2120 hektara inmi~tir (<;:izclgc I), Bu potansiycl ikinci fIriin ckim alanIII 111 ancan
0/,) 26,5 'nin dcgcrlcndirildigi anlal11ma
gelmektcdi r.
ikinci urun alanlarmdaki bu gcli~mc son ylllarda pamuk ckim alanlllda gorulen bfIyiik dfI~mcler goz onOne almdlgmda daha da oncm kazanmaktadlr. Antalya'da 1981 yilmda 45200 hektar olan pamuk ekim alam 1994 yllmda 16000 hektara kadar dO~mii~ buna kar~lIl aym donemde bugday ckim alam 124340 hcktardan 151830 hcktara ula~ml~tlr. Bugday ekim alanlarmdaki bu artl~ dogal olarak ikinci Oriinlcrin potansiyel ckim alanlannda bir artl~ anlamma gclmcktcdir.
Ancak uygulamadaki gcli~mc
tcrsine olmu~, yani ikinci Oriinlcrin potansiyel ckim alamndaki artl~a kar~m,
ikinci OrOn ckim alanlarmda bOyuk azalma
mcydana gcll11i~tir. Orncgin 1985 vdmda 3555 hcktar alanda ikinci Driin tafll11l yapIllrkcn 19?4 yl1ll1da % 40A 'ltik bir azalma ilc 2120 hcktarda ckim yapIlnll~tlr.
Bu azalma ikinci fIrOn ckiminin cn fazla oldugu 1987 yl1ma gorc isc % 64.5'tir. Ekim alam yonOndcn degcrlcndim1cye ikinci fIrfIn projcsinin ba~langly ylh olan 19'1,2 yl1mm dcgil dc 1985 yl1mm ahnmasl projcnin ba~langl~ yl1lanndaki ikinci fIrOn ckim alanlanna ait \erilcrin saghkslz olabilcccgi cndi~csindcn kaynaklanml~tlr.
Kaldlki ikinci Oriin ara~tlrma yaYlm projcsinin ba~langl~ ylhnda (1982) toplam ikinci fIriin ckim alam soz konusu Oriinlcr i~in 5936 hcktar olarak bildiri/l11i~tir (Tanm j[ MOdfIrWgfI, ~c~itli yl1lar). Buna gore bugfInc kadar ikinci iirfInlcrin ckim alanIan 19'1,7 ylll dl~mda dcvamh olarak prqjcnin ba~langly ylh sc\'iycsinin altmda kalIllI~tlr
incclcncn doncm i~crisindc ikinci iirOn ckim alanl yillar arasmda boyuk dalgalanma gostcrl11i~tir. Orncgin soya ckim alam 19'1,5 Yllmda 339 hcktar ikcn 1994 YllInda % 77.3'ltik bir azalma gostcrcrck 77 hctara inmi~~ir. Doncm i~crisindc soya ckili~i 1987 yilmda 2575 hcktar ilc cn yOksck sC\'iycsinc ula~ml~
daha soma yok bclirgin bir ~ckildc do~mcyc
ba~laJ11I~tlr. Bu geli~me trcndi dc\'am cdcrsc soyanm ybrcdc Orctim dcsenindcn
~Ikacagl soylcncbilir. Mlslr ckim alam
1985 ydmda 453 hcktar ikcn 1994 yllmda % 14TIOk bir azalma ilc :188 hektara inl11i~tir Aym doncl11lcrdc yerfIstlgl 1554 hcktardan %1 70.4 'Wk bir azall11a ilc 460 hcktara, susam isc 1210 hcktardan 1195 hcktara inl11i~tir (C;:izclgc I), Susam bolgcdc cskidcn bcri ikinci fIrOn olarak tanml yap dan \'c aYI1l zamanda cn fazla ckili~ alanma sahip olan bir bitkidir. 1992 yilmda 2960 hcktara ula~an ckim alam 1994 yllmda 1992 yJlma gorc % 45, Tlik bir azalma gostcrmi~tir. C;:izclgc I'dcn gorOldogo gibi ozclliklc mlSlr alanlarmda
ba~langl~tan bcri bir artl~
kaydedilmcmi~tir. YcrfIstlgl ekim alam ise son yJllarda yok bclirgin bir ~ckilde
dii~mcye ba~laJ11I~tlr. Bu sonu~lara gorc bolgedc ikinci fIriin ckim alamnda son ydlarda goriilcn azalmanm bO)'iik
alanlanndaki azalmadan ileri geldigi
an1a~llmaktadlr.
Antalya'da ozclJikle 1989 yIll11dan soma pamuk ekim alam belirgin ~ekildc
di.i~meye ba~lal11l~tlr. il genelinde 1989 yIll11da 41200 hek1ar olan pamuk ekim alam 1994 'de I (i00 hektara inmi~tir. Bu durum dogal olarak bugday + ikinci i.irl'mi.in potansiycl ekim alanmm artmasl anlamma gelmek1edir. BlI artl~ bugday
ekim alanmda al;lk bir ~ekilde
gori.ilmektedir. 1989 yJlmda bugday ekim alam
n
793 7 hek1ardan 1994'de 151830 hektara )iikselmi~tir. Ancak a)TII donemde ikinci tiriinlcrin ekim alam toplaml 4231 hek1ardan 2120 hek1ara inmi~tir. Diger birifadeyle tireticiler pamllk yerinc bugday ckmeye ba~laml~lar ancak bugdayl takiben ikinci tiriin ekmemi~lcrdir.
ikinci i.iriinlcrin ekim alanlannm
geli~iminden al;lkl;a gorii ldtigti gibi bolgede ikinci tiriinlcrin ekim ala11l ozelliklc 1994'de onemli miktarda azalml~tlr.
Aynca donem il;inde yJllara gore ikinci
tiriinlerin ekim alanlan onemli
dalgalanmalara konu olmu~tur. Ekim
alanlanndaki bu dalgalanmalar dogal olarak tiretim mik1anm etkilcmektedir
«:izelge 2). Ekim alanlanndaki
dalgalanmayl etkileyen en btiyiik faktoriin ise i.iriim fiyatlan oldugu soylcnebilir.
<;' ilClgc I. Anlalyu' cia ikinci Oronlerin Him Alanluflnm eie1 i~imi ( 19~5-1994)
Soya S".fr1m ,I"'I'IT re~rl.l'hgl Top[am
A/on [)tJgl~'/1JJ ..lion Degq'Jln ,·I/on D,"g'~1/1l ,·I/on Oeg'~"1IJ /1/on Deg/~'im
ril/or (ha) (%J (ha) (%J (hoi (%J (ha) (%J (ha) (%1
!<JS5 339 - 1110 - 4"1
-
1554-
1555 -I<JS6 111S 131.7 10~S 67.6 116 -71.S 1004 1S9 53S4 514 19X7 1575 11X ..' 1641 -19. I 229 81.S 1511 -11.6 5977 11.0 19S5 614 -75.4 1440 -113 40<J 7K6 1"61 1.9 4044 -31.3 19S9 381 -3'1.9 1790 14.3 (d 4 50.1 119S -10.4 4131 4.6 1990 14S -149 1S57 59.6 441.4 -18.1 1761.6 16.1 5109 15.5 1<J91 141 -1.4 1490 -11.9 5041 14.1 607.7 -65.5 3S44 -17.6 l<J91 100 -5S.7 1960 IS.9 477.4 -5.3 1100 113.9 4837 15.8 1993 105 0.5 1901 -35.8 573 10.0 910 -18.5 3509 -27.4 1994 77 -26.7 1195 -37.4 1.'S -31.2 460 -50.5 1120 -39.6 I <JS5-1994 ])egi~irn (00) -77.3 -1.2 -14.3 -70.4 -40.4Kaynaklar: Tarun il i\liidlirlC,gC, Kay,lIal'l. c,:e~itli Yl1lar. Antall'a.
<;'ilclgc 2. Anlalva'cla ikinci OrOnlerin Yillam Gore Oretim vc Verimleri
r,//or
S(~l'a S,lSam ,I"'I'IT re~fi"hgl
A/an (hai De,~q'lm (%i A/on (ho) D4!,1~1111 (%J A/on (ho) De,~/~1I1i (%) Alan (hoi Degi~im ("/01 1<JS5 747 110 847 70 2374 525 3554 119 1986 231 206 1196 59 5S1 459 4609 230 19S7 4869 IS9 1060 65 1031 450 3627 237 1985 1116 190 960 67 1066 505 3764 241 19S9 776 204 1035 58 1935 478 3258 233 1990 507 204 1768 68 2185 494 2245 220 1991 508 110 1890 75 1739 544 1845 204 1991 250 150 2016 68 1446 511 3006 231 1993 198 1S4 1234 65 2865 500 1600 227 1994 136 176 655 35 2072 534 1030 224
Kaynak: Tartm II ~Hid(irl(ig(j l\aynakJart. ~'e~llh Yillar. Anlalya.
Bllrhan OZKAN
ikinci iiriinlerin fiyatlarmm
geli~imi
i~letmecilerin kararlanm belirleyen en onemli etkenin fiyatlar olmasl nedeniyle incelenen Oriinlcrin donem i~indeki fiyatIannm geli~imlcri cari ve reel olarak incelcnip birbirleriyle klyaslanmalan onemlidir. Diger yandan ara~tInna bolgesi tireticilerinin bOyOk ~ogunlugunun pazara dontik Oretim yapmalan nedeniyle fiyatlann ekim alanlan tizcrindeki etkisinin ~ok daha onemli oldugu soylenebilir.
incelenen 14 yIlhk donemde tiliinlerin arz ve talebe gore olu~an fiyatIar 1981 ylll fiya1.lanmn katlannca artl~
gostenni~tir. Omegin 1981 yllmda 6 TLlkg olan bugday fiyatl 112.5 kat artarak 1993 'de 1800 TLlkg, pamuk fiyatl ise 138.2 kat artarak 67.8 TLlkg'dan 9372 TLlkg'a ytikselmi~tir (OZKAN, 1995a) A)l1l yillar i~in ikinci Oriinlerden mlSlr 89.1, yerflstlgl 111.8, susam 103.6 \'e soya 104.3 kat artml~tlr «(:izelge 3). Aym donem i~in Toptan E~ya Fiyat indeks degeri ise 115.4 kat artml~tlr. Buna gore pamuk hari~ diger Ori.inlcrin fiyatIan ~ogu yillar enOasyon fiyatIarmm altll1da kalml~tlr. Ozellikle soya fiyatlan ele alll1an donem i~inde sOrekli olarak toptan e~ya fiyatlannm altmda kah11l~tlr. Degerlendinneye 1993 yill fiyatlannm
almmasmm nedeni 1904 yJiI limn fiyatIannm ekim alanlanna etkisinin 1995 yllmda olacagl i~indir.
Antalya'da ikinci Oriinlcrin ekonomik yaplslI1m incelendigi ~all~malarda 1992 Oretim ylll i~in en karh iiriinlcr slraslyla yerfIstIgl. mlSlr, soya ve susam olarak bildirilmi~tir (OZKAN, 1993; KUZGUN, 1993). Benzel' ~ekilde bolgede ikinci Oriinlerin ekonomik yonden degerlendirilmesinin yapIldlgl bir ba~ka ~ah~mada da 1992, 1993 ve 1994 ylilan verim degerlerine gore, 1994 ylll fiyatlan ile en karll ikinci tiriin olarak yerfIstlgl
bulunmu~, bunu mlSlr, soya ve susam
izlcmi~tir (OZKAN, 1995b).
Uygulamada ekili~ alanlan ile Oriinlerin karhhklan araslI1da her zaman tam bir ili~ki oldugunu soylemek olasl degildir. Ornegin susam en dO~Ok net kan saglamasma kar~1I1 en fazla ekim alanll1a sahiptir. Buna gore net gelirin ya da Oriin fiyatlanmn ~ill~iye motive etmede tek ba~ma yeterli olmadlgl anla~Ilmaktadlr. Fiyatlarm yanll1da sosyo-ekonomik ve teknik faktorler de ekim alanlanm etkilemektedir. Bu nedenlc iiriinlerin fiyatIanyla birlikte diger sosyo-ekonomik ve teknik sonmlann incelenmesinin de ikinci OrOn ekim alanlannda ya~anan
geli~meyi a~lklamada onemli oldugu
sovlcnebi Iir.
yizelge 3. Antalya' da ikinci Oriinlcrin Cari Fi~'atlanl1ln Gel i~imi (1981-1994)
YIilar
iki"ci Uril"Ler Ba.fi( imLeh (1981=LfJO)
TEF
Soya Snsam Mlslr YFlSl1 So\'a SlIsam Mlslr Y.Flstl
1981 38.2 96.3 19 85.9 100 100 100 100 100.0 1982 43.3 162.1 25 106.4 114 Ili8 132 124 127.0 1983 58.6 221.7 21i 125.1 153 230 137 146 165.7 1984 72.0 308.0 55 235.1 188 320 289 274 249.1 1985 95.0 578.0 58 146.0 249 GOO 305 286 356.8 1986 163.0 7340 67 448.0 427 7G2 353 522 462.3 1987 192.0 830.0 90 545.0 503 8G2 474 634 610.4 1988 350.0 1750 150 697.0 916 1817 789 811 1064.4 1989 630.0 3000 336 1562 ]G49 311:' 1768 18111 1790.5 1990 800.0 3800 460 3000 2094 3946 2421 3492 27415 1991 1350 5000 728 2:;00 3534 5192 3832 2910 4260.4 1992 2413 7000 1265 6000 6317 7269 6685 6985 7051.6 1993 3984 9980 1692 9liOO 10429 103G3 8905 11176 1154.6 1994 8740 45000 492:' 11I400 22880 46729 25921 21420 25212.6
Kaynak: Tanm II Miidiirliigii Kaylthm, yqJth YIilar. Antal\'a. TEF : Toptan E~ya Fiyal Lldeksi.
UrOn Fiyatlannm iilkemiz gibi yiiksek enflasyonun bulundugu ko~ullarda reel olarak incelenmcsi dc gercklidir. 1981 1993 doneminde ikinci iirOnlcrin reel fiyatlan incelcnirsc: mlslr 1981 yl1lnda 19
TLlkg iken 1984 yl1l hari9 siirekli bir azalma gostcrmi~ ve 1993 yllmda 14.7
TLlkg olmu~tur. Aym doncm i9in ycrfIstlgl
85.9 TLlkg'dan 83.1 TLlkg'a, susam 96.3
TLlkg'dan 86.4 TLlkg'a inmi~tir. Soya isc yine aym doncm i9in 38.2 TLlkg'dan 34.5
TLlkg'a inmi~tir (<;izelge 4).
Ozelliklc 1989 yl1lndan soma susam fiyatlanndaki azalma olduk9a bclirgindir. Omcgin 1989 yllmda 167.6
TLlkg olan susam fiyatI 90k hlz1l bir ~ckilde dii~meyc ba~lanll~ vc nihayct 1993
yl1lnda 86.4 TLlkg"a inmi~tir. Bu geli~imin susam ekim alanmm 2000 hcktar1lk il ortalama dcgcrindcn 1195 hcktara inmcsinc yol a9tIg1 soylencbilir. Bu doncmdc iirOn fiyatlan yoniinden benzcr gcli~mclcrin
mlSlr, soya vc yerftstIgmda da ya~andlgl gorOlmektedir. tkinci OrOn fiyatlannm
1989 yilmdan soma dO~Ok olarak gergekle~mesi, bolgcdc 1989 ytlmdan soma pamuk ekim alanmdaki biiyDk azalmaya ragmen ikinci iirOn ekim alanlannm artmamasmm cn bi'l~tlk nedeni oldugu soylcnebilir.
Ancak susam fiyatlannm 1994
ylhnda recl olarak piyasada olduk9a yiiksck
gergekle~mesi 1995 iirctim yilmda susam ckim alammn artacagllla j~arct etmd.1.cdir. Bir onccki yila gorc 1995 yilmda susamdan soma rccl olarak tiyatI cn fazla artan digcr iirOnlcr slraslyla ikinci lirOn mlslr \·c pamuk1.ur. Buna gorc 1995 iirciim yilmda pamuk ve ikinci iirOnlcrdcn susam vc mlsmn ekim alanlannda artl~ olacagl bcklcnmcktcdir. Fakat bcnzer geli~meyi
soya \·c yerftstlgl i9in soylcmck olduk9a gii9 gorOnmcktedir. Mcvcut ko~ullar
gC9crliligini korursa soyanmiirctim dcscninden 91kacagl soylcncbilir.
Aynca OrOnlcrin pamuga gorc paritc fiyatlan da ckim alanlanndaki
gcli~mcyc ctki ctmcktcdir. Bu baglamda orncgin soya ckiminin cn fazla ckim alanma sahip oldugu 1987 yilmdan bir bnccki yilda pamuk/soya fiyat paritcsi 1.83
ilc dbncmin soya lchinc cn yiiksck dcgcrini
olu~turmu~tur. Bu yl1dan soma
pam uk/soya paritcsi siirckli olarak doncm oratalamasl paritc fiyatmin (2.57) iizcrindc gcr9cklc~mi~tir. Digcr iiriinlcrdc isc soya kadar olmamakla birliktc paritc fiyatlannm ckim alanlan lizcrinc ctkisi bncmlidir. Bu ncdcnlcrle karar vcricilcrin Oriinlcr arasl paritc fiyatlanm da dikkatc alan bir dcstcklclllc programl izlcmclcrinin gcrckli oldugu soylcnebilir (<;izelge 5.)
<;izelge 4. Bugday, Pa111uk ve ikinci Uriinlerin Fiyatlannm Reel Olarak Geli~i111i (1981 vIIl livatlamla)
I
Y,lla,~
SOI'a~
SII.mlll~
.\lm'~
)·e'fi.~t,g,~
UlIgt/a)'~
Palllllk1981 38.2 34.3 35.4 289 26.6 35.3 31.5 32.9 35.2 29.2 31.7 34.2 34.5 34.7 -9.7 0.06 96.3 19 19.7 15.7 221 16.3 145 14.7 14.1 18.8 16.8 17.1 17.9 14.7 19.5 -22.6 32.7 859 16 165 [57 18.1 20.5 678 1982 1276 838 654 1983 In8 75.5 860 1984 123.6 94.4 831 1985 1620 68.9 72.1 1986 [588 96.9 16.9 645 1987 136.6 893 159 15.4 16.8 1028 1988 164.4 655 85.7 1989 167.6 872 960 1990 138.6 109.4 24.3 18.1 86.4 1991 117.4 58.7 88.7 1992 99.3 85.1 15.6 156 90.1 1993 86.4 831 81.2 1994 178.5
no
13.9 -2.5 -10.9 100.6 1981-93 Deg.(%) -103 -33 19.7 1993-94 Dcit(%) 106.6 -120 23.939
fJlII!Jan ()ZK.·IX
('izc1gc 5. Bugdaylll YC ikinci Oriinlcrin Pallluga Gorc Paritc Fiyatlanl1ln Gcli~imi.
Ylllar Pamuk! Sora Pamllk! Susam Pamuk! M,..." Pamuk! Yer{l.'.flf!1 Pamuk! Buf!dav 1981 1.77 0.70 3.57 0.79 4.2-t 1982 1.91 0.51 3.32 0.78 3.96 1983 2.·n 0.64 5.48 1.14 5.48 1984 2.87 0.67 3.76 0.88 4.60 1985 2.71 0.44 4.43 1.04 3.52 1986 1.83 0.41 4.45 0.67 3.82 1987 3.27 0.76 6.97 1.15 6.47 1988 2.61 0.52 6.08 1.81 5.56 1989 2.73 0.57 5.11 1.10 5.73 1990 2.96 0.62 5.15 0.79 3.56 1991 2.80 0.76 5.19 1.51 4.91 1992 2.63 0.91 5.02 1.06 5.78 1993 2.35 0.94 5.54 0.98 5.21 1994 2.90 0.56 5.15 1.38 7.25 Ortalama 2.57 0.64 4.94 1.08 5.00
ikinci Uriinlerin Ba~hca Sosyo Ekonomik ve Teknik Sorunlan
ikinci iirlll1lcrin ckim alanlanndaki aza Imanll1 ncdcnlcri arasll1da ii riin fiyatlannll1 yanll1da aYl1l zamanda baZl sosvo-ckonomik vc tcknik sonll1lann da ctkin oldugu soylcncbilir. Bu sorunlann
ba~lI1da olumsuz pazar ko~ullan. bazl
liriinlcrdc arzu cdilcn nitcliklcrc sahip \·c hastalJklara dayal1lkll <;qiUcrin yctcrsizligi \·c ara~ttnlla-gcli~tirmc <;abalan ilc gcli~ti rilcn tcknoloj iIcrin li rcticilcr tararll1dan tam olarak uygulanal11amasl gclmcktcdir. Oriinlcrc gorc bu son1l11ardan bazllan ~oylc slralanabilir.
Susam lanmll1m blivlik oranda i~giiciinc dayah olmasl. ckimin <;ogunlukla scrpmc usulii ilc yapJlmasl. zaman zaman i~giicii slkll1tlsl <;ckilmcsi. hastahklara dayal1lkh <;c~it omaYI~1. \'C \:cflll1in istikrarslz olmasl gibi ncdcnlcrin susam ckim alanll1l11 azall11asll1da oldllk9a oncmli rol oynadlgl soylcncbilir.
M ISlrda pazarlama. hasat \·c kurutma ozclliklc gcni~ alanlara ckim yapan lircticilcr i<;in sorun olmamaktadlr. M ISlr hasat zamal1l ha\'anm gcnclliklc yagl~h olmasl sonucu bi9crdovcr tarlaya
girmcmcktc vc <;ogu zaman hasat
gccikl11cktcdir. Bu durum isc mlslr ycrinc tchar bugday ckimini cngcllcl11cklCdir. Bolgcdc bugday+mlslr+pamuk mlina\'cbcsi ikinci iiri.'111 mlslr ckili~1crini artlrabilir.
Ycrfist@nll1 toprak istcgi baklllll11dan sc<;ici olmasl ncdcniy1c ckonomik anlal11da ycrfistlgl ycti~tiriciligi ancak bclirli alanlarda yapI1abilmcktcdir. Bu dllnllll dogal olarak ycrfJstlgl ckim alal1l artl~lI1l s1l11flamaktadlr. Aynca ycrfIstlgml11 hasatll1l11 zor vc gcnclliklc yagl~a kalmasl, kurutma sorununun olmasl ckil11 alanml s1l11flayan oncmli sonmlar arasll1da sayI1abilir.
Soya tafll11l halcn ildc bclli bir iki
lokasyon dl~lI1da ckim alam
bulal11amak1adlr. Mc\'cut ~artlar dcvam cdcrsc soyanll1 yorcdc lirctim dcscnindcn <;Ikacagl soylcncbilir. Bu durumun bir<;ok ncdcni olmakla bcrabcr ozclliklc bu iiriinlin bolgcyc ycni girdigi doncl111crdc hasatm c11c yapI1masl \·c pazarlamasll1daki sorunlar lircticinin soya lirctimindcn vazgc<;mcsinc ncdcn oll11u~tur. Hcr nc kadar bu sorun daha sonraki yI1larda bi<;crdovcrlc klsmcn gidcrilmcyc <;ah~lh11l~ isc dc yorcdc tanm i~1ctl11e1crinin \'c parscllcrinin 90k kii9iik
olu~u bi9Crdo\'cr bulmayl
zorla~tlrmak1adlr. Bu ncdcnle bir<;ok iirctici bi<;crdo\'cr bulamama cndi~csi ncdcniylc soya ckiminc yana~mamaktadlr. Ancak bir yorcdc belli saylda lirctici soya ckmcyc karar \'crirsc digcr iireticilcr ckmcyc
yana~maktadlr (OZKAN, 1993;
KUZGUN. 1993).
Burava kadar \urgulanan
sonmlann dl~ll1da. sulama ilc ilgili sorunlarda ikinci lirlinlcrin ckim alamm
olllmsuz yondc ctkilcmcktcdir. <;:ogunlukla su yctcrsizligindcn ilcri gclcn bu sorun ozclliklc slliama projclcrinin kuyruk klsmmdaki i~lctmclcrdc ctkili olmaktadlr. Aynca ara~tlrma-gcli~tirmc <;ah~malan ilc ikinci tirlinlcrdc ycni <;c~it gcli~tinnc vc ycti~tirmc tcknigi yontindcn gcrckli olan tcknolojilcr bUyilk ol<;tidc gcli~tiri1mcsinc
kar~m bunlann uygulamaya istcnilcn
dOzcydc yansldlgllll soylcmck gti<;tur. Bu durumun cn bUytik ncdcni olarak ilk ba~ta olllmsuz fiyat vc pazar ko~ullan gortinmcklc bcrabcr gcli~tirilcn tcknolojilcrin bir klsmmll1 tircticilcrin i<;indc ya~adlgl <;il1lik sistcmi i<;in nisbctcn uygun olmaYI~lmn da oncmli ctkisi oldugu soylcncbilir.
Sonu~
Antalya'da ikinci urun pro.1CSI ckim alalll \·c lirclim yonfmdcn yapilan tom ara~tIrllla-gcli~tirmc <;abalanna ragmcn projcdc on gortilcn hcdcl1crinc ula~amaml~tlr. Ozclliklc 1989 yIlll1dan sonra yorcdc pamuk ckim alanll1l11 % 61.2 azalmasma ragmcn aym doncmdc ikinci tirUnlcrin top lam ckiJi~ alalllnda % 49.9"luk bir azalma olmu~tur. Yani ikinci Uriin ckilcbilccck pOlansiycl alanda artl~ olmasma ragmcn ikinci iirUn ckim alanmda bu doncmdc yan yanya bir azalma gcr<;cklc~mi~tir. Digcr bir ifadcylc iircticilcr bllgday arkasll1a ikinci Uriinii gidcrck daha az ckmcktc vc tarlalanlll bugdaydan soma bo~ blrakmaktadlrlar. Bu durumun ba~la fiyatlar olmak Uzcrc oldllk<;a oncmli sosyo ckonomik vc tcknik ncdcnlcri vardlr. Bolgcdc bulunan i~lctmJcr pazara yonclik tirctim yaptlklanndan ii rcl ici Icrin kararlannda karhhk oncmli bir motivasyon kaynagldlr. Bu ncdcnlc oncrilcn tcknoloji iircticinin gclirini artlrmaz ya da riski azaltmasa 0 tcknolojinin uygulama ~ansl <;ok az olmaktadlr.
Sonu<; olarak fizikscl vc biyolojik [ak10rlcrin uygun olmasl bir tirctim sistcminin ycrlc~l11csi vc gcli~mcsindc gcrckli ancak yctcrli bir ko~ul dcgildir. Nitckim Antalya'da ikinci lirlin tanmmda ongorlilcn hcdcJlcrc yapilan ttim <;abalara ragmcn bugilnc kadar ula~I1amaml~tIr. Egcr mcvcut ckonomik vc tcknik sonmlar 90zilmlenmez isc bll konllda bllndan soma
istcnilcn scviycyc ula~I1masmm zor olacagl soylcncbilir.
Kaynaklar
ANONYMOUS, 1985. Akdcniz Tanmsal
Ara~tmna Enstitusti Ekonomi Boliimti <;:ah~malan, Akdeniz Tanmsal Ara~tlrma Enstittisti, Antalya.
KUZGUN, M.. 1993. Antalya'da Aksu Havzaslllda lkinci Orlin Projcsi Uygulama vc Sonu<;lanllln Ekonomik A<;ldan Dcgcrlcndirilmesi Ozcrinc Bir Ara~tlrma. E. O. Fen Bilimlcri Enstittisti, Bomova, izmir. TARIM iL MODORLOOO (<;:c~it YIIlar).
ikinci Orlin Ekim Alanlan KaYltlan, Antalva.
OLEZ, H., ALTUNAY, A. vc TEMiz, K., 1981. Sulama Alanlarmda ikinci vc
o
<;ti ncti Orlin Alma Olanaklan. Tiirkiyc II. Tanm Kongrcsi, 19-22 Ekim, Ankara.OZKAN, B.. 1993. Aksu Sulama Alanma Gircn Tanm i~lctmelcrinin Ekonomik Analizi vc Orlin Dcscnini EtkiJcvcn Faktorlcr. <;:.0. Fen Bilimlcri Enstitosil, Ankara.
OZKAN, 8., 1995a. Antalya'da Pamuk Ekil11 Alam Ozcrinc Net Gclirin Etkisi. Anadolu Dcrgisi. Egc Tanmsal Ara~tmna Enstittisti, Mcncmcn, lzmir (Basklda).
OZKAN, B., 1995b. Bazl Ana vc ikinci Urlinlcrin Ekonomik Yonden Dcgcrlcndirilmcsi. Tarla Bitkilcri Mcrkcz Ara~tlmla Enslitusti Dergisi, Ankara (Basklda).
