Tiles of Rüstem Paşa Mosque

i i

mm

â lil

:Î

o

İ| M |

« W

5S>W®|i'r

_{ssMSSsa <}

İİ'IİKİİ

mm

m

mm

:- iSiSs&^sS

R iistem Paşa C a­ mii, İstanbul’da ti­ cari nabzın kuvvet­ le attığı Tahtaka- le’de, dış mimarisi ile p e k de g ö z e çarpmayan bir ya­ pı. Çevresindeki iş­ yerlerinden sıyrıla­ rak görülebilmesi, an cak d ü k k ân la r ve depolardan olu­ şan bir zemin kat üzerine oturtulması ile sağlanmış. Ca­ m inin a vlu su n a, çeşitli tarihlerden kalm a iş han ları arasından yükselen merdivenlerle ula­ şılıyor. Bu yüksek­ liğe vardığım ızda işyerlerini ve dar so kakları unutur, M imar S in an ’ın b a şy a p ıtla rın d a n biri karşısında bu­ luruz kendimizi. Cami 1560’1i

yıllar-Mimar Sinan’ın başyapıtlarından biri olan Rüstem Paşa Camii, İstanbul Tahta- kale’de işyerleri arasında soluk almaya çalışan, çinileriyle büyüleyici bir eser. Rüstem Paşa Mosque is one of the masterpieces by the 16th century archi­ tect Mimar Sinan. Celebrated for its tiles, the mosque stands in Tahtakale, one of the traditional commercial areas of Istanbul.

R ü stem Paşa M os­ q u e sta n d s in T a h ta ka le, on e o f the traditional com­ m e r c ia l a reas o f Istanbul. From the o u tsid e th is 16th cen tu ry m osque makes little impact, hem m ed in as it is by c o m m e rcia l buildings from vari­ ous dates. To increase its visibility in this crowded dis­ trict it was b u ilt a bove a g r o u n d storey consisting o f shops and depots. A flig h t o f steps leads up into the c o u r t­ yard from the street, and there the shops a n d narrow streets are forgotten as you co n fr o n t on e o f M im a r S in a n ’s grea test m aster­ pieces.

110

da Mimar Koca Si­ nan tarafından, dö­ nemin en ünlü dev­ let ad am ların d an Sadrazam Rüstem Paşa için yapılm ış olm asın a rağm en, orta büyüklükte ve tek m in arelid ir. Çünkü, o dönemde cami yapımıyla ilgili b azı kurallara u y ­ mak gerekliydi. Bir­ den fazla minare ve ço k sayıd a şerefe a n cak su ltan ların yaptırdığı camilerde bulunabilirdi. Rüs­ tem Paşa ise nere­ d e y se p ad işah tan daha z e n g in ve güçlü bir kimseydi. Peki bu durumda, gücünü İstanbul’da kendi adını taşıya­ cak cam id e nasıl gösterecekti? Sorumuzun yanıtını yapının süslem ele­ rin de b u lu y o ru z. Mimar Sinan, yapı­ larında aşırı süsle­ m eden kaçın ırd ı. Kanuni Sultan Sü­ leyman için yaptığı S ü leym a n iye Ca- mii’nde bile çiniyi ölçülü, hatta çok az kullanmıştı. Rüstem Paşa Camii’nde ise bütün duvarlar ve taşıyıcı elem anlar, büyük kemerler hi­ zasına kadar tama­ men çini ile kaplı. Ö yle ki, dönem in ünlü İznik çini atöl­ yeleri, cam iye çini y e tiş tire m iy o rd u . Hatta Kütahya’dan çini getirilmesi g e ­ rekmişti.

Rüstem Paşa Camii

Sadrazam Rüstem Paşa’nın gücünü ve zenginliğini göstermek için yaptırdığı ca­ mi, görkemini süslemelerinden alıyor. Caminin çinilerinde birbirinden farklı kırk-elli çeşit lale motifi kullanılmış. / The magnificence of grand vezir Rüstem Paşa’s mosque lie in its decoration, by which he desired to reflect his power and wealth. The motifs on the spectacular tiles include more than forty differ­ ent tulip motifs alone.

The m osq ue was built in the 1560s by M im a r K oca S in a n f o r G ra n d Vezir Rüstem Paşa, on e o f the most ren ow n ed states­ man o f the period, yet it is o f medium size and has a sin­ gle minaret'. Strict protocol prevailed at the tim e a n d on ly the royal m osques b u ilt by the sultans co u ld h ave m ore th a n on e m in a ret or minarets with mul­ tip le b a lco n ie s. Since Rüstem Paşa was almost as rich a n d p o w e r fu l as the sultan him self how was he to reflect this in the mosque he fo u n d ­ ed?

The answer to this question lay in the m o sq u e’s d eco ra ­ tion. Mimar Sinan was an a rch itect who avoided extra­ vagant decoration in his b u ild in g s. Even the Süleyma­ niye Mosque which he built fo r Süley­ m an the M a g n if­ ic e n t m a d e re­ stra in ed , in d e e d m in im a l, use o f tiles. In Rüstem Paşa Mosque, how­ ever, the walls and pillars are entirely covered with tiles up to the level o f the great arches. So m any tiles were required that the celebrated tile

pot-Duvarların geni} yüzeyleri ile tajıyıcı büyük ayakları kaplayan çinilerin çoğunda, çok stilize motifler ile daha naturalist bitki motifleri yan yana, zaman zaman da iç içe kullandım} (en üstte). Camide, ancak tekstil ürünlerinde görülen özelliğe sa­ hip bordürler de bulunuyor (üstte). / Most of the tiles which cover the walls and pillars combine highly stylised motifs with the more naturalistic floriate designs which emerged in the mid-16th century (top). Some of the borders have designs otherwise seen only on textiles (above).

teries o f İznik could not produce them in sufficient quantities, and some had to be made at the potteries o f Kütahya.

Rüstern Paşa Mosque has been damaged several times over the centuries by fires and earthquakes, but each time the tiles h ave been c a r e fu lly rep la ced . The mosque was last restored in the 1990s, when measures were taken to strengthen the bonds o f the tile panels, and errors made during previous repairs were cor­ rected.

In the golden age o f Ottoman tile mak­ ing, a bright coral red and emerald green were added to the tr a d itio n a l p a le tte o f turquoise a n d cobalt blue. The tiles o f this p eriod are also characterised by the use o f w hite p a ste a n d a high quality transparent glaze, so p r o d u c in g a c le a r w hite g ro u n d a gain st w hich the brilliant colours glow vividly. The interior o f this mosque is therefore a dazzling riot o f colour and pattern.

Most o f the tiles have infinite­ ly repeating patterns, com ­ b in in g the hig h ly stylised motifs o f earlier cen tu ries with the more naturalistic

b irk aç defa yan gın ve depremden zarar g ö rd ü . Y a p ıla n ta­ mirlerde ise, her se­ ferinde yerlerin den oynayan çiniler yeni­ den duvarlara yerleş­ tirildi. Cam ideki en son restorasyon ça­ lışması, 19901ı yıllar­ da yapıldı. Çinilerin yerlerinden oynama­ ması için gerekli sağ­ lamlaştırma işlemleri yapıldığı gibi, önceki çalışmalarda yapılmış yanlış düzenlem eler de giderildi.

Osmanlı çiniciliğinin altın yıllarını yaşadığı

dönemde, çini sanatının klasik renkleri olan firuze mavisi ve laciverde güzel, canlı bir kırmızı ve zümrüt yeşili eklen­ mişti. Ayrıca beyaz hamurun ve saydam sırın kalitesi ile çok temiz bir beyazlık sağlanıyordu. İşte, Rüstem Paşa Ca- mii’nin iç görünüşü, bu renklerin sağla­ dığı canlılığı yansıtır.

Duvarların geniş yüzeyleri ile taşıyıcı büyük ayakları kaplayan çinilerin ço­ ğunda, sonsuz düzende tekrarlanan de­ senler uygulanmış. Bu çinilerde, O s­ manlI sanatının yüzyıllar boyunca uygu­ ladığı çok stilize motifler, 16. yüzyıl or­ tasında ortaya çıkan daha naturalist bit­ ki motifleriyle yan yana, zaman zaman da iç içe kullanılmış. Bu birleşimin en güzel örnekleri Rüstem Paşa Camii çini­ lerinde sergilenmiş. Geleneksel motifler

1 14

Caminin çinilerinde geleneksel motifler de farklı bir anlayışla kullanılmış. Rumiler bazen çarkıfelek gibi dönüyor, bazen de birkaç tanesi birleye­ rek daha büyük motifler oluşturuyor (üstte). Bir başka çini panoda ise, hançer biçimli yapraklar sanki rüzgârda uçuşuyor (altta). / The mosque’s tiles use traditional motifs in new compositions, such as spiralling rum î scrolls, or several combined together to form larger motifs (above). Another tile panel has a design of feathery lanceolate leaves which seem to waft in the breeze (below).

de oldukça farklı bir anlayış içinde karşımıza çıkıyor. Rumiler bazen çar­ kıfelek gibi dönü­ yor, bazen de bir­ kaç tanesi birleşe- rek daha b ü y ü k m otifler oluşturu­ yor.

Ö rn e ğ in i sa d e c e bu yapıda saptadı­ ğım ız bir çini pa­ noda ise, naturalist akıma geçiş döne­ minin, saz üslubu­ nun y an sım asın ı buluyoruz. Panoya bakarken, hançer biçimli yaprakların rüzgârda uçuşm a­ sını görür gibi olu­ ruz.

Gerek sonsuz de­ senlerin, gerek se b ü y ü k p an o ların etrafın d a ilgin ç

bordürler bulunuyor. Bunların kiminde laleler ve karanfiller, geleneksel motiflerle birlikte. Ca­ mide, ancak tekstil ürünlerinde görülen özelli­ ğe sahip bordürler de bulunuyor; büyük mini­ lerin oluşturduğu genişçe yüzeyler, ikincil mo­ tif olarak kullanılan stilize çiçeklerle hareket­ lendirilmiş.

Rüstem Paşa Camii çinileri, aynı zamanda, yüz­ yıl ortasından başlayarak ortaya çıkan naturalist

flo r ia te d esig n s which emerged in the m id-16th cen­ tury. The loveliest exa m p les o f this new style o f deco­ ra tion are to be seen on the tiles o f Rüstem P a şa Mosque. The tradi­ tional motifs, too, are u sed in new compositions, such as spiralling rumî scrolls sometimes, or severa l c o m ­ b in ed together to form larger motifs.

O n e tile p a n e l u n iq u e to this b uild in g is d eco ­ ra ted in the so- called sa z style o f

I the tr a n sitio n a l 5 period leading up î to the naturalistic

movement. This is characterised by feathery lanceolate leaves which seem to waft in the breeze as you look at the panel.

The borders which fram e both the infinitely repeating designs and the large panels have a fascin atin g array o f designs. Some com bine tulips and carnations with traditional motifs. Others have designs otherwise seen only on tex­ tiles, consisting o f large rumî scrolls highlighted

bitkisel süsleme akımının en güzel örneklerine sahip. Sonsuz düzendeki çinilerde kullanılan çiçek çeşitleri lale, karanfil ve gülden ibaret. Ancak, caminin çinileri lale motiflerinin çeşitli­ liği ile ünlü. Rüstem Paşa Camii’nde birbirin­ den farklı, kırk-elli çeşit lale saptanmış.

En zengin çini panolar ise, bahar açmış meyve ağaçları ya da bunların dallarından oluşuyor. Çokgen planlı mihrap nişinin her bir yüzeyinde tekrarlanan birbirinin eşi panolarda, geleneksel stilize motiflerden bir arka plan üzerinde, vazo­ da bahar açmış dallar yer alıyor. Dönem akımı­ na rağmen gelenekten vazgeçilmemiş, bahar açmış dallar bir şemse (oval madalyon) içine alınmış.

Bu panodaki nispeten yalın görünüşteki bahar

Türünün bir başyapıtı olan pano, doğayı son cemaat yerine taşımış. Bahar kompozisyonu, düğümlü bir şeritle kemer şeklinde sınırlanm ış Böylece son cemaat yerinde namaz kılacaklar için küçük bir mihrap oluşturulmuş (üstte). Gerek sonsuz desenlerin, gerekse büyük panola­ rın etrafında ilginç bordürler bulu­ nuyor (sağda). / In the colonnad­ ed portico is a panel which is a masterpiece of the art of tile dec­ oration. The n atu ralistic spring scene is framed at the top by an arched knotted band, so forming a sm all prayer niche for those praying here (above). There are ornate borders around both the infinitely repeating designs and the tile panels (right).

by stylised flowers. Rüstem Paşa M o sq u e ’s tiles in c lu d e the f in e s t examples o f natura­ listic floriate decora­ tion, with tulips, car­ n a tio n s a n d roses arranged in repeat­ ing patterns. Above all they are celebrat­ ed f o r the unprece­ d en ted diversity o f tu lip m otifs, with over forty different variations occurring in the mosque. The most exq u isite tile p a n e ls have designs o f trees in blossom or blossom ing branches. Each surface o f the polygonal prayer niche is adorned with identical panels with a design o f blossoming stems in vases against a ground o f traditional stylised motifs. Despite the new trends in decoration o f the time, tradition has been maintained in the form o f blossoming branches inside oval medallions.

The relatively simple blossom motif o f the niche panels is repeated in a fa r more ornate compo­

sition in the colonnaded portico. This panel is a masterpiece o f the art o f tiling. The fairly thick tree branches are realistic in both colour and form. Even the knots on the branches can be seen, and the blossom is drawn in detail, with shading that lends a sense o f depth. In the

1 18

motifinin son cemaat yerinde, çok daha zengin bir kompozisyon oluşturduğunu görürüz. Türü­ nün bir başyapıtı olan bu panoda, ağacın dalla­ rı oldukça kalın ve doğadaki rengine çok uy­ gun. Dallar üzerinde budak yerleri bile belirtil­ miş, çiçekler ayrıntılı, gölgeli ve adeta katmerli çizilmiş. Panonun alt bölümünde bahar ayları­ nın, başta lale ve gül olmak üzere çeşitli çiçek­ leri işlenmiş. Bunlar ağacın dalları arasına gire­ rek zemindeki boşlukları dengeli bir şekilde dolduruyorlar. Dikkati çeken bir başka motif ise, panoda birkaç yerde tekrarlanan haşhaş kozası. Bahar kompozisyonu, düğümlü bir şe­ ritle kemer şeklinde sınırlanmış. Böylece son cemaat yerinde namaz kılacaklar için bir küçük mihrap oluşturulmuş. Geleneklerden yine vaz­ geçilmemiş, kemerin yukarısında kalan bölüm­ ler için rumiler tercih edilmiş.

Osmanlı mimarisinin ve çini sanatının dorukta olduğu dönemin en seçkin yapılarından biri olan Rüstem Paşa Camii’nin güzelliklerini tam olarak algılamanın ancak yerinde görm ekle sağlanabileceğini unutmayalım. •

* Prof. Dr. Yıldız Demiriz, sanat tarihçisi.

Çokgen planlı mihrap ni|inin her bir yüzeyinde tekrarlanan birbirinin eşi panolarda, geleneksel stilize motiflerden bir arka plan üzerinde, vazoda bahar açmı§ dallar yer alıyor. / Each surface of the polygo­ nal prayer niche is adorned with identical tile panels. The design is of blossoming stems in vases against a ground of traditional stylised motifs.

lower section o f the panel are numerous spring flowers, principally tulips and roses, which are set in the spaces between the tree branches. Opium seed pods are another fascinating motif which is repeated several times in this panel. This representation o f spring is fram ed at the top by an arched knotted band, so forming a small prayer niche fo r those praying in the por­ tico to turn towards. Again tradition has not been neglected, and the area above the arch is filled with rumî scrolls.

The beauties o f Rüstem Paşa Mosque, which is one o f the most spectacular monuments o f the period when Ottoman architecture and tiling were at their zenith, must be seen fo r their fu ll impact to be appreciated. •

* Prof Dr Yıldız Demiriz is an art historian.

120

S K Y L IF E H A Z İR A N J U N E 2 0 0 0