BİR TANIĞIN
SEYİR
DEFTERİNDEN
Ayşe Özberki
— Sabiha H anım kendinizi tan ıü r mısınız? . — K uruçeşm e’de doğdum . 6 yaşında resime baş
ladım . 9-10 yaşlarında Bahriyeli (Ali) Sam i (Boyar) Bey ile resim çalışmaya başladım. 14-15 yaşlarına kadar resim hocam oldu. 1919 yılında Berlin’e gittim , a i lem gönderdi. Bir buçuk yıl kadar orada Louis Co- rin th 'in atölyesinde çalıştım . Spartaküs ihtilâlinin karışıklıkları yüzünden İstanbul’a döndüm . Her yıl, Sanayi-i Nefise teşekkülünde T ürk ressam ları resim lerini teşhir ederlerdi. Ben de katılırdım . Sonra M ü n ih ’e gittim , yine ailem gönderdi. Bu sefer M oritz H aym an’ın yanında resim yaptım . M ünih Sanal A ka d e m isin in giriş im tihanı hazırlanıyordum . Üç yıllığı na gitm iştim . M oritz H aym an ile bir yıl çalıştım , bir buçuk vıi da Sanat A kadem isinde Cari C asper’in ya nında çalıştım im tihnanı verdiğim için. Öyle kolay kolay A kadem i’ye girilm ezdi. T ekrar İstanbul’a gel dim . Ben A lm an y a'd an gittikten sonra, o H itler pa- tırdıst sırasında Moritz H aym an kendisini beşinci kattan atarak intihar etti. I930’da da yine üç yıllığına P a ris'e gönderildim . O rad a hem Louvre M üzesinde " k o p i” çalıştım , hem de Paul Signac'ın atölyesinde bulundum . İki defa G rand P alais'de Independants’- ların sergisine katıldım , bir defa da G alerie B rau n ’da teşhir ettim . Sonra İstan b u l'a döndüğüm de F ilarm o ni D erneği’nde özel bir sergi açtım . A m cam M ahm ut Nedim O yvar’ın im kânı vardı ve beni İtaly a’ya gön derdi. V atican ve Villa Borges’de transfigürasyon ça lışm aları yaptım . Birinde R afaello’nun diğerinde ise T itien’inkini yaptım . Sonra C h irico 'n u n yanm a gir dim . Fakat ilk önce ‘‘Ben yanım da çoluk çocuk | çalıştırm am " diye itiraz etti. Ben de "m aître, beni al m ıyorsun iyi hoş anlarım . Ben İstan b u l'd an geliyo rum , hiç olm azsa b an a yol göster. Şu an d a R afael'in kopisini hazırlıyorum ” dedim , şüpheli bir edâ ile “ Sen m i?” dedi. İlgilendi, yaptığım işi görünce beni yanı n a aldı. Üç yıl yanında çalıştım . Bana bir gün "B en yoruluyorum , Amerika işleri ile yavaş yavaş sen ilgilen" dem işti. A m erika’d an , Brezilya gibi ülkelerden m ü zelere sipariş alm ıştı. F akat bir gün “ R üyam da seni görüyorum , çok özledim " diye bir m ektup aldım a n nem den. A ğır hastaydı. Rio-M io, resim-mesim kalsın ■ dedim ve İstanbul’a dönmeye karar verdim. Kolay değil
bu, ana m ektubu başka bir şeye benzemez. — O devirde genç yaşta ve sık sık A vrupa'de belli- başlı sanat m erkezlerinde bulunm uş olm anız ilginç.
— Ben hiç okula gitm edim . O devirde kızlar hep ■ evde o tu ru rd u . Ben de annem gibi hep evde eğilim
gördüm , özel hocalarla. A nnem (Zcliha H andan) de
i çok sanatçı bir insandı. M eselâ T ürkiye'de pullu re sim yapan ilk insanlardandı. Babası (D ahiliye N azı rı) M ehm ed M em duh P aşa’nın kalemi çok kuvvetli idi ve bu vasfı ile m eşhurdu. Birçok şiiri, yazısı vardı fa kat oturdukları köşk yandı, bir şey kalm adı. Ben üç erkek çocukla büyüdüm , biri kardeşim diğerleri yc-1 genlerim . Bahçeli bir evde o tu ran kalabalık bir ailey dik. Ç ok giden gelen olurdu. Bazen fazla oyuna daldığım da resim yapm ıyorum diye kızarlardı. Yani resim yapm am için özen gösterilirdi. A lm anya'da Hin- d en b u rg 'u n kızlar pansiyonunda kalırdım . Atölyeye rahibe g ö tü rü r rahibe getirirdi. Namık İsm ail P aris’- den T ürkiye’ye döndüğünde A bdülhak Şinasi’yc “ Pa- ris’de bir Türk kızı v a r...” diye beni m eth edince o da "B izim H andan H an ım ’ın kızı o " dem iş. A nnesi bizde kalırdı, annem in yakın arkadaşıydı. M uhitim de ve tab iî ailem de yakından uzaklan sanatla ilgile nen insanlar vardı ve beni çok desteklediler. Hiç unutm uyorum bir gün evde, bir broşürde kutusu, san dalyesi ve şövalyesi tek p arça olan bir takım gördüm sık sık da ne k ad ar güzel olduğunu anlattım . Derken bir gün kardeşim , sana bir paket var dedi. Bir açtım ki sözünü ettiğim o şövalye. H eyecandan üç gece uyu yam adım . O nun hevesi ile yaz günü güneşin altında bol bol resim yaptım . H atta o zam anki İslâm Eserle ri M üzesi M üdürü Ali Sam i Bey bana “ Y anına bir adam vereyim. Kıpkırm ızı olm uşsun, kutuyu sen mi
1
De Chirico’dan Koçu’ya
Sabiha Bozcalı’nın
olağanüstü serüveni
Sabiha Bozcalı, yıllar yılı Reşat Ekrem Koçu’nun
özgün çalışmalarını resimleyerek haklı bir üne eriş
mişti. Ama pek az kişi Sabiha hanımın ilginç yaşam
öyküsünü tanır. Burada, ilk kez, onun De Chirico gibi
büyük bir ressamla çalıştığını, Müsahipzade Celâl ile
arkadaşlığını, Koçu’yla gerçekleştirdiği işbirliğini kendi
ağzından okuyacaksınız.
taşıyorsun, o ıııu seni (aşıyor belli değil" dem işti. Y anım a bir adam verdiler, yüzü çökm üş, am a bu yaşlılıktan gelen bir şey değildi, zor günlerin vermiş olduğu yıpranm ışlık. A dam çantam ı taşırken bir yan- , dan da üstüne başına bakıp kılık kıyafetinin tam tersi bir izlenim bıraktığını düşıindum . Neyse Süleym ani- ye’ye gittik, adam eski bir T ürk evinin m erm er basa m aklarının üstüne o tu rd u . Ben "B u y ru n sandalyede olu ru n üşüteceksiniz" deyince "Ö nem li değil biz. alışığız" cevabını verdi. Baktım ben resim yaparken adam beni dikkatle izliyor. "S a n ata m eraklısınız g a lib a " dedim , o da "B v et, ben yazı y azarım " diye rek cebinden ürkek ürkek buruşuk bir kağıt çıkardı ve okum aya başladı, Farisi, A rapça anlam adığım ke lim eler vardı fakat çok duygulandım ve eve gidince annem e anlattığım da "A llah A llah” dedi, bir gün bi- I ziınlc geldi. A dam yazılarını uzun uzun annem e ok u d u , annem çok duygulandı ve gözlerinden şıpır şıpır
I
yaş akm aya başladı. A dam telâşlandı, ben çok güne şin altında kaldı o n d an d ır diye durum u idare etmeyeçalıştım , m üzeye d öndük. Annem m üze m üdürüne "K im bu a d am ?" diye sorunca m üze m üdürü “ S o r mayın hanımefendi, çok perişandı, idareten buraya al mak zorunda kaldık, m uh arrir M üsahipzade C elal" dedi. Çok m ahçup oldum , ondan sonra yalnız gitmek istediğimi söyledim .
— Son Türkiye’ye dönüşünüzden sonra resime olan ilginiz devam etti mi?
— Efendim şöyle oldu. Berlin dönüşü A kadem i'- de bir ay kadar Feym an D u rm an 'm atölyesinde ça lıştım . Nam ık İsmail kendi atölyesini kurunca beni oraya m isafir öğıretıci olarak aldı. De C hirico'nun ya nından ayrılınca İsta n b u l'a döndüm ve bir süre so n ra A m erikan H aberler B ürosu’nda 123 parçalık bir sergi açtım . Sonra a ra d an zam an geçti, bir gün Rcfiğ Cevat U lunay bana " A li Naci resim lerini görmek istiy o r" dedi ve ondan sonra oğlu E rcüm ent ile beni işe aldılar. Reşat Ekrem Bey (Koçu) ile çalışm aya baş ladım . Yirmi yıl süre ile birçok yerde illüstrasyon yap tım .
— Reşat Ekrem Koçu ile ilk kez M illiyet gazete sinde mi karşılaştınız?
— Evet. D aha gazetenin binası tam am lanm am ış tı. biz Molla Fenari Sokak’taki büroda çabşmaya. m aaş olm aya başlam ıştık.
— İlk karşılaşm anız nasıl oldu?
— Beni Ali Naci Bey tanıştırdı Reşat Ekrem Bey ile. Ali Naci Bey. Reşat Ekrem Bey’e "S ab ih a H a nım sizin illüstrasyonları y ap acak " dedi. İlk önce pek iyi karşılamadı ve “ Ben kadınla çalışam am " dedi. Faz la üstünde durm adım , aslında taassubundan filân de ğil o güne kadar hiç kadınla çalışmamış ondan. İstediği illüstrasyonları hazırladım , beğendi. Yirmi yıl birlik te çalıştık.
— Nasıl bir çalışm a düzeniniz vardı? — Y azıları hazırlardı. M eselâ M illiyet verdiği ilk tarih ilâvesi "T ü rk Z aferleri"n d e kıyafetleri çizerken zorlanınca, kendi arşivinden resim ler, m etinler çıka rıp "İş te çizmeleri şöyle olacak, sarığı böyle o lacak " veya at koşum larını her devire göre nasıl olacağını a n latırdı. O zam anlar Türk kıyafetleri ile ilgili derli top lu Türkçe kitap yoktu, am a A lm anların vardı. Çok bilgili bir insandı, yazacağını çok iyi incelerdi. G öz tepe'de doğduğu köşkte o tu ru rd u . K ocam an bir kü tüphanesi vardı. M asanın üstü kitap doluydu. K itapların arasında kaybolurdu. O d ad a olup olm a dığını'sigara dum anından anlardım . H azırlanan y a zılara göre ben de illüstrasyonu yapardım .
— Reşat Ekrem K oçu’nun kişiliğinden biraz söz eder misiniz?
— A sabi m izaçlıydı am a son derece de nazikti. Yirmi vıl çalıştık haııizatında bir kez olsun beni kır m adı, bana hep H em şirem " der. hatırım ı sorardı. Çok çalışkandı. Bütün gün G öztepe’de odasında meşgul idi. İyi de bir insandı. Köyden fakirleri alır giydirir, o k u tu rd u . Bu işe çok parası gitm iştir. İlk İstanbul A nsik lopedisi renkli olarak çıkmış, fakat parası olmadığı için yarıda kalm ış. Bu benden önce oluyor. M uhurzade H an ı’nda yeniden başladı ve o ansiklopediyi çıkara bilm ek için katını satm ak zorunda kaldı, m addî y ar dım da bulunurum diyenler yardım etm eyince. Bu yönden biraz küskündü.
— Reşat Ekrem Koçu İstanbul A nsiklopeİisi'nin yedinci cildinde "B u öm rüm ün m ahsulu eserde aziz ve büyük san atk âr Sabiha Bozcalı H anım efendi hem şiremin emeği, en az benim goz nurum kadardır. M in netle. şü k ra n la" diyerek size ith af yazm ış.
— A nsiklopedide bütün resimleri ben yapm adım tabii. Fakat bana alıştı, ben de ona alıştım ve ne iste diğini, nasıl istediğini çok iyi biliyordum ve Reşat Ek rem Bey ölene kadar onunla çalıştım. O öldükten sonra illüstrasyonları bıraktım , kendim e çalıştım . İlk kadın iliüstraıör idim fakat aslen ben yağlıboya portrecisi- ytm . Ö lüm ünden bir hafta evvel A n k ara'y a şeref b a sın kartı alm aya gitm iştim . İstan b u l’a döner dönm ez kendisini aradım , pek çok yazı yazdığını söyledi. " H a zırlayacağınız pek çok m alzem e var. pazartesi bekliyorum " dedi. P azar günü aradım ve ölüm h a berini aldım .
— T abii ki ansiklopedi yarıda k a ld ı... — Reşat Ekrem Bey öldüğünde ansiklopedinin on- birinci cildi yayınlanm ıştı Reşat Ekrem bunların 25 c il' olacağın, söylerdi, elinde de henüz kullanılm am ış birçok m alzem e ve yazı vardı. A nsiklopediyi evlâtlığı Mehmet Koçu’nun üzerine yapmıştı. M ehm et'in de a n siklopedide emeği vardır. O da geçen sene öldü. Biı gün S edauE ldem bana "A ca b a ansiklopediye devanı etmek m üm kün m ü. siz bu işi yapar m ısınız?" diye sordu. Ben Reşat E krem 'e yardım cı olur, resimleri v.ı p,ır-.iım.Yazı bam başka bir iş.
— İllüstrasyon çalışm alarınız hangileridir? — B unlar Koçu yayınlarından çıktı, eserlerin adı 'h aşm etli Y osm alar'. 'D ağ P adişahları'. P an o n a Ha İİF. 'K abakçı M u şta la '. Erkek k ız la r', 'Y eniçeriler'. 'O sm anıı Padişahları'. Ayrıca MİH-yet 'T ıirk Zaferleri' çalışm alarına benzer çalışm aları, her eüncK ösem Sul ta n ’), C um huriyet ('İstan b u l V akıfları') gibi çalış m alarım ız oldu Y atan. Tercüm an gibi gazetelerde. Nezihe A razTn olduğu dönem de M eydan L arousse'- da sarıklı hoca gibi bazı illüstrasyonları ben y ap ıy o r dum . fakat ameliyat için İsviçre'ye gidince bu işe devanı edem edim . Kaç yaşındayım d ersiniz?.... 81.
— D oğrusu aklım dan 70 geçirip 65 gösterdiğinizi düşündüm . O zam an siz kaybolan İstan b u l'd an ko rum ay a çalıştıklarım ızı yakinen yaşadınız.
— İstan b u l'u n o rom antik hali gitti, eski güzellik ler gitti. Şim di çok kalabalık. A partm an hayatı sini rime dokunuyor. Ben m anolyaların, katırtırnaklarm m açlığı ağaçlı, büyük bahçesi olan bir evde büyüdüm . Sabah kalktığım yerde resim yapm ak zorum a gidiyor, yalıda bahçedeki m üştem ilatta altı m etreye yedi m et re bir atölyem vardı. B urada Ç allı. İhap H ulusi ve arkadaşlar toplanırdık. Kuzu çevirirdik. 9 yıl önce Ki- reçbum u'ndaki yalıyı M imarı (D arango. M emduh Paşa yalısı) satm ak zorunda kaldık. 17 odalı yalıda bir ıck ben oturm aya başlam ıştım . Biz kendi m em leketim i zin temiz kalm ası için hiçbir şey yapm ıyoruz. D ünya nın en güzel m em leketine sahibiz. Burası bakım ister. Herkes herkesten bir şey bekliyor.
i
tI *
• *-Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği T a h a T o ro s Arşivi
