T.C
DOKUZ EYLÜL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
ĐKTĐSAT ANABĐLĐM DALI DOKTORA TEZĐ
A
A
V
V
RU
R
UP
P
A
A
B
BĐ
ĐR
RL
LĐ
Đ
ĞĐ
Ğ
Đ
S
S
ÜR
Ü
RE
EC
CĐ
ĐN
ND
DE
E
T
TÜ
Ü
RK
R
K
B
BA
AN
NK
K
AC
A
CI
I
LI
L
I
ĞI
Ğ
I
NI
N
I
N
N
R
RE
EK
K
AB
A
BE
ET
T
G
GÜ
Ü
CÜ
C
Ü
Hayrettin AFŞAR Danışman Prof. Dr. Recep KÖK 2008YEMĐN METNĐ
Doktora Tezi olarak sunduğum ‘‘Avrupa Birliği Sürecinde Türk Bankacılığının Rekabet Gücü’’adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yaparak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.
Tarih
DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Anabilim Dalı : Programı : Tez Konusu :
Sınav Tarihi ve Saati :
Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün ……….. tarih ve ………. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 30.maddesi gereğince doktora tez sınavına alınmıştır.
Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini …. dakikalık süre içinde
savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin,
BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BĐRLĐĞĐ Ο DÜZELTĐLMESĐNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDĐNE Ο**
ile karar verilmiştir.
Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο*** Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο**
* Bu halde adaya 6 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir.
*** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir.
Evet Tez, burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fulbright vb.) aday olabilir. Ο Tez, mevcut hali ile basılabilir. Ο Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο Tezin, basımı gerekliliği yoktur. Ο
JÜRĐ ÜYELERĐ ĐMZA ……… □ Başarılı □ Düzeltme □Red ………..
……… □ Başarılı □ Düzeltme □Red ………...
……… □ Başarılı □ Düzeltme □Red …. …………
……… □ Başarılı □ Düzeltme □Red ………...
……… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….
ÖNSÖZ
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Đktisat Ana Bilim Dalı Doktora Programı kapsamında hazırlanan ‘‘ Avrupa Birliği Sürecinde Türk Bankacılığının Rekabet Gücü’’ adlı bu çalışma bir çok kişinin bilgi, birikim, emeğinden yararlanılarak oluşturulmuştur.
Bu kişilerden birisi olan ve uzun zaman Tez danışmanım sıfatıyla kendisinin düşüncelerinden yararlandığım, ancak zamansız ölümü nedeniyle çalışmamın sonucunu göremeyen hocam Prof. Dr. M. Sadık ACAR’ı özellikle rahmetle ve saygıyla anmak istiyorum. Alçak gönüllü kişiliği ve ilkeleriyle örnek teşkil eden çok değerli bu bilim insanın çalışmamın olgunlaşmasında ve içeriğinin şekillenmesinde göstermiş olduğu içten ve sıcak çabalarını ömrüm boyunca unutmayacağım. Diğer taraftan; Tez Đzleme Komitesinin üyesi olarak çalışmamın başından itibaren sürekli düşüncelerinden ve değerlendirmelerinden yararlandığım ve uygulama kısmının modellemesindeki katkıları benim için rehber olan, ancak, sevgili hocamız Prof. Dr. M. Sadık ACAR’ın aramızdan ayrılmasından sonra tamamlama sorumluluğunu da büyük bir incelik ve nezaketle benimle paylaşan ve yoğun iş programı içerisinde çalışmamın daha iyi olması için katkılarını sürdürmeye devam eden çok değerli hocam Prof. Dr. Recep KÖK’e en derin şükranlarımı ve saygılarımı sunarım. Ayrıca; Tez Đzleme Komitesi üyeleri Prof. Dr. Hüseyin Avni EGELĐ’ye ve Prof. Dr. Yaşar UYSAL’a yapmış oldukları çok değerli katkıları ve vermiş oldukları destekler için teşekkür ederim.
Doktora programını katılmam konusunda beni teşvik eden hocam Prof. Dr. Hüsnü ERKAN’a ve çalışmamın başlangıcındaki konu seçimine ilişkin yönlendirmelerinden dolayı ilk Tez danışman hocam Prof. Dr. Koray BAŞOL’a saygılarımı ve teşekkürlerimi arz ederim. Ayrıca; çalışmam süresince kendileriyle tartışma fırsatını bana veren ve çok kıymetli düşüncelerini benimle paylaşan Yrd. Doç. Dr. Nevzat ŞĐMŞEK’e, ve araştırma görevlisi Aydın ARI’ya ayrıca teşekkürlerimi sunarım.
Ö ÖZZEETT A AVVRRUUPPAABBĐĐRRLLĐĐĞĞĐĐSSÜÜRREECCĐĐNNDDEETTÜÜRRKKBBAANNKKAACCIILLIIĞĞIINNIINNRREEKKAABBEETT G GÜÜCCÜÜ H HaayyrreettttiinnAAFFŞŞAARR Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Đktisat Anabilim Dalı
Đktisat Programı D Deevvaamm eettmmeekkttee oollaann kküürreesseelllleeşşmmee bbiirr ttaarraaffttaann rreekkaabbeettiinn kkaappssaammıı vvee y yooğğuunnlluuğğuunnuu aarrttıırrıırrkkeenn,, ddiiğğeerr ttaarraaffttaann,, ggeeççeerrlliilliiğğii vvee ööllççüüllmmeessii kkoonnuussuunnddaa f faarrkkllıı ggöörrüüşşlleerriinn bbuulluunndduuğğuu rreekkaabbeett ggüüccüü kkaavvrraammıınnıınn ddeeğğiişşiikk kkeessiimmlleerrddee s sııkkllııkkllaa ttaarrttıışşııllmmaassıınnıı ggüünnddeemmee ggeettiirrmmiişşttiirr.. BBuu ççeerrççeevveeddee,, ffiinnaannssaall ddooğğrruuddaann y yaabbaannccıı sseerrmmaayyee yyaattıırrıımmllaarrıınnıınn vvee ffiinnaannssaall bbüüttüünnlleeşşmmeenniinn aarrttmmaassıı;; öözzeelllliikkllee g geelliişşmmeekkttee oollaann üüllkkeelleerree yyöönneelliikk ÜÜççüünnccüü DDaallggaa BBaannkkaaccııllııkk kkaappssaammıınnddaakkii Ç ÇUUBB’’ıınn yyaakkıınnddaann iizzlleennmmeessiinniivvee kküürreesseell ffiinnaannssaallkkrriizziinn yyaaşşaannddıığğıı ggüünnüümmüüzzddee u ulluussaall bbaannkkaaccııllııkk eennddüüssttrriilleerriinniinn rreekkaabbeett ggüüccüünnüünn bbiilliinnmmeessiinnii öönneemm k kaazzaannddıırrmmıışşttıırr.. T Tüürrkkiiyyee’’nniinn AABB’’nnee ttaamm üüyyeelliikk ssüürreecciinniinn vvee kküürreesseell kkooşşuullllaarrıınn ssaağğllaaddıığğıı u uyygguunn oorrttaammıınn eettkkiissiiyyllee,, bbeennzzeerr ddiiğğeerr üüllkkeelleerrddee oolldduuğğuu ggiibbii üüllkkeemmiizzee yyöönneelliikk Ç ÇUUBB’’llııkk ffaaaalliiyyeettlleerriinnddee ddee ssoonn yyııllllaarrddaa hhıızzllıı aarrttıışşllaarr oollmmuuşşttuurr.. HHeennüüzz öönneemmllii b booyyuuttllaarrddaa oollmmaammaakkllaa bbiirrlliikkttee;; ççooğğuunnlluuğğuu AABB üüllkkeelleerrii kköökkeennllii yyaabbaannccıı s seerrmmaayyeelliibbaannkkaallaarrıınnkkııssaassüürreeddeeeennddüüssttrriiddeeeellddeeeettttiikklleerriippaayyiilleeppoottaannssiiyyeellyyeennii b baannkkaassaattıınnaallmmaallaarrıınnıınnvvaarrllıığğııyyaannıınnddaaÇÇUUBB’’ıınneevvssaahhiibbiiüüllkkeelleerreeyyöönneelliikkoollaassıı ö önneemmllii eettkkiilleerrii ffiinnaannssaall bbüüttüünnlleeşşmmeenniinn üüllkkeemmiizzddee ddeeğğiişşiikk kkeessiimmlleerrddee ddee t taarrttıışşııllmmaassıınnaa nneeddeenn oollmmaakkttaaddıırr.. ÇÇUUBB bbaannkkaa ggiirriişşlleerriinnee iilliişşkkiinn ppoolliittiikkaa t teerrcciihhlleerriinniinn bbuulluunnmmaaddıığğıı kkooşşuullllaarrddaa,, ÇÇUUBB kkaarrşşııssıınnddaa uulluussaall bbaannkkaallaarrıınn f faaaalliiyyeettlleerriinnii ddeevvaamm eettttiirreebbiillmmeelleerrii rreekkaabbeett ggüüççlleerriinniinn yyeetteerrlliilliiğğiiyyllee yyaakkıınnddaann i illggiilliioollmmaakkttaaddıırr.. B Buu ççaallıışşmmaaddaa TTBBEE’’nniinn rreekkaabbeett ggüüccüünnüünn eettkkiinnlliikk ggöösstteerrggeelleerriiyyllee ö öllççüüllmmeessiinnddee ppaarraammeettrriikk oollmmaayyaann VVZZAA yyöönntteemmii kkuullllaannııllmmıışşttıırr.. ÖÖDDGG
v vaarrssaayyıımmıınnıınn vvee ggiirrddii--ççııkkttııllaarrıınn bbeelliirrlleennmmeessiinnddee aarraaccııllııkk yyaakkllaaşşıımmıınnıınn b beenniimmsseennddiiğğii aannaalliizzddee;; eennddüüssttrriinniinn 22000022--22000077 ddöönneemmii tteekknniikk eettkkiinnlliiğğiinnddeekkii g geelliişşmmee,, ööllççeekk bbüüyyüükkllüüğğüünnddee eettkkiinnlliiğğiinn ddeeğğiişşiimmii,, ööllççeekk eettkkiinnlliiğğii vvee aayynnıı ççeevvrree k kooşşuullllaarrıınnddaakkii uulluussaall vvee yyaabbaannccıı sseerrmmaayyeellii bbaannkkaallaarrıınn eettkkiinnlliikklleerrii k kaarrşşııllaaşşttıırrııllmmıışşttıırr.. EEttkkiinnlliiğğiinn kkaayynnaakkllaarrıı iissee MMaallmmqquuiisstt TTFFVV EEnnddeekkssiiyyllee b beelliirrlleennmmiişşttiirr.. AAyyrrııccaa TTüürrkk vvee AABB üüllkkeelleerrii bbaannkkaaccııllıığğıınnıınn rreekkaabbeett ggüüççlleerrii b beettiimmsseell ççeerrççeevveeddee aannaalliizz eeddiillmmiişş vvee ppoolliittiikkaa öönneerrmmeelleerrii ggeelliişşttiirriillmmeeyyee ç çaallıışşııllmmıışşttıırr.. A Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: TTBBEE,, RReekkaabbeett GGüüccüü,, ÇÇUUBB’’llııkk,, VVeerrii ZZaarrffllaammaa AAnnaalliizzii vvee E Ettkkiinnlliikk
A ABBSSTTRRAACCTT C CoommppeettiittiivveenneessssoofftthheeTTuurrkkıısshhBBaannkkıınnggIInndduussttrryyIInntthheePPeerriiooddooffEEuurrooppeeaann U Unniioonn H HaayyrreettttiinnAAFFŞŞAARR Dokuz Eylül University Institute of Social Sciences
Department of Economics Economics Programme I Innccrreeaassiinngg ssccooppee aanndd ddeennssiittyy ooff tthhee ccoommppeettiittiioonn uunnddeerr tthhee ccoonnttiinnuuoouuss g glloobbaalliissaattiioonn ppuuttss oonn tthhee aaggeennddaa ccoommppeettiittiivveenneessss tthhaatt ddiissccuusseedd ffrreeqquueennttllyy aatt d diiffffeerreenntt ssiiddeess ffoorr vvaalliiddiittyy aanndd mmeeaassuurreemmeenntt .. IInn tthhiiss ccoonnnneeccttiioonn,, iinnccrreeaassiinngg f fiinnaanncciiaallffoorreeiiggnnddiirreeccttıınnvveessttmmeennttssaanndd ffiinnaanncciiaalliinntteeggrraattiioonn ccrreeaattee nneecceessaattiieess,, e essppaacciiaallllyy ffoorr eemmeerrggiinngg mmaarrkkeett ccoonnuuttrriieess,, ttoo wwaattcchh mmuullttiinnaattiioonnaall bbaannkkiinngg o oppeerraarriittiioonnss uunnddeerr tthhee tthhiirrdd wwaavvee bbaannkkiinngg aanndd ttoo kknnooww nnaattiioonnaall bbaannkkiinngg i inndduussttrryyccoommppeettiittiivveenneessssiinnccuurrrreennttgglloobbaallffiinnaacciiaallccrriissiiss W Wiitthh eeffffeecctt EEUU mmeemmbbeerrsshhiipp pprroocceessssffoorr TTuurrkkeeyy aanndd ssuuiittaabbllee wwoorrllddwwiiddee c coonnddiittiioonnss,, mmuullttiinnaattiioonnaall bbaannkkiinngg ooppeerraattiioonnss bbeeccaammee ffaasstt iinnccrreeaassee llaasstt yyeeaarrss t toowwaarrddss oouurr ccoouunnttrryy.. EEvveenn ssoo ııtt hhaassnn’’tt iimmppoorrttaanntt ddiimmeennssiioonn yyeett,, bbeessiiddeess tthhee r reeaalliittyyoofftthheeffoorreeiiggnnbbaannkkss,,mmaajjoorriittyy oofftthheemmccoommeessffrroommEEUU ccoouunnttrriieess,,iinntthhee i inndduussttrryy iinn aa sshhoorrtt ttiimmee aanndd iimmppoottaanntt eeffffeecctt ooff tthheessee bbaannkkss oonn tthhee eeccoonnoommyy,, c caauusseess ddeebbaattee ffoorr tthhee ffiinnaanncciiaall iinntteeggrraattiioonn aatt ddiiffffeerreenntt ssiiddeess.. WWiitthhoouutt aannyy p poolliittiiccaall pprreeffeerreennccee ffoorr tthhee ffoorreeiiggnn bbaannkkss eenntteerraannccee,, uunnddeerr tthhee pprreessuurree ooff m muullttiinnaattiioonnaall bbaannkkss,, ttoo ggoo oonn nnaattiiooaannaallbbaannkkiinngg ooppeerraattiioonnssaarree cclloosseellyy rreellaatteedd t tootthheeiirrssuuffffiicciieennttccoommppeettiittiivveenneessss.. I I hhaavvee uusseedd nnoonn--ppaarraammeettrriicc DDEEAAtteecchhnniiqquuee ttoo ddeetteerrmmiinnee ccoommppeettiittiivveenneessss o offtthheeTTBBEEwwhhiitthheeffffiicciieennccyyiinnddiiccaattoorrss..II’’vveeaaddmmiitteeddvvaarriiaabblleerreettuurrnnttoossccaalleeaanndd ı ınnppuuttss aanndd oouuttppuuttss hhaavvee aallssoo bbeeeenn ddeetteerrmmiinneedd wwiitthh ıınntteerrmmeeddiittiioonn a apppprrooaacchh..TTeecchhnniiccaall eeffffiicciieennccyy iimmpprroovveemmeennttss ooff tthhee ıınndduussttrryy,, cchhaannggiinngg e effffiicciieennccyy iinn rreessppeecctt ooff bbaannkkss ssiizzee,, ssccaallee eeffffiicciieennccyy ooff bbaannkkss,, aanndd eeffffiieecciieess ooff d doommeessttiiccaannddffoorreeiiggnnbbaannkksswwhhiicchhrruunnuunnddeerrtthheessaammeeeennvviirroommeennttaallccoonnddiittiioonnss
h haavveebbeeeenn ccoommppaarreeddbbyytthhee aannaallyyssiisswwiitthh iinntthheeppeerriiooddffoorr 22000022--22000077.. SSoouurrccee o offeeffffiicciieennccyyiinntthheeTTBBEEhhaavveebbeeeennddeetteerrmmiinneeddwwhhiitthhtthheeMMoollmmqquuiissttttoottaallffaaccttoorr p prroodduuccttiivvee iinnddeexxiieess ffoorr tthhee ssaammee ppeerriioodd.. AAllssoo,, TTuurrkkıısshh aanndd EEUU ccoonnuuttrriieess b baannkkiinngg iinndduussttrriieess ccoommppeettiittiivveenneessss hhaass bbeeeenn ccoommppeerraatteedd wwiitthh ddeessccrriippttiivvee p peerrssppeeccttiivvee aannddppoolliittiiccaallssuuggggeessttiinnggsshhaavveebbeeeennddeevveellooppeedd K KeeyyWWoorrddss::TTuurrkkıısshhBBaannkkiinnggIInndduussttrryy,,CCoommppeettiittiivveenneessss,, MMuullttiinnaattiioonnaall B Baannkkiinngg,,DDaattaaEEnnvveellooppeeAAnnaallyyssiissaannddEEffffiicciieennccyy..
ĐÇĐNDEKĐLER
YEMĐN METNĐ II DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI III ÖNSÖZ IV ÖZET V ABSTRACT VII ĐÇĐNDEKĐLER XI KISALTMALAR XV ŞEKĐLLER LĐSTESĐ XVII
TABLOLAR LĐSTESĐ XVIII EKLER LĐSTESĐ XXI
GĐRĐŞ XXIII
A- Araştırma Konusunun Önemi ve Amacı XXIII B- Araştırmanın Yöntemi XXIV
C- Araştırmanın Planı XXV
BĐRĐNCĐ BÖLÜM
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE REKABET GÜCÜNÜN ÖNEMĐ 1
I. KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKLERE KARŞILIK REKABET GÜCÜ 2
A. Rekabet Gücünün Kapsamı 3
B. Kavramın Karşılaştırmalı Üstünlüklerden Farkı ve Rekabetçi Üstünlüklerle Đlişkisi 5
C.Ulusal Rekabet Gücü 9
1. Ulusal Rekabet Gücünün Anlamsız veya Yetersiz Olduğuna Đlişkin Görüşler 10
2. Ulusal Rekabet Gücünün Geçerli Olduğuna Đlişkin Görüşler 12
D. Rekabet Gücünün Sınıflandırması ve Analizi 14
E. Firma ve Endüstri Rekabet Gücü 17
2. Firma ve Endüstri Rekabet Gücünün Kaynakları 21
a) Endüstri Yapısı (Firma Tabanlı) Yaklaşımı 23
b) Kaynak Tabanlı Yaklaşım 26
c) Endüstri Yapısı ve Kaynak Tabanlı Yaklaşımların Karşılaştırması 31
d) Diğer Yaklaşımlar 32
3. Firma ve Endüstri Rekabet Gücünün Göstergeleri ile Ölçülmesi 34
II. REKABET GÜCÜNÜN KAZANILMASI VE SÜRDÜRÜLMESĐNDE REKABET STRATEJĐSĐ 42
A. Genel Olarak Rekabet Stratejisi 42
B. Bankacılıkta Rekabet Stratejisi 45
1. Rekabet Stratejisinin Değişen Piyasa Koşulları 45
2. Bankacılık Faaliyetlerinde Rekabet Stratejilerinin Değerlendirilmesi 47
ĐKĐNCĐ BÖLÜM FĐNANSAL BÜTÜNLEŞMENĐN ÇOK ULUSLU BANKACILIĞA ETKĐSĐ 52
I. FĐNANSAL BÜTÜNLEŞMENĐN RĐSK VE FIRSATLAR YÖNLÜ GELĐŞĐM SÜRECĐ 53
A. Ekonomik ve Finansal Bütünleşmenin Kapsamı ve Gelişimi 53
B. Finansal Bütünleşmenin Etkileri ve Göstergeleri 58
1. Finansal Bütünleşmenin Etkileri 59
2. Finansal Bütünleşmenin Göstergeleri 62
II. FĐNANSAL BÜTÜNLEŞMENĐN DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINA ETKĐSĐ 63
A. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları 64
1. Çok Uluslu Şirketleşme Süreci 64
2. Çok Uluslu Şirketler Olgusunu Açıklayan Temel Yaklaşımlar ve Teoriler 68
a) Tam Rekabet Varsayımı veya Makro Yaklaşım 70
b) Eksik Rekabet Varsayımı veya Mikro Yaklaşım 71
B. Finansal Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları 76
1. Çok Uluslu Bankacılık (ÇUB) 77
a) Uluslararası Bankacılık Çok Uluslu Bankacılık Ayrımı 77
b) Çok Uluslu Bankacılığın Evreleri 80
i) Birinci Dalga Bankacılık 81
ii) Đkinci Dalga Bankacılık 82
iii) Üçüncü Dalga Bankacılık 84
2. Çok Uluslu Bankacılık Teorileri 86
a) Uluslararası Bankacılık Teorilerine Đlişkin Yaklaşımlar 86
b) Çok Uluslu Bankacılık Teorilerinin Sınıflandırılması 90
c) Çok Uluslu Bankacılığa Đlişkin Temel Teoriler 94
i) Müşteriyi Đzleme Teorisi 94
ii) Karma Teori 96
iii) Temel Teorilerin Farkları ve Üçüncü Dalga Bankacılığı Açıklama Güçleri 102 3. Çok Uluslu Bankacılığın Nedenleri, Belirleyicileri ve Giriş Şekilleri 105
a) Çok Uluslu Bankacılığın Nedenleri 105
b) Çok Uluslu Bankacılığın Belirleyicileri 107
c) Çok Uluslu Bankaların Giriş Şekilleri 116
4. Çok Uluslu Bankaların Endüstriye Yönelik Etkileri 121
a) ÇUB’ın Endüstrinin Đstikrarına Yönelik Etkisi 126
i) ÇUB’ın Normal Dönemlerde Đstikrar Etkisi 129
ii) ÇUB’ın Kriz Dönemlerinde Đstikrar Etkisi 131
b) ÇUB’ın Endüstrinin Etkinliğine Yönelik Katkısı 133
i) ÇUB’ın Endüstrinin Etkinliğini Artırması 134
ii) ÇUB’ın Endüstrinin Etkinliğini Azaltması 137
c) ÇUB’ın Finansal Derinliğe ve Kredi Dağılımına Etkisi 139
d) ÇUB’ın Küresel Piyasalar Üzerinde Bütünleştirici Etkisi 144
e) ÇUB Girişlerine Yönelik Temel Politika Önermeleri 145
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FĐNANSAL BÜTÜNLEŞME SÜRECĐNDE AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE TÜRK BANKACILIĞININ REKABET GÜCÜNÜ AÇIKLAMAYA YÖNELĐK
TARĐHSEL ÇERÇEVE VE BETĐMSEL ANALĐZ 151
I. AVRUPA BĐRLĐĞĐNDE BANKACILIK ENDÜSTRĐSĐNĐN YAPISI 151
A. Avrupa Birliğinin Gelişimi ve Finansal Bütünleşmesi 152
B. Avrupa Birliğinde Bankacılık Faaliyetlerini Düzenleyici Kurallar 156
C. Avrupa Birliği Bankacılık Endüstrisinin Bütünleşme Düzeyi 160
D. Avrupa Birliği Bankacılık Endüstrisinin Rekabet Yapısı 173
E. Avrupa Birliği Bankacılık Endüstrisinin Faaliyet Yapısı 177
F. Avrupa Birliği Bankacılık Endüstrisinin Gelişmişlik Düzeyi 182
II. TÜRK BANKACILIK ENDÜSTRĐSĐNĐN GELĐŞĐMĐ VE YAPISI 185
A. Türk Bankacılığının Gelişim Süreci 186
1. Ulusal Bankacılığın Doğuşu 189
2. Kamu Bankacılığı Gereksinimi 189
3. Özel Sermayeli Büyük Bankaların Kuruluşu 190
4. Đthal Đkameci Dönem Bankacılılığı 190
5. Yurtiçi Rekabete Açık Bankacılık 191
6. Uluslararası Rekabete Açık Bankacılık 192
B. Türk Bankacılığının Hukuksal Yapısına Yönelik Reformlar 195
C. Türk Bankacılığının Uluslararası Bütünleşme Düzeyi 200
D. Türk Bankacılığının Rekabet Yapısı 209
E. Türk Bankacılığının Faaliyet Yapısı 214
F. Türk Bankacılığının Gelişmişlik Düzeyi 220
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK BANKACILIĞININ REKABET GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESĐNE YÖNELĐK ETKĐNLĐK ANALĐZĐ VE AB ÜLKELERĐ ĐLE BETĐMSEL BĐR
KARŞILAŞTIRMA 226
I. REKABET GÜCÜ VE ETKĐNLĐK OLGUSU 226
A. Etkinlik ve Çeşitleri 228
B. Etkinlik Ölçme Yaklaşımı ve Yöntem Belirleme Sorunu 231
1. Etkinlik Ölçme Yaklaşım ve Yöntemlerinin Karşılaştırması 231
2. Veri Zarflama Analizi Yaklaşımı 235
C. Bankacılık Endüstrisine Yönelik Uygulamalı Literatür Örneklemi 238
1. Bankaların Etkinliğine Yönelik Yurtiçi Uygulamalı Literatür Örneklemi 239
2. Bankacılığın Etkinliğine Yönelik Yurtdışı Uygulamalı Literatür Örneklemi 243
3. Bankacılıkta Etkinlik Ölçme Yaklaşımları Đle Girdi-Çıktı Örneklemi 246
II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖTEMĐ 249
A. Araştırmanın Amacı 249
B. Araştırmanın Yöntemi 251
1.Modelin Tanımı ve Seçimine Etkileyen Faktörler 251
2. Veri Tabanı ve Değişkenlerin tanımlanması 255
3. Analiz Yöntemi 257
III. TÜRK BANKACILIK ENDÜSTRĐSĐNE YÖNELĐK ETKĐNLĐK ANALĐZĐ 258 A.TBE’’ne Yönelik Teknik Etkinlik (TE) Karşılaştırması 258
B. TBE’ne Yönelik Ölçek Gurupları Đtibariyle TE Karşılaştırması 260
C. TBE’ne Yönelik Ulusal ve Yabancı Sermaye Ayrımında TE Karşılaştırması 262
D. TBE’ne Yönelik Sermaye Yapısı Kıstasında Ölçek Etkinliği 265
E . TBE’nde Endüstri, Guruplar ve Alt Guruplar Đtibariyle TE Karşılaştırması 270
F. TBE’nde Etkinliğin Kaynakları ve Toplam Faktör Verimliliğindeki Gelişme 276
IV. TBE’NĐN REKABET GÜCÜNÜN AVRUPA BĐRLĐĞĐ ÜLKELERĐ BANKACILIĞI ĐLE BETĐMSEL KARŞILAŞTIRMASI 281
A. Türkiye ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrilerinin Gelişmişlik Düzeyinin Karşılaştırması 282
B. Türkiye ve AB Bankacılık Endüstrisi Ortalama Banka Büyüklüğünün
Karşılaştırması 287 C. Türkiye ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrisi Getiri Oranları Karşılaştırması 289
D. Türkiye ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrileri Piyasa Payı Karşılaştırması 292 SONUÇ VE ÖNERĐLER 295 KAYNAKÇA 306 EKLER 328
KISALTMALAR
AY : Aracılık Yaklaşımı AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri AEK : Aracılık Eksenli Yaklaşım a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m : adı geçen makale AMB : Avrupa Merkez Bankası AT : Avrupa Topluluğu
ATM : Automated Teller Machine
BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BIS : Bank for Intertanional Settlements
BÖ : Büyük Ölçekli Banka ÇUB : Çok Uluslu Banka ÇUŞ : Çok Uluslu Şirket DFGD : Diğer Faaliyet Giderleri
DYY : Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ECB : European Central Bank
EE : Ekonomik Etkinlik
FDDY : Finansal Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları FGA : Faiz Getirici Aktifler
FGL : Faaliyet Gelirleri
FKGD : Faiz ve Komisyon Giderleri FKGL : Faiz ve Komisyon Gelirleri FSAP : Financial Servicies Action Plan HHI : Herfhindal-Hircsman Endeksi IAS : International Accounting Standards
IFRS : International Financal Reporting Standards ĐEK : Đşletme Eksenli Yaklaşım
IMF : International Monetary Fund KDY : Katma Değer Yaklaşımı
KOBĐ : Küçük ve Orta Boy Đşletmeler KÖ : Küçük Ölçekli Banka
ME : Malmquest Endeksi
OECD :Organisation for Economic Co-operation and Development OÖ : Orta Ölçekli Banka
ÖDG : Ölçeğe Göre Değişen Getiri ÖE : Ölçek Etkinliği
ÖK : Özkaynaklar
ÖSG : Ölçeğe Göre Sabit Getiri PGD : Personel Giderleri PTE : Pür Teknik Etkinlik
ROA : Return on Assets (Aktifin Getirisi) ROE : Return on Equity (Özkaynak Getitirisi) SK : Sabit Kıymetler
TA : Tahsis Etkinliği
TBB : Türkiye Bankalar Birliği TBE : Türk Bankacılık Endüstrisi
TCBM : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TE : Teknik Etkinlik
TFV : Toplam Faktör Verimliliği TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TUĐK : Türkiye Đstatistik Kurumu ÜY : Üretim Yaklaşımı VZA : Veri Zarflama Analizi YK : Yabancı Kaynaklar
ŞEKĐLLER LĐSTESĐ
Şekil 1: Başlıca Finansal Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırım Teorileri 92 Şekil 2 : Bankaların Yurtdışı Faaliyetlerinin Başlıca Belirleyicileri 109
TABLOLAR LĐSTESĐ
Tablo: 1 AB Kökenli 41 Bankacılık Gurubunun Aktiflerinin Yabancı Ülkelerde
Şube ve Bağlı Ortaklık Şeklinde Dağılımı (2001) 121
Tablo: 2 AB’nin ABD ve Japonya ile Karşılaştırması 153
Tablo:3 AB Bankacılık Endüstrisi Birleşme ve Satın Almaların Sayısı 165
Tablo: 4 AB’nde Yıllara Göre Yabancı Banka Şube Sayısı 167
Tablo: 5 AB’nde Yıllar Göre Yabancı Banka Đştirak Sayısı 167
Tablo: 6 Yabancı Banka Şubeleri Aktiflerinin Endüstri Aktif Toplamına Oranı 168
Tablo:7 ÇUB Đştirakleri Aktiflerinin Endüstri Aktif Toplamına Oranı 169
Tablo:8 ÇUB’ın Payları Açısından AB’de Finansal Bütünleşme Düzeyi 170
Tablo: 9 Avrupa Merkezli 25 Büyük Bankanın Uluslararası Gelirlerinin Toplam Gelirlere Oranı ve Değişimi 172
Tablo:10 Euro 12 ve AB 25 Ülkeleri Banka Sayısı ve Değişimi 174
Tablo:11 Euro 12 ve AB Ülkeleri Beş Büyük Banka Aktif Toplamının Endüstri Aktiflerine Oranı 175
Tablo:12 Euro 12ve AB 25 Ülkelerinde Aktif Toplamına Göre Ortalama Herfindahl Endeks 175
Tablo:13 AB 25 Ülkeleri Bankaları Başlıca Bilanço Kalemlerinin Bilanço Toplamı Đçerisindeki Payları 178
Tablo:14 Euro 12 Ülkelerinde Mevduat, Kredi ve Aktif Toplamları ile Artış Oranları 178
Tablo:15 AB 25 Ülkelerinde Mevduat, Kredi ve Aktif Toplamları ile Artış Oranları 179
Tablo: 16 Euro 12 Ülkelerinde Mevduatın Türlerine Göre Dağılımı 179
Tablo:17 AB 25 Ülkeleri Kredilerin Yıllara Göre Dağılımı ve Toplam Kredilere Oranı 180
Tablo:18 Euro 12 Ülkeleri Kredilerin Yıllara Göre Dağılımı ve Toplam Kredilere Oranı 180
Tablo: 19 Euro 12 ve AB 25 Ülkeleri Ortalama Dolaylı Finansal Gelişmişlik Düzeyi 182 Tablo: 20 Euro 12 Ülkeleri Mevduat, Krediler ve Aktif Toplamlarının GSYĐH’ya
Oranı veya Finansal Derinlik Göstergeleri 183
Tablo: 21 AB 25 Ülkeleri Mevduat, Krediler ve Aktif Toplamının GSYĐH’ya Oranı veya Finansal Derinlik Göstergeleri 184
Tablo: 22 Euro 12 ve AB 25 Ülkeleri Banka, Şube, Personel Sayıları ile Bankacılık Aktifleri Toplamları, GSYĐH Tutarları ve Nüfusları 185
Tablo: 23 Banka Gurupları Đtibariyle 1980-2007 Dönemi Banka Sayısındaki Değişimler 194
Tablo: 24 TBEYeniden Yapılandırma Maliyeti 195
Tablo: 25 Banka Sayılarına Göre Türk Bankacılığının Bütünleşme Düzeyi 201
Tablo: 26 Sermayenin Çoğunluğuna Sahip Olma Kıstasında Bilanço Kalemleri Đtibariyle Türk Bankacılığının Finansal Bütünleşme Düzeyi 202
Tablo: 27 Yabancı Uyrukluların Endüstri Sermayesindeki ve Aktiflerindeki Payı Bakımından Finansal Bütünleşme Düzeyi 203
Tablo: 28 Türkiye’de Kurulu Bankaların Yurtdışı ve ÇUB’ın Türkiye’deki Bağlı Ortaklık ve Şube Sayıları Karşılaştırması 206
Tablo: 29 Yurtdışı ve Yurtiçi YerleşiklerinMali Sektör Doğrudan Sermaye Yatırımları 207
Tablo: 30 Bankalarca Yurtdışından Alınan Borçların Banka Gurupları Đtibariyle Bilanço Toplamına Oranı 208
Tablo:31 1971-1975 Dönemi Mevduat, Krediler ve Şubelerin Banka Guruplar Đtibariyle Ortalama Dağılımı 210
Tablo: 32 1980-2007 Dönemi Banka Guruplarının Endüstri Đçerisindeki Payı 211
Tablo:33 Türk Bankacılık Endüstrisinde 1980-2006 Dönemi Yoğunlaşma Oranları 212
Tablo:34 HHI’ne Göre Türk Bankacılığının Aktif Yoğunlaşma Oranı 213
Tablo:35 Toplam Aktiflerde Đlk Beş Banka ve HHI’ne Göre Türk ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrisi Rekabet Düzeyi 214
Tablo: 36 TBE 1965- 2007 Dönemi Başlıca Gelir ve Gider Hesapları Karşılaştırması 216
Tablo: 37 TBE Kaynaklar ve Kullanımların Yıllar Đtibariyle Gelişimi 217
Tablo: 38 Mevduatın Türleri Đtibariyle Dağılımının Gelişimi 218
Tablo:40 TBE’nin Gelişmişliği veya Derinliğinin Gelişimi 221
Tablo:41 Türkiye ve AB Ülkeleri 2006 Yılı Finansal Finansal Derinlik Göstergeleri Karşılaştırması 222
Tablo: 42 Türkiye’de Banka, Şube, ATM ve Personel Sayılarının Gelişimi 223
Tablo: 43 Dolaylı Finansal Gelişmişlik Göstergelerinin Oransal Gelişimi 224
Tablo: 44 Bankacılık Etkinlik Analiz Yaklaşımları ile Girdi ve Çıktılar Örnekleri 247 Tablo: 45 Yurtiçi Etkinlik Analizi Değişkenleri 256
Tablo:46 Yurtiçi Ortalama Etkinlik Değerleri 259
Tablo: 47 Ölçek Guruplarına Göre TBE’nin Ortalama Etkinliğinin Gelişimi 261
Tablo: 48 Ulusal ve Yabancı Sermaye Ayrımında TBE’nin Ortalama Etkinliğinin Gelişimi 263
Tablo: 49 Etkin ve Etkin Olmayan Bankaların Sayısal Dağılımı 265
Tablo: 50 Türk Bankacılığının Mülkiyet Yapısına Göre Ölçek Etkinliği 266
Tablo: 51 Mülkiyet Yapısına Göre Ortalama Ölçek Etkinliği 268
Tablo: 52 TBE’nde Endüstri, Guruplar ve Alt Guruplar Đtibariyle Etkinlik Karşılaştırması 270
Tablo : 53 TBE Malmquist Ortalama Faktör Verimliliği 278
Tablo : 54 TFV’nin Bankaların Ölçeklerine Göre Gelişimi 279
Tablo: 55 TBE Mülkiyet Yapısına Göre TFV’nin Gelişimi 280
Tablo: 56 2006 Yılı AB 27 Ülkeleri Mevduat, Krediler ve Aktif Toplamının GSYĐH’ya oranı 282
Tablo:57 Türkiye ve AB 27 Ülkeleri 2006 Yılsonu Đtibariyle Dolaylı Finansal Gelişmişlik Düzeyi 284
Tablo: 58 Türkiye ve AB Ülkeleri 2006 Yılsonu Banka, Şube, Personel Sayıları ile Bankacılık Aktifleri toplamları, GSYĐH tutarları ve nüfusları 286
Tablo: 59 Türkiye ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrisi Ortalama Banka Büyüklükleri 288
Tablo: 60 TBE ve AB 25 Ülkeleri Bankacılık Endüstrisi Getiri ve Etkinlik Oranları 291
Tablo: 61 Aktif Toplamı Kıstasında Türkiye ve AB 25 Ülkelerinde Yabancı Bankaların Payları 293
EKLER LĐSTESĐ
EK TABLO 1: AB’ın Yabancı Banka Şube Sayısı 329 EK TABLO 2: AB’ın Yabancı Banka Đştirak Sayısı 330
EK TABLO 3: Yabancı Banka Şubeleri Aktiflerinin Endüstri Aktif
Toplamına Oranı 331 EK TABLO 4: Yabancı Banka Đştirakleri Aktiflerinin Endüstri Aktif
Toplamına Oranı 332 EK TABLO 5: Yabancı Bankaların Payları Açısından AB’de Finansal Bütünleşme Düzeyi ve Yabancı Bankaların Payı 333 EK TABLO 6: AB 25 Ülkeleri ve Euro 12 Ülkeleri Banka Sayısı ve Değişimi 334 EK TABLO 7: Türk Bankacılık ve AB Ülkeleri Bankacılık Endüstrisinin Toplam Aktifleri Açısından Đlk Beş Banka ve HHI’ne Göre Rekabet Düzeyi Karşılaştırması 335 EK TABLO 8: AEK 2002 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 336 EK TABLO 9: AEK 2003 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 337 EK TABLO 10: AEK 2004 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 338 EK TABLO 11: AEK 2005 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 339 EK TABLO 12: AEK 2006 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 340 EK TABLO 13: AEK 2007 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 341 EK TABLO 14: ĐEK 2002 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 342 EK TABLO 15: ĐEK 2003 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 343 EK TABLO 16: ĐEK 2004 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 344 EK TABLO 17: ĐEK 2005 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 345 EK TABLO 18: ĐEK 2006 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 346 EK TABLO 19: ĐEK 2007 Yılı Karar Birimleri ile Girdi ve Çıktı Değişkenleri 347 EK TABLO 20: 2002, 2003 ve 2004 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(AEK VE ODG) 348 EK TABLO 21: 2005, 2006 ve 2007 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(AEK VE ÖDG) 349 EK TABLO 22: 2002, 2003 ve 2004 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
EK TABLO 23: 2005, 2006 ve 2007 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(ĐEK VE ÖDG) 351 EK TABLO 24: 2002, 2003 ve 2004 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(AEK VE ÖSG) 352 EK TABLO 25: 2005, 2006 ve 2007 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(AEK VE ÖSG) 353 EK TABLO 26: 2002, 2003 ve 2004 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(ĐEK VE ÖSG) 354 EK TABLO 27: 2005, 2006 ve 2007 Yılları Teknik Ekinlik Değerleri
(ĐEK VE ÖSG) 355
EK TABLO 28: Malmquist Endeksi Teknik Etkinlik Değişimi (EK 2002-2007) 356 EK TABLO 29: Malmquist Endeksi Teknolojik Değişim (AEK 2002-2007) 357
EK TABLO 30: Malmquist Endeksi TFV Değişim (AEK 2002-2007) 358 EK TABLO 31: Malmquist Endeksi Teknik Etkinlik Değişimi (ĐEK 2002-2007) 359
EK TABLO 32: Malmquist Endeksi Teknolojik Değişim (ĐEK 2002-2007) 360 EK TABLO 33: Malmquist Endeksi TFV Değişimi (ĐEK 2002-2007) 361
GĐRĐŞ
A- Araştırma Konusunun Önemi Ve Amacı
Bretton Woods Sisteminin yıkılmasını müteakip 1970’li yıllarda uygulanmaya başlanan serbest kur sistemi, iletişim ve bilişim teknolojilerindeki ilerlemeler, liberalleşme hareketleri ve hukuksal yapıda daha fazla ortak eğilimlerin ortaya çıkması sermayenin sınırlar ötesi yatırımlarında önemli artışlara neden olmuştur. Đkinci küreselleşme olarak ta isimlendirilen ve 1990’lı yıllarda daha da belirgin duruma gelen yeni dönemde artan rekabet koşulları ve nüfus yapısındaki değişimler gelişmiş ülkelere kar oranlarında ve büyüme hızlarında düşüşler olarak yansımıştır. Gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye hareketlerinde de artışlara neden olan bu gelişmeler reel sektöre göre daha hızlı hareket edebilen finans sektöründe daha belirgin bir şekilde görülmüştür.
Küreselleşmenin diğer boyutu ekonomik bütünleşmelerin ulusal refahı artırıcı etkilerinden yararlanabilmek amacıyla, Dünya’nın belirli bölgelerinde iktisadi işbirliklerine gidilmiştir. Avrupa’da da; öncelikli hedefi ekonomik işbirliği olan Avrupa Ekonomik Topluluğu daha sonra bu amacın ötesinde siyasi birliğe yönelmiş bulunan Avrupa Birliği oluşturulmuştur. Birliğin geçmiş uygulamalarından ve mevcut aday ülkelerden farklı olarak sonu açık ve belirsiz bir şekilde olmakla birlikte, Ülkemizin 1959 yılındaki başvurusu ve 1963 tarihli Ankara Sözleşmesiyle başlayan Birliğe tam üye olma süreci devam etmektedir. Gerek küreselleşmenin etkileri gerekse Birlik içerisinde ve üyelik sürecindeki ülkemizde yaşanan gelişmeler ve beklentiler, özellikle Birlik üyesi bankaların ülkemize yönelik ilgisini artırmıştır.
Osmanlı Đmparatorluğu dönemindeki yabancı banka ağırlıklı yapı Cumhuriyet’le birlikte değişerek, ulusal bankaların hakim olduğu piyasa yapısı, dışa açık ve nispeten liberal politikaların uygulanmaya başlandığı 1980 yılına kadar devam etmiştir. Bu tarihten itibaren yabancı bankalar tekrar endüstriye girmeye başlamakla birlikte 2000’li yıllara kadar endüstrinin %3’ünü geçmeyen payı ile önemli oranlara ulaşmamıştır. Ancak; 1990’lı yıllarda başlayan ve 2001’de kriz seviyesine çıkan finansal dalgalanmalar sonrası, uluslararası ortamın yanında yurtiçi piyasalar ve
siyasi gelişmelerin etkisiyle yabancı bankaların endüstrideki payı yeniden hızlı bir şekilde artmaya başlamıştır. Finansal bütünleşmenin artması olan bu gelişmelere karşılık ulusal bankaların yurtdışı faaliyetleri; bankacılık hizmetlerini piyasanın tümüne hizmet sunma stratejisi yerine, daha çok yurtiçi müşterilerinin yurtdışı taleplerini karşılamaya ve yurtiçi kaynak aktarım maliyetlerinden kaçınmaya yönelik olup ilk bakışta rekabet gücünün olmadığını gösteren bütünleşme Türkiye açısından tek yönlü sonuçlar doğurmaya başlamıştır.
Gelişmiş bankacılık endüstrisinin ve fonların tahsisinin ülkelerin kalkınmasındaki önemi yanında tüm bankacılık hizmetlerinin karşılanmasına yönelik Çok Uluslu Bankacılık alanındaki gelişmeler değerlendirildiğinde, küresel bazda endüstrinin tamamının hedef pazar belirlendiği günümüzde, Üçüncü Dalga Bankacılık önceki dönemlerden büyük farklılık göstermektedir. Bu durum; özellikle yabancı bankaların payının önemli oranlara yükseldiği gelişmekte olan ülkelerde kamu otoritelerinin ÇUB’ın endüstriye girişlerini yakından izlemelerini zorunlu kılmaktadır. Bu çerçevede; gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklılıkları bulunan yabancı bankaların endüstriye yönelik etkilerinin bilinmesi, olumlu katkılarının azamiye çıkarılması ve olumsuz etkilerinin çok iyi analiz edilmesi ulusal politika tartışmalarının merkezine yerleşmiştir. Küreselleşmenin yıkıcı zararlarından kaçınarak nimetlerinden faydalanma olarak ta görülebilecek olan bu politika tartışmaları bankaların rekabet güçleri hangi ölçüde biliniyor ise o ölçüde önem kazanmakta ve yeni politika arayışları gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu çerçevede Türkiye örneğinde ilk olma özelliği taşıyan bu çalışmanın temel hipotezini araştırmanın amacı kısmında ayrıntılı olarak belirtilen ‘‘ÇUB’lar gelişmekte olan ülkelerde ulusal bankalar karşısında küresel üstünlüklere sahiptirler.’’ oluşturmaktadır.
B- Araştırmanın Yöntemi
Çalışmada Türk Bankacılığının rekabet gücü etkinlik analiziyle ölçülecektir. Öncelikle endüstrinin teknik etkinliğinin gelişimi ve ülkemizdeki bankaların mülkiyet yapısı esas alınarak yurtiçi etkinlik karşılaştırması yapılmaktadır. Ayrıca,
Türk ve Avrupa Birliği ülkeleri bankacılık endüstrilerinin rekabet güçleri betimsel çerçevede analiz edilmektedir.
Ekinlik değerleri; parametrik olmayan Veri Zarflama Analizi yöntemiyle, girdi eksenli, ölçeğe göre değişen getiri varsayımı altında ve değişkenlerin aracılık yaklaşımında belirlenmesi esasında hesaplanmış olup yönteme yönelik ayrıntıya araştırmanın amacı ve yöntemi kısmında verilmiştir. Yurtiçi etkinlik karşılaştırmasında; mülkiyet yapısı itibariyle ticari bankalar ulusal ve yabancı banka ayrımında analiz edilmektedir. Rekabet gücünün uluslararası betimsel karşılaştırması; gelişmişlik, piyasa payı, ölçek büyüklüğü, uluslararasılaşma derecesi ve karlılık göstergelerinden yararlanılarak analiz edilmektedir.
C- Araştırmanın Planı
Birinci bölümde rekabet gücünün kapsamı ile kavramın değişik düzeylerde kullanıma ilişkin bilgiler verilmesine müteakip küreselleşme ile birlikte karşılaştırmalı üstünlüklerin yerine rekabet gücünün artan önemi ve rekabetçi üstünlüklerle ilişkisi açıklanmıştır. Buna ilaveten, çalışmanın konusunu oluşturması nedeniyle; firma ve endüstri düzeyinde rekabet gücünün tanımı, kaynakları, belirleyicileri, göstergeleri ve analizi ayrıntılı olarak verilmiştir. Ayrıca; rekabet gücünün kazanılmasında ve sürdürülmesinde belirleyici olan rekabet stratejisi bankacılık yönüyle incelenmiştir.
Çalışmanın ikinci bölümünde rekabet gücü ile bağlantılı olarak finansal bütünleşmenin kapsamı, etkileri, göstergeleri ve ölçülmesine ilişkin açıklamalara yer verilmiştir. Bu bölümde ayrıca; finansal bütünleşmenin oluşmasında belirleyici olan ve rekabet gücü temelinde şekillenen Çok Uluslu Bankacılık (ÇUB) ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu doğrultuda; Çok Uluslu Bankacılığın belirgin özelliği olan finansal doğrudan yabancı sermaye yatırımları (FDYY) genel doğrudan yabancı sermaye yatırımları (DYY) ve Çok Uluslu Şirket teorileri (ÇUŞ) ilişkisi ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca, ÇUB’ın Üçüncü Dalga Bankacılık doğrultusunda ev sahibi ülkelere yönelik etkileri ile politika önermelerine yer verilmiştir.
Üçüncü bölümde ise; Avrupa Birliği ve Türk Bankacılık endüstrisinin, gelişme aşamaları, hukuki, piyasa ve faaliyet yapısı ile finansal gelişmişlik, derinlik, ve bütünleşme düzeyleri başlıklarında karşılaştırmalı sonuçlar betimsel olarak incelenmiştir.
Dördüncü bölümde de; etkinlik kavramı ve çeşitleri ile bankacılık endüstrisindeki literatür çalışmalarının açıklanmasına müteakip TBE’nin 2002-2007 dönemi etkinlik analizlerine ve Malmquist Toplam Faktör Verimliliği Endeksine yer verilmiştir. Çalışmanın sonuç ve değerlendirmelerine ilişkin açıklamaların verildiği bu bölümde, ayrıca, Türk ve AB ülkeleri bankacılığının rekabet gücü betimsel çerçevede analiz edilmiş ve politika önermelerinde bulunulmuştur.
B
BĐĐRRĐĐNNCCĐĐBBÖÖLLÜÜMM
K
KÜÜRREESSEELLLLEEŞŞMMEEDDEERREEKKAABBEETTGGÜÜCCÜÜNNÜÜNNÖÖNNEEMMĐĐ
Özellikle son çeyrek asırda; ulaşım ve iletişim hızındaki artış ile maliyetlerindeki düşüşler, ülkelerarası ticaret engellerinin azalması ve teknolojinin yaygın olarak kullanılması gibi unsurlar küreselleşmenin hızlanmasına yol açmıştır. Bu gelişmeler sonucu malların, hizmetlerin, sermayenin ve insanların ülkeler arasında daha serbest bir şekilde hareket edebilir duruma gelmesi; ulusları, sektörleri veya firmaları, iç ve dış piyasalardaki rakipleri ile ürün fiyatı ve kalitesi açısından eskiden olduğundan çok daha yoğun bir şekilde rekabete girmelerini gerektirmiştir. Uluslararası mal ticaretinin mal üretiminden daha hızlı artması sonucunu doğuran küreselleşmenin artması yönündeki bu gelişmeler, rekabet gücü kavramının makro ve mikro düzeyde daha sıklıkla tartışılmasına neden olmuştur.
Rekabet gücü kavramıyla; firmaların, endüstrilerin, ulusların ve ekonomik bütünleşmeye gitmiş uluslarüstü toplulukların birbirlerine karşı rekabet üstünlüklerinin veya performanslarının yanında yatırım yerinin seçiminde, şehirlerin, bölgelerin ve ülkelerin yabancı yatırımcıları çekmeye yönelik olarak sundukları koşulların kıyaslaması yapılmaktadır. Diğer taraftan; devam etmekte olan küreselleşme sürecinde uluslar düzeyinde politika yapıcıları ve firmalar seviyesinde karar vericiler tarafından mevcut durumun değerlendirmesi ve hedeflerin belirlenmesinde kullanılan rekabet gücü kavramı birden fazla bilim dalının ilgi alanına girmektedir. Kavramın bu özellikleri; içeriği ve kapsamı konusunda farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Mikro göstergelerle ölçülen firma ve endüstri düzeyindeki rekabet gücü konusunda genel olarak mutabakat olmakla birlikte makro göstergelerle analiz edilen ulusal rekabet gücünün geçerliliği ve kapsamına ilişkin farklı görüşler bulunmaktadır.
Ülkelerin veya ulusların rekabet güçlerinin Geleneksel Ticaret Teorisi çerçevesinde analizinde, asıl olanın karşılaştırmalı üstünlükler olduğu ve rekabet gücünün ancak bunun bir sonucu olabileceği savunulurken, kavramın Yeni Dış Ticaret Teorisi kapsamında değerlendirilmesinde ise, ulusal rekabet gücünün geçerli olduğu savunulmaktadır. Ancak; bu durumda, rekabet gücünün rekabetçi üstünlükler
ile olan ilişkisi konusunda farklı yaklaşımlar gündeme gelmektedir. Diğer taraftan; kapsamı konusunda önemli görüş farklılıklarının bulunmadğı firma ve endüstri düzeyinde rekabet gücünün kaynakları, göstergeleri ve ölçülmesi kabul edilen yaklaşıma göre değişmektedir. Mikro göstergelerle analiz edilen firma ve endüstri düzeyinde rekabet gücünün kaynakları esas olarak firma ve endüstri tabanlı yaklaşımlar ile belirlenmekte olup göstergeleri ve ölçülmesi ise iktisat ve işletme bilimleri bakımından farklı olmaktadır.
Rekabet gücünün mikro düzeyde analizinde; firmaların mevcut durumlarının yanında gelecekteki performanslarının da öngörülmesinin analize dahil edilmesi performans kavramını gündeme getirmektedir. Rekabet gücünün performansı aşan bir şekilde firmaların gelecekteki durumlarını da gösterdiği genel olarak kabul edilmekle birlikte bu iki kavramın benzer içeriğe sahip olduğu da ileri sürülmektedir. Rekabet gücünün firmaların gelecekteki performansını da kapsaması stratejiyi gündeme getirmekte olup küreselleşme süreci bankaların rekabet güçlerini koruyabilmeleri için yeni rekabet stratejileri uygulamalarını gerektirmektedir.
I
I..KKAARRŞŞIILLAAŞŞTTIIRRMMAALLIIÜÜSSTTÜÜNNLLÜÜKKLLEERREEKKAARRŞŞIILLIIKKRREEKKAABBEETT GGÜÜCCÜÜ
Ülkelerin üretim maliyetleri bakımından karşılaştırmalı üstünlüğe sahip oldukları alanlarda uzmanlaşmaya giderek diğer ülkelerle dış ticarete girmeleri ile refah düzeylerinde maksimum seviyeye ulaşabileceklerini savunan Kasik Dış Ticaret Teorisinin varsayımlarının günümüz dünyasında değişikliğe uğraması ulusal düzeyde rekabet gücü kavramını gündeme getirmiştir. Diğer taraftan; artan küreselleşme olgusunun firmaları uluslararası rekabete eskisinden daha fazla açık duruma getirmesi sonucu firmaların rakiplerine karşı üstünlüklerini koruyabilme zorunluluğu rekabet güçlerinin artırılmasının önemini artırmıştır. Firma temelinde veya benzer alanda faaliyet gösteren firmalar topluğu olan endüstri bazında ve bu ikisinin toplamında oluşan ülkeler düzeyinde artan küresel yıkıcı rekabet baskısı değişik düzeylerde rekabet gücünün yoğun bir şekilde tartışılmasına neden olmaktadır.
Piyasa aksaklıklarından kaynaklanan firmaların rekabet üstünlüğünün küreselleşme süreci ile birlikte alanını genişleterek daha büyük rekabet gücünün elde edilmesine neden olması, bu üstünlüklere aynı seviyede sahip olmayan rakiplerini
piyasalardan çekilmeye zorlamaktadır. Ayrıca; küreselleşmenin doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını (DYY) özendirmesi ve ulusal firmaların yerel olmaktan kaynaklanan üstünlüklerini ortadan kaldırması piyasalardan çekilme sürecini hızlandırmaktadır.
A
A..RReekkaabbeettGGüüccüünnüünnKKaappssaammıı
Son çeyrek yüzyılda yoğun olarak gündeme gelen rekabet gücü literatürde üretim birimleri olarak firma ve endüstri, üretim alanları açısından şehir, bölge, ülke ve ülkeler topluluğu düzeyinde analiz edilmektedir. Kavram, bir çok yazar tarafından genel olarak, firmaların veya endüstrilerin rakiplerine karşı yurtiçi ve yurtdışı piyasalarda sahip oldukları üstünlükler olarak tanımlanmakta, bazı yazarlarca da bu tanımlama ülkeler düzeyine çıkarılmaktadır1. OECD (1996) rekabet gücünü; uluslararası rekabet koşullarında, firmaların, endüstrilerin, bölgelerin, ulusların ve uluslarüstü bölgelerin göreli olarak daha yüksek faktör geliri ve istihdamı sağlama kapasitesi olarak tanımlar2. Bu tanımlama Avrupa Birliği’nin (AB) çeşitli raporlarında; küresel rekabet koşullarında, anılan birimlerin göreli olarak yüksek gelir ve istihdam yaratma yeteneği olarak belirtilmektedir. Çoban’a göre; politika yapıcıları açısından mikro düzeyde firmaların, makro düzeyde ise ülke ekonomilerinin rekabet güçlerinin ölçülmesi ve eğilimlerinin belirlenmesi önem kazanmaktadır3.
Rekabet gücünün farklı düzeylerde gündeme gelmesi, kapsamı ve içeriği konusundan değişik tanımlamaları da beraberinde getirmektedir. Bu doğrultuda; makro göstergeler ile analiz edilen ulusal düzeyde rekabet gücünün geçerliliği ve kapsamı benimsenen yaklaşıma göre farklı olmaktadır. Mikro göstergeler ile analiz edilen firma ve endüstri düzeyindeki rekabet gücünün kapsamı konusunda genel olarak görüş birliği bulunmakla birlikte, analiz yöntemleri iktisat ve işletme bilimi bakımından değişiklik göstermektedir.
1
John COCKBURN, vd., ‘‘Measuring Competitiveness and Its Sources The Case Of Mali’s Manunfacturing Sector’’ Erşim:www.crefa.ecn.ulaval.ca,(21.09.2005)
2
RUSĐAN-EUROPEAN CENTER FOR ECONOMIC POLICY, ‘‘Competitiveness-A General Approach’’ Erişim:www.recep.ru/files7documents, (18.10.2005).
3
Orhan ÇOBAN ve Serap ÇOBAN, ‘‘Globalleşme Đndeksiyle Türkiye’nin Rekabet Gücünün Ölçülmesi:AB Ülkeleriyle Bir Karşılaştırma, S.1, 1970-2001, Erişim:www.manas.kg, (01.11.2005).
Rekabet gücünün tanımının anlaşılır ve yalın görülmesine4 veya geniş bir alanda yorumlanmasına karşın, kapsamına ilişkin bir çok belirsizlik bulunması nedeniyle kavram sık sık farklı anlamlarda kullanılmakta5 veya konuya ilişkin her çalışmada farklı şekillerde tanımlanmakta6 veya küresel rekabet gücünün ölçülmesi için kabul edilmiş belirli bir model ve açık bir tanımın bulunmadığı ifade edilmektedir. Literatürde çok sayıda yaklaşımın bulunduğu ve rekabet üstünlüğünün çok yönlüsü olarak kullanılan ve kapsam olarak açık bir şekilde tanımlanmayan rekabet gücünün; bir taraftan iş yönetimi süreci ile ilgili iken, diğer taraftan toplumun örgütsel kültürünün ve makro ekonomik yapısının unsurlarını taşıdığı belirtilir7. Çağdaş tartışmalarda gönenç ve zenginlikle veya bunlara ilişik faktörlerle birlikte kullanılmasına rağmen değişik düzeylerde analiz edilmesi nedeniyle tanımları arasında açık bir farklılık bulunan8 kavramın kapsamı veya tanımı konusunda ekonomistler arasında görüş birliğinin bulunmamasının nedenleri; değişik düzeylerde analiz edilmesi, tek bir temelinin bulunmayışı veya dış ticaret biliminin yanı sıra sanayi ve işletme iktisadı veya endüstriyel organizasyon gibi geniş bir alanı veya birden fazla disiplini ilgilendirmesi9,10 olup bu özelliklerinin yarattığı değişik yorumların varlığı ise politika tartışmalarında karışıklığa neden olmaktadır. Đçeriğine ilişkin belirisizliklere rağmen kavram bazı ekonomistlerce modern kapitalist ekonominin doğal yasaları seviyesine çıkartılarak11 küreselleşmenin ve bilgi teknolojilerinin yarattığı piyasalarda; firmaların, şehirlerin ve ülkelerin varlığını sürdürebilmeleri için rekabet güçlerini artırmaları gerektiği son yıllarda ekonomistler ve politika yapıcıları tarafından sürekli gündemde tutulmaktadır.
4
Donatella DEPPERU ve Daniele CERRATO, ‘‘Analyzing International Competitiveness At The Firm Level: Concept and Measures’’, Erişim: http//www. 3.unicatt.it//unicattolica/ dipartimenti/ DĐSES/ allegati/ wpdeepperu cerrato 32.pdf, (22.10.2005).
5Eckhard SIGGEL, ‘‘Concepts and Measurements of Competitiveness and Comparative Advantage: Towarts an
Integrated Apprach’’, Erişim: http://www. cesifo-group.de/portal, (22.12. 2005).
6
F.S.THORNE, ‘‘Anaysis Of The Competitiveness Of Cereal Pruduction In Selected EU Countries’’, Erişim: www.eaae2005.dk/poter-papers, (31.03.2006).
7
KlaraMARKOVIC, ‘‘Competitiveness Of Domestic Small And Medıum Enterprıses In The European Unıon’’, Erişim: www.uni.miskolc.hu/uni/res, (04.12.2005).
8
Iain BEGG, ‘‘Cities and Competitiveness’’,Erişim: http://www. Competitiveness. org/ article/ articleview/ 644 / 1/31, (12.12.2005).
9
Aykut KĐBRĐTÇĐOĞLU, ‘‘Uluslararası Rekabet Gücüne Kavramsal Bir Yaklaşım’’ Uluslararası Makro Đktisat 1996, Bölüm:1, S.2, Erişim: http://www.politics.ankara. edu.tr/ kibritci//publications.html, (21.01.2006).
10Larry DWYER, ve Kim CHULWON, “Destination Competitiveness: A Model and Determinants”, Erişim:
www.ttra.ccm.pub, (18.12.2005).
11Mıchael KITSON vd., ‘‘The Regional Competitiveness Debate’’, Erişim: http// asp2. miuk. com/ cmilive/
Kapsamı ve tanımı konusunda henüz görüş birliğine varılamamış olan rekabet gücü kavramının başlıca özelliklerini; firma düzeyinden uluslar ötesi topluluklara kadar değişik seviyelerde kullanılması, kapsamının kabul edilen yaklaşıma ve düzeyine göre değişmesi, bir taraftan anlamsızlığı savunulurken diğer taraftan geçerli ve politika aracı olarak kullanılabileceğinin ileri sürülmesi, birden fazla bilim dalını ilgilendirmesi, sadece geçmiş ve mevcut performansı değerlendirmede değil gelecekteki performansı öngörüde de kullanılması, fiyata ilişkin unsurlar ve göstergeler yanında fiyat dışı unsurları ve göstergeleri de içerebilmesi olarak belirtilebilir. Belirli nitelikteki veya yapıdaki değişkenlerle ölçülebilen kaynakları ve göstergelerinin çok sayıda değişkeni kapsaması, düzeyine göre kaynaklarının ve göstergelerinin ağırlığının değişiklik göstermesi, göreli ve dinamik bir yapıya sahip olması ile belirli yer ve zamanı içermesi kavramın diğer özellikleridir.
Rekabet gücüne; firma düzeyinden ekonomik bütünleşmelerin oluşturduğu ülkeler topluluğuna kadar farklı anlamlar yüklenmesi, incelenen alana bağlı olarak farklı şekillerde tanımlanmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte rekabet gücü, mal ve hizmet üretimine katılan faktörlerin mevcut durumlarını iyileştirici ve sürdürülebilir bir şekilde rakiplerine kıyasla fiyat, maliyet ve kalite yönünden daha üstün olma durumu olarak ifade edilebilir. Diğer bir deyimle rekabet gücü; ekonomik birimlerin veya benzer üretim birimleri topluluğunun veya bunların üretildiği coğrafi alanların karşılaştırıldıkları benzer birim veya alanlara göre sürdürülebilir şekilde nispi olarak daha yüksek karlılık veya refah seviyesindeki mal ve hizmet üretim gücü veya kısaca sahip olunan maddi ve manevi değerlerin ilgili tarafların yararına daha iyi yönetebilme kapasidir. Kavram rekabet teorileri çerçevesinde incelendiğinde göreli bir ölçüt olup coğrafi alanların veya üretim birimlerinin veya benzer üretim birimleri topluluğunun birbirlerine göre nispi durumlarını ortaya koyar.
B
B..KKaavvrraammıınnKKaarrşşııllaaşşttıırrmmaallııÜÜssttüünnllüükklleerrddeennFFaarrkkııvveeRReekkaabbeettççiiÜÜssttüünnllüükklleerrlleeĐĐlliişşkkiissii
Küreselleşme ile birlikte yoğun olarak gündeme gelmesine karşılık gerçekte rekabet gücü (Competitiveness) kavramı, bir çok yazar tarafından David Ricardo’nun Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisine (Comparative Advantage) ve Heckser-Ohlin-Samuelson’un Faktör Donanımı Modeline kadar götürülmektedir.
Son yıllarda sıklıkla tartışılan kavramın uzun bir geçmişi bulunmasına rağmen değişik düzeylerde gündeme gelmesi ve içeriği konusundaki görüş farklılıklarının bulunması, benzer içeriğe sahip karşılaştırmalı üstüntünlükler ve rekabetçi üstünlükler (Competitive Advantage) ile olan ilişkilerinde de değişik yaklaşımları gündeme getirmektedir.
Rekabet gücünün ulusal düzeyde analizinde; rekabetçi üstünlükler ve karşılaştırmalı üstünlükler ile ilişkisinde iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Birinci yaklaşıma göre; rekabet gücü, rekabetçi üstünlükler ve karşılaştırmalı üstünlüklerin sonucu olup kendisi ayrıca ulusal rekabet düzeyini göstermez. Sözkonusu üç kavram arasındaki ilişki rekabet gücünün kaynağı ile açıklanır. Buna göre, Neo-Klasik yaklaşımda rekabet gücünün kaynağını karşılaştırmalı üstünlükler, Porter’ci yaklaşımda rekabetçi üstünlükler oluşturur12. Bu yaklaşımda, referans rakiplere göre göreli performansın değerlendirilmesi olan rekabet gücü, ulusal düzeyde refahın, firma veya endüstri seviyesinde rekabet üstünlüğünün kaynağı veya nedeni olmayıp geri kalmışlığı veya zayıflığı13 veya rekabet üstünlüğü yaratan nedenler yerine daha çok sonuçta oluşan rekabet gücünü ölçmede kullanılır14. Rekabet gücünü sonuç olarak gören yaklaşımda, firma düzeyindeki analizlerde performansın mevcut rekabet gücünü göstertermesine karşılık, firmanın gelecekteki performansının da analize dahil edilmesi durumunda rekabet gücü gündeme gelmekte ve firmanın rekabetçi üstünlüklerinin bir sonucu olmaktadır15.
Đkinci yaklaşımda ise; rekabet gücü ile rekabetçi üstünlükler benzer anlamda olup bu iki kavram ile karşılaştırmalı üstünlükler arasında farklılıklar bulunur. Rekabet gücünün esas olarak firma ve endüstri bazında geçerli olduğunu belirten bu yaklaşımda, rekabet gücü dinamik ve piyasa fiyatlarını, karşılaştırmalı üstünlükler durağan ve denge fiyatlarını yansıtır. Ayrıca; rekabet gücü ülkeler arasındaki benzer sektörlerin karşılaştırmasını, karşılaştırmalı üstünlükler ülkelerarası farklı sektörlerin kıyaslamasını esas alır. Buna göre; benzer ürünlü, mükemmel bilgiye sahip olunma
12
Alessansro BANTERLE, ‘‘Competitiveness and Agri-Food Trade: An Empirical Analysis Đn The European Union’’, Erişim. www.eaae 2005.dk//poster-papers (10.11.2005),
13
Leslie BULD ve Amer K. HIMIS, ‘‘Conceptual Framework for Regional Competitiveness, Erişim: http/ WBLN0018. Woldbank.org/Apps/ccdk Doclib.nsf, ( 17.01.2006)
14
Đbrahim DEMĐR, ‘‘Alt Sektörlerde Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri’’, Erişim: www.dptr.gov.tr (17.01.2006)
15
ve piyasa bozukluklarının bulunmadığı tam rekabet piyasalarında bu iki kavram aynı anlamdadır. Ülkelerin üretim ve ihracat kararlarının verilmesinde, gölge fiyatlarla ölçülen karşılaştırmalı üstünlükler ve piyasa fiyatları ile ölçülen rekabet gücü belirleyici olup karşılaştırmalı üstünlükler belirli bir ürünün ülke açısından üretilip ihraç edilmesinin ekonomik olup olmayacağını gösterirken, rekabet gücü, mevcut ekonomik yapı ve politikalar çerçevesinde, firmaların veya endüstrilerin uluslararası piyasalarda rekabet edebilme yeteneğini verir16. Teknoloji farklılığı, faktör yoğunluğu veya ölçek ekonomisi gibi unsurlardan bağımsız olarak, denge fiyatlarında maliyet üstünlüğünün sağlanması karşılaştırmalı üstünlükleri yaratır. Bu anlamda karşılaştırmalı üstünlükler dinamik bir yapıya sahip olup rekabet gücünün en önemli kaynağını oluşturur17.
Karşılaştırmalı üstünlüklerin uluslararası yeni ticari ilişkileri açıklamakta yetersiz görülmesi veya ülkelerin faktör donanımının değiştirilebileceği varsayımları ile rekabet gücünün ulusal düzeydeki tanımının refahın artırılmasını içerir şekilde yapılması durumunda, bu iki kavram arasındaki farklılık; karşılaştırmalı üstünlüklerin durağan ve endüstrilerarası ilişkilere dayanmasına rağmen, rekabet gücünün, yenilik yapma, piyasa yapısı, teknolojik gelişmeler ve ölçek ekonomileri gibi süreklilik ve değişim gösteren unsurlar tarafından belirlenen aynı endüstrilerdeki ilişkileri esas almasıdır18,19. Kavramlar arasındaki diğer farklılık ise; ölçek ekonomileri, teknolojik gelişmeler ve eksik rekabetin geçerli olduğu Yeni Uluslararası Dış Ticaret Teorisinde, karşılaştırmalı üstünlüklerin uluslararası yeni ticari ilişkileri açıklamakta yetersiz görülmesi veya ülkelerin faktör donanımının değiştirilebileceği varsayımları ile rekabet gücünün ulusal düzeydeki tanımının refahın artırılmasını içerir şekilde yapılması durumunda, karşılaştırmalı üstünlüklerin ülke içindeki ürünlerin karşılaştırması olmasına karşılık, rekabet gücünün ülkelerin benzer ürünlerinin uluslararası piyasalarda satış kapasitesini
16Chinna A. KANNAPĐRAN ve Edan M. FLEMĐNG, ‘‘Competitiveness ana Comparetive Advantage of Ten top
Small holdings in Papua New Guinea’’, Erişim: www.une. edu. au/ gsare/ publications/Arewg99, (08.01. 2006).
17
Eckhard SĐGGEL, a.g.m.
18
Michael KITSON, a.g.m.
göstermesidir20. Rekabet ücünün ulusal refahı içermesi durumunda kavram rekabetçi
üstünlüklerden de farklı anlamda kullanılmaktadır. Rekabet gücünün, iktisadi değişkenlerin yanında eğitim ve sağlık gibi sosyal içerikli değişkenleri de kapsaması, iktisadi değişkenleri esas alan firma veya endüstri düzeyindeki rekabetçi üstünlüklerden farklı görülmesine neden olur. Ancak; Porter’ın analizleri ile gündeme gelen ve ulusal rekabet gücünü ülkedeki firmaların rekabet güçlerinin toplamının yansıması şeklindeki yaklaşımlar esas alındığında, firma ve endüstri düzeyinde tartışılan rekabetçi üstünlükler ile rekabet gücü benzer anlamlarda kullanılır. Bu çerçevede; endüstri ve firma düzeyindeki analizlerde, yurtiçi firma veya endüstrilerin rekabetçi dünya piyasalarındaki paylarının artırılması veya korunması olan rekabetçi üstünlükler ile rekabet gücü aynı anlamda ve birbirinin yerine kullanılabilmektedir21.
Rekabet gücü ile karşılaştırmalı üstünlükler ve rekabetçi üstünlükler kavramları arasında yakın bir ilişki bulunmaktla birlikte gerçekte bu üç kavram arasında farklılık bulunur. Rekabet gücü, farklı iki endüstrinin karşılaştırması olmayıp, aynı endüstride faaliyet gösteren firmaların veya aynı alandaki sektörlerin performanslarının ölçülmesi veya bunların faaliyetlerinin rakipleri ile kıyaslanmasıdır. Rekabet gücü ile endüstri içerisi analiz yapılırken, karşılaştırmalı üstünlüklerle endüstrilerarası analiz yapılır. Karşılaştırmalı üstünlükler zaman unsurundan bağımsız olarak durağan bir şekilde ülkenin faktör yoğunluğunu yansıtır iken, rekabet gücü zaman unsurunu taşıyan, hazır değil yaratılan, geliştirilmesi veya kaybedilmesi mümkün olan değişim durumunu yansıtır. Karşılaştırmalı üstünlüklerde ülkelerin zenginlikleri sahip oldukları kaynaklarla sınırlı iken rekabetçi üstünlükler dinamik ve yaratıcı özelliği nedeni ile zenginlik sürekli artırılabilir. Firma ve endüstri düzeyinde ise, rekabet gücü ve rekabetçi üstünlükler kavramları genel olarak benzer anlamlarda kullanılmaktadır. Buna göre; ürün tasarımı, üretimi ve piyasaya sunulması bakımından firmanın sektördeki rakiplerine göre daha üstün bir durumu başarma veya bir endüstride rekabet edilebilmesi için yenilikler yapma ve yaratma ile piyasada kullanma yolu, yeteneği veya kapasitesi olarak tanımlanan rekabetçi
20Frederique SACHWALD, ‘‘Competitiveness and Competition: Which Theory of the Firm?’’, Edited by
Frederiqe Sachwald, European Integration and Competitiveness, Edward Elgar Publishing Limited, 1994, England, S.35-37.
