of Classical Turkish Music
By H A Ş İM G Ü V E N * Photos B O R A B A L A R■ 7
x
Yıllardır Kadıköy Bahariye’deki atölyesinde ud yapan Teoman Kaya, aynı zamanda usta bir icracı. / Teoman Kaya, who makes uds at his workshop in Kadıköy, is at the same time an accomplished musician.
Saha Taksimi’nde ne kadar hüzünlüyse, Tanburi Ce mil Bey’in Nihavend Sirto’sunda o kadar neşelidir kemençe. Bu parçadaki -en az onun kadar kıvrak- eşlikçisi, Uşak Taksim’de “ağlayan” uddur. Ömer Al- tuğ’un Nihavend Sazsemaisi’nde ise keman, kanun ve ud kah hayatla sarmaş dolaş olur, kah birden kii- siip, yollarını ayırır.
Klasik Türk Musikisi’nin bu birbirinden enfes “kulak ziyafetlerini” besteciler ve icracılar yaşatır yaşatması na ama, işin bir de arka bahçesi vardır; arka bahçe emekçileri: Enstrüman yapımcıları... Ağacı uda, ka nuna, kemençeye, tanbura, kısacası enstrümana çevi ren el işçileri, sanatkarlar...
“Usta, derdim. ‘N ’olur şu işin sırrını bana da öğret. Öğret ki ben de senin gibi iyi kemanlar yapayım.’ Bunu her söyleyişimde yüzüme dikkatle bakar, ‘Din le evlat’ derdi. ‘İşin sırrı sende. Bu sanat sır sanatıdır, gözle çalınır. Ben çalışırken gözünü aç, dikkatle sey ret. Önce gözün öğrenecek, sonra elin.”
Bize bunları anlatırken, gözleri ud kalıbının üzerin de. Az önce ateşte eğip, şekil verdiği tahta dilimini dikkatle kalıba yerleştiriyor. Olmadı; tahtanın iki ucuna ufak bir törpü atıyor. İkinci deneme; başarılı. Sıra geliyor diğer dilimlere...
Kadıköy Bahariye’de, enstrüman yapımcısı, mesleğin evrensel adıyla “luthier” Teoman Kaya’nın atölyesin- deyiz. Her yanda kimi ustanın elinden yeni çıkmış, kimi tamir edilmeyi bekleyen udlar, kemanlar... Baş köşede atölyenin demirbaşı, çeşitli ağaçlardan örnek lerin, isimleriyle yer aldığı pano; Fagus (kırmızı gür gen), picea (ladin), abies (köknar)... Duvarda,
usta-Tbe kemençe, cousin o f the fiddle, is as cheerful in Tanburi Cemil Bey's Nihavend Sirto as it is melancholy in a Saha taksim. The ud (lute), which is at least as spirited as its companion in thé form er piece, weeps in the Uşak taksim. In Ömer Altuğ’s Nihavend Sazsemaisi, violin, kanun and ud at times embrace one another like lifelong friends and at others Jail out and go their separate ways.
While musicians and composers take all the credit f o r these marvellous feasts o f sound in Turkish classical music, behind the scenes lie the labours o f the instrument makers, the craftsmen whose skills transform wood into uds, kanuns, kemençes, tanburs and other string instruments.
7 used to say, “Usta ¡master!, please teach me the secrets o f your work. Teach me so that I can make wonderful violins like y ou .” And each time he would look me carefully in the face and say, “Listen son, you have the secret. This art is one o f the secrets that can he stolen with the eye. Watch carefully as I work., and first the eye and then the hand will learn.'"
As the instrument maker talked his eyes were on the ud mould. Carefully he placed the strip o f wood which he had just bent and shaped in the flames into the mould. It did not quite fit, and he filed each end a little. At the second try it was just right. Now it was time fo r the other strips. We were in Kadıköy, in the workshop o f Teoman Kaya, lute maker. All around him were uds and violins, some new made by himself, and others in f o r repair. In one corner was a panel with samples o f various woods and their names: beech, spruce, f i r and so on, and on the wall a pho tograph o f his master Murat Usta, the craftsman under whom Teoman Usta once worked. It bore no date but was
108
Paki Öktem, özel bir enstrüman üzerine uzmanlaşmak yerine, Klasik Türk Musikisi enstrümanlarının tümünü imal etmeyi seçmiş. / Paki Öktem is another instrument maker in Istanbul who makes all the instruments used in Turkish music.
nın çok sevdiği Murat Usta’sının fotoğrafı; tarih yok, ama epey eski olduğu her halinden belli. Ve fonda Cemil Bey’in “Çeçen Kızı”...
500 yıllık Üsküdarlı ailenin 1934 İstanbul doğumlu oğlu Teoman Kaya, altı-yedi yaşından beri Klasik Türk Musikisi sevdalısı. Çanakkale Savaşı’nın ünlü Mehmet Ali albayı, bakmış oğlan müzik diyor başka bir şey demiyor, bir mandolin alıvermiş. Usta daha il kokula gitm iyor o zamanlar. Bir süre çalışır ama mandolin de yetmez olur ona. “Babam da severdi müziği. Müzisyen arkadaşları vardı. Onlara söyledi, ‘çocuk meraklı, şuna bir şeyler öğretir misiniz?’ diye. Böylece müzisyenlerin yanına gidip gelmeye başla dım.” Kısa sürede keman çalmayı “söküyor” usta. Ara sıra kemanı arızalanınca yolunu Altıyol’daki Murat Usta’ya düşürüyor: “Kemanın yayıydı, sapıydı derken iş ilgimi çekti. ‘Usta’ dedim, ‘Beni de alsana yanına.' O zamanın ustaları biraz zordu, yanlarına çırak alma ya yanaşmazlardı. Yalvardım, yakardım, kabul ettir dim.”
Ünlü keman yapımcısı Murat Sümbül’iin atlını ağzına her alışında Teoman Kaya’mn gözleri başka türlü bakmaya başlıyor: “Ben onun sayesinde ünlü ud ya pımcısı Manol Usta’nın kuşağına dahil oldum. Çünkü benim ustamın ustası Mustafa Usta, Manol Usta’nın kalfasıdır. Yani ben dördüncü kuşak Manolcuyum.” Askere gidene kadar ustasıyla çalışıyor Teoman Ka ya. Bir yandan da Üsküdar Musiki Cemiyeti’nde ke man ve çello çalıyor. Böylece Türk Müziği’nin ünlü isimleriyle tanışıyor: Selahattin Pınar, Saadettin Kay nak, Şükrü Tunar, Şekip Ayhan Özışık... Askerlik
bi-evidently old. On the wall behind him could he seen Cemil Bey's Chechen Girl.
Teoman Kaya was horn in Istanbul in 1934 into a 500 year old Üsküdar family. He has had a passionate love f o r classical Turkish music since the ape o f six or seven. His father Colonel Mehmet Ali, one o f the celebrated figures o f
the Gallipoli wars, noticed his son's love o f music and bought him a mandolin as his first instrument before he started school. He had soon mastered the mandolin and wanted to go on to something more challenging.
‘My father loved music too, ’ he told me. ‘He told some o f his musician friends that I was interested and asked i f they would teach me. So I began to visit them.' It was not long before he had become a f a ir violin player. Whenever his violin or the bow needed repairing he would go to Murat Usta in Kadıköy, and during his visits to the workshop became fascinated by the instrument maker’s work. Finally he asked him i f he could become his apprentice. 'In those days craftsmen did not accept apprentices easily, ’ explained Teoman Kaya, ‘but I begged and pleaded and eventually he agreed.'
Whenever Teoman Kaya speaks o f his master, the celebrated violin maker Murat Sümbül, his eyes light up. ‘Thanks to him I shared the heritage o f the great ud maker Manol Usta. Mustafa Usta, the master o f my master, was journeyman to M anol Usta. That makes me a fourth generation M anol craftsman.'
Teoman Kaya worked under Murat Usta until he was called up to do national service. In the meantime he was also playing the violin and cello at the Üsküdar Music Society, where he made the acquaintance o f such famous
musi-1 musi-1 0
tip de Üsküdar’a döndüğün de ise, kendi kanatlarıyla uç maya haşlıyor. Türk müziğin de adı geçen bütün enstrü manları yapıyor: Doğu ve Ba- tı’da yüzyıllardan beri kulla nılan, Arap yazarların bir kıs mının Pythagoras’a, kimileri nin Eflatun’a atfettiği ud; tari hi S ü m erler’e dek uzanan mızraplı tanbur; adına ve tari fine, 10. yü zyılda yazılm ış Bin bir G ece M asalları’nda rastlanacak kadar eski kanun. Zamanla usta, uda meyilleni- yor. Sadece yapım cı olarak değil, icracı olarak da. Galata v e Üsküdar M ev le v ih a n e - si’nde ud çalıyor.
Teoman Usta bugün sadece ülke içine değil, aralarında Yunanistan, İn g ilte re ve A B D ’nin de bulunduğu bir çok ülkeye ud yapıyor. Def terinde 100’ü aşkın adres ka yıtlı: “Bu, ustanın tarzıdır. Her enstrümana numara verir, ki me, nereye, hangi tarihte yap tığını bir deftere yazardı.” Usta, luthier’liğin bugün fab rikasyon hale dönüşmesinden şikayetçi: “Ben burada otuz beş yıldır bekleyen ağacı kul
lanıyorum, öbürü, eline geçeni. Ben uygulanması zahmetli el cilasını kullanıyorum, öbürü verniği. Ben bir udu bir ayda üretiyorum, öbürü bir haftada. Böy le olunca benim maliyetim yüksek, ötekinin düşük oluyor. Hiç ikisi bir olur mu?”
Teoman Kaya’nın ud kalıpları Manol Usta’dan kalma; ondan bugüne ulaşmış ölçülere, tavsiyelere her za man sadık. Ancak o sadece pratikle yetinme taraftarı değil. Bu işin bir ilim olduğuna inandığından konuy la ilgili bütün yayınları takip ediyor.
dans o f the time as Selahattin Pınar, Saadettin Kaynak, Şükrü Tımar, and Şekip Ayhan Özışık. When he re tu rn e d fr o m the army he opened his own work shop, m aking a ll the in stru ments used in Turkish music. Among them were the plucked tanbur, a classical long necked lute used in East and West f o r centuries, attributed by some Arab authors to Pythagoras and by others to Plato, but whose origins in fa c t go back to the Sumerians; and the kanım, a relative o f the zither, mentioned in the 10th century A rabian Nights stories. But in time he began to specialist in the ud, not only as a maker but as a player, and he now plays this instru ment at the Mevlevi lodges in Galata and Üsküdar.
Teoman Usta makes uds not only f o r Turkish musicians but fo r musicians from many coun
tries including Greece, Britain and the United States. His order book contains over a hundred names and addresses. 'That is what my master used to do, ’ he explains. ‘He gave each instru ment a number and recorded the name o f the person it was made for, their address and the date. ’
He complains about the deterioration in quality o f instru ments made by some modem luthiers. I use wood that has matured f o r 35 years, but they just use anything. I hand polish my instmments but they varnish them. It takes me one month to make a single ud, them just a week. That makes my instruments fa r more expensive than theirs, but o f course the two cannot be compared. ’
His ud moulds have been handed down from Manol Usta, and he remains faithful to the traditional proportions and techniques. But he does not just rely on the practi
c a l know ledge passed
down to him by his master. He believes that instrument making is a science, and reads all literature on the subject that is published.
Next year Teoman Kaya is going to close down his workshop. Ill-health and advancing age have forced him to give up making instruments. But he has
Teoman Kaya, hâlâ efsanevi “ luthier" Manol Usta’dan kalma ud k a lıp la rın ı k ullanıyo r; ondan bugüne ulaşmış ölçülere, tavsiyelere her zaman sadık. / Teoman Kaya still uses ud moulds passed down to him from the celebrated 19th century luthier Manol Usta, and remains faithful to traditional measure ments and techniques.
Gelecek yıl dükkanına ki lidi vuracak Teoman Kaya. Ona bu kararı verd iren hastalığı ve ilerleyen yaşı. Ama udîlikten vazgeçece ğe benzemiyor. Yanından ayrılmadan önce istediği miz “ Arap Sazsemaisi”ni çalarkan, “Bu sazın telleri ne vurm azsam ö lü rü m ” der gibi usta...
Teoman Usta’yı atölyesin de bırakıp, yine Anadolu yakasında, Şenesenevler’e doğru yola çıkıyoruz. Bu kez Paki Usta’yı ziyaret e d e c e ğ iz . Paki Ö ktem ,
1933 Elazığ doğumlu. Ela zığ Erkek Sanat Enstitii- sü’nün ağaç bölümünden mezun. İlk kemanı, ensti tünün ikinci sınıfındayken, hiç kimseye danışmadan, halasının oğlunun kemanı na bakarak yapıyor ve or taya “pek de fena olmayan bir ş e y ” ç ık ıy o r. Sonra araya askerlik giriyor: 74’e kadar süvari astsubay ola rak görev yapıyor. Bu süre içinde ağaçtan, enstrüman dan hiç kopm uyor. Hep
okuyor, hep deniyor... Emekli olunca da açıveriyor atölyesini.
20-25 metrekarelik bir atölye burası. Teoman Usta’nın atölyesinden çok farklı değil. Sırtı rengarenk desen lerle örülmüş yaylı tanburlar, sedef kakmalı rebablar, kenarlan oya gibi işlenmiş kanunlar... “Ben bir uz manlık alanı seçmedim” diyor Paki Usta. “Klasik Türk Musikisi enstrümanlarının tümünü yapıyorum.” Paki Usta’nın atölyeyi açıp da yaptığı ilk enstrüman, kanun. O zaman da bir yol göstereni olmamış.
Ensti-no in te n tio n o f g iv in g up playing, and before I left I asked him to play the Arap Sazsemaisi fo r me. It seemed to me, watching him, that life would lose its m eaning f o r him i f he co u ld no lon g er strike the st rings o f h is ud.
We left Teoman Usta in his workshop and headed east wards f o r another Istanbul suburb, this tim e Şene- senevler, where we had arranged to visit Paki Usta. Paki Öktem was born in the eastern province o f Elazığ, in 1933, and graduated fro m the carpentry school at Elazığ Craft Institute f o r Boys. He made his first violin while in second grade without any one’s help, just by looking at the violin o f his cousin. The result ‘wasn’t bad', as he puts it. Although he went on to jo in the army as a non-com
missioned cavalry officer, re m a in in g u n til 1974, he continued his carpentry and in stru m en t m aking as a bobby. He spent his spare tim e rea d in g an d e x p e ri menting, and as soon as he left the army set up his own workshop.
’Ibis is a small workshop o f 20-25 square metres, very much like that o f Teoman Usta. A ll around are bowed tanburs with patterned soundboxes; rebabs, a string instrument made fro m coconut shell and a descendent o f the lyre, inlaid with mother o f pearl; and kanuns with intricately decorated edges. 7 have never specialised in a particular instrument, ' says Paki Usta. 7 make all the classical Turk ish music instruments. ’
The first instrument which Paki Usta made when he opened his workshop was a kanun. He had no one to show him how to go about it, on ly the th e o re tica l knowledge acquired at the institute years before. But be knew about wood, how to cut it and how to glue it, and after a few trials suc ceeded. In time he became so expert that he began to get orders from abroad. The Museum o f Islam ic Art at the Goethe University in
Ger-Paki Öktem’in yaptığı İslam ülkelerinde kullanılan enstrümanlar, halen Almanya’daki Goethe Üniversitesi’ne bağlı İslam Eserleri Müzesi’ nde sergileniyor. / Paki Öktem has made examples of every instruments used in the Islamic countries over the centuries, and these are exhib ited in the Goethe University’s Islamic Arts Museum in Germany.
“Almanya’daki Goethe Üniversitesi’ne bağlı İslam Eserleri Müzesi, 12. yüzyıldan itibaren tüm İslam ül kelerinde kullanılan enstrümanları yapmamı istedi. Bunun için minyatürler getirdiler, bakarak yaptım. Hâlâ müzede sergileniyor.”
Oktem’in enstrümanlarının her biri birbirinden göz alıcı desenlerle bezeli. “Enstrümanı eline aldı mı, çalmaya heveslenmeli insan. Şu tanburun sırtında nereden baksan on beş çeşit ağaç var; erik, kiraz, abanoz, maun. Bir tanbur dört ayımı alıyor ama ağaçla oynamaya bayılıyorum ben. Onunla konuşu yorum.” Usta, yaptığı enstrümanların sağlamlığında iddialı: “Ben 100 sene sonrasına imza atıyorum. Za ten birçoğunun içine, ‘100 yıl dayanacak’ diye yaza rım. Sağlamlık da görüntü kadar önemli benim için.” Paki Usta’dan ‘luthier’liğin yazılı kurallarını öğreni yoruz: “Keman ailesine kullanılan ağaçlar standarttır. Gövdesi, sapı mutlaka akçaağaç, göğsü de kesinlikle ladin ya da köknar olacak. Udun göğüs tablosu için ladin, köknar ya da sedir ağacı kullanılabilir ama ar zu edilen ladindir. Sırtına ise akçaağaç, ceviz, maun, porsuk, abanoz, pelesenk kullanılabilir. Seçim sizin- dir. Diğer Türk enstrümanları için de geçerlidir bun lar.”
Sıra ‘luthier’liğin yazılı olmayan kurallarında: “Yaptı ğınız hatayı tekrarlamayacaksınız. Bu işin tekniğini iyi bileceksiniz. Dehşetli bir sabrınız olacak. Fiziği niz, örneğin tırnağınız, parmaklarınız bu işe uygun olmalı. İnce tırnaklı, zayıf bir el bu işi kesinlikle ya pamaz. Becerekli olma şartını ise söylemiyorum
bile...” •
* Haşini Güven, gazeteci.
many asked me to make all the instruments used in the Islamic countries since the 12th century. They brought me m iniature paintings illustrating them and I based the instruments on those. Now they are all exhibited in the museum. ’
All o f Oktem's instruments are attractively decorated with inlay work. 'When you pick up an instrument you should long to play it, ’ he says. ‘On the neck o f this tanbur, f o r instance, there are around 15 different types o f wood, including plum, cherry, ebony and mahogany. It takes me fo u r months to make a tanbur like this, but I love playing
with wood. I talk to it. ’
Paki Usta makes his instruments to last. I am signing them f o r a century on, ’ he tells us. 7 actually write on most o f
them, “This instrument will last f o r a hundred years”. Durability is as important as appearance f o r me. ’
From Paki Usta we learn the written rules o f the luthier's trade. ‘The woods used f o r instruments o f the violin family are always the same. The sound box and neck, are always made o f tartar maple, and the table o f spruce or fir. The table o f the ud can be made o f spruce, f i r or cedar, but cedar is the best. The back may be o f maple, walnut, mahogany, yew, ebony or rosewood. It is up to you. That goes f o r the other Turkish instruments.'
As f o r the unwritten rules o f the trade, Oktem tells us, ‘Never repeat a mistake. You must be expert in the tech nique and possess extraordinary patience. Your fingers, nails and other physical attributes must be suited to the work. No one with thin nails or delicate hands could ever do this job. And there is no need to say that manual dexter ity is essential. ’ « * Ha$im Giiven is a journalist.
1 15
S K Y L IF E T E M M U Z J U L Y 1 9 9 9
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
