Şair Ziya Paşanın
Adana Valiliği
Yazan : TAHA TOROS
a ir Z iy a y a d a ir b irç o k y a z ıla r yazılm ış ve k ita p la r ç ık a rılm ış tır. F a k a t b u n la r ne de o lsa P a ş a n ın um u m î ve re sm î h a y a tile e d e b iy a tta k i m evkiini ta y in d e n ib a r e t e s e rle rd ir.M ü th iş b ir h a s ta lığ ın m u sa lla t olduğu h a y a tın ın son gün le ri A d a n a V ilâ y e tin d e k i ölmez e s e rle ri v e h e r an y a şıy a n h a tır a l a r ı çoğum uzun m eçhulüdür. Y ılla rın u n u tu cu ve n a n k ö r v a rlığ ın a , b u n la rın teslim edilm esine hangi gönül ra zı o lu r ? İş te bu düşünce ile onun iki y ıl süren v aliliği ve A d a n ad a y a p t ı ğı işle r h a k k ın d a y ap tığ ım ız uzun te tk ik iki sene evvel bugün le rd e «Türksözü» s ü tu n la rın d a on n ü sh ad a te f r ik a ed ilm işti.
B u y ıl d a H a lk e v in d e k i ih tifa l m ü n aseb etile b u te f r ik a mızı k ıs a lta r a k a n la tm a ğ a çalışacağız.
Z iy a P a ş a ciğ erlerin in v a ra sile A d a n a y a geldiği zam an k endisini kısm en e d e b iy a tta n u z a k la ştırm ış tı. H a sta lık la geçen g ü n lerin in verd iğ i ıs tıra b ı yenm eğe u ğ ra şıy o rd u .
D e n ile b ilir ki d e rin ve fe lse fî fik irle rin i m ısra la ştırm a k - t a h iç b ir engel ta n ım ıy a n bu b ü y ü k ş a ir, A d a n a v aliliği s ıra sın d a hem en hem en şiirle u ğ ra şm a d ı. F a k a t h a sta lığ ile boğu şan benliği y in e de güzel s a n a tla rın y a ra tılm a s ın a âm il olm ak ta n geri kalm adı.
Y azm adı, f a k a t s ö y le d i... A n la ttı... Y a p tı... B elk i p ekaz söyledi. F a k a t bu azın içinde çoğu a n la ta b ild i ! Y arım a s ır e v v elk i d e v rin ta a ssu b u n u b ir zin cir gibi b o y n u n a g eçiren
cemi-v e tin kufili p en çelerin i n u rla n d ırm a k ta şair Z ıy a , h a k ik a te n b ir «ziya.» o ldu...
İçindeki y en ilik ve s a n ;a t aşk ım açığ a v u rm a k ve ta tb ik etm ek için A d an ay ı m tisaid b u ld u ve b irç o k d e d ik o d u la ra ve h ü cu m lara, S a ra y a ş ik â y e tle re rağm en y ılm a d ı, tu ttu ğ u y o ld a n dönm edi.
Z a te n onun y arad ılışı d a, y a p tığ ın ı b ıra k m a z ve sö y le diğini y a p a r b ir insan m eziyetini ta ş ıy o rd u . S ırası gelince a n la tıla c a ğ ı gibi güzel sa n ’a tla r d a n tiy a tr o y u A d an a sahnesine o g e tird i. G a rb i ve m ed en iy eti, y aln ız d ili ve dini b a ş k a olduğu için eb ed î b ir düşm an ad d e d en o günün z ih n iy etin e b ir d a r b e in d ird i ve h e r m em urun F ra n sız c a öğrenm esi için H ü k ü m et k o n a ğın d a b i r d e rsa n e a ç tırd ı.
U çsuz b u cak sız A d a n a O v a sın d a n (Seyhan) n ehrinin ses siz a k ışın a o susm adı... Y a ğ m u rsu zlu k ta n ve k u ra k lık ta n e k tik le rin i b ile biçem iyen çifçinin g ö zy aşın a o da ağladı. F en n î k a n a lla r a ç tır a r a k S eyhanın Ç u k u ro v a y ı sulaum asım ve b u ra y a v e rile n (A ltın o v a ı v asfın ın b ih a k k ın y a şa m a sın ı isted i. B ir k a n a l p ü ro jesin e te şe b b ü s e tti, fa k a t b u em eline k av u şm ad a n öldü. Y ağm ur d u asın a çıkan halk ı - S eyhan n eh rin i g ö s te re re k - ince b ir ş a ir ze k âsile ve n ü k te sile ta k b ih e tti. A ltm ış y ıl ev v e lk i A n a d o lu y u düşü n ü rsen iz p a şa n ın tiy a tr o y u ve g a rp lisanını y a ş a tm a k husu su n d ak i y en iliğ in in k a ld ır ılır b ir h a r e k e t olm ıyaca- ğını ta k d ir edersiniz.
O P a ris te n dönünce bilgisi, görgüsü a r ta n b ir m ü te fe k k ir s ıfa tile b ir ş e y le r y a r a tm a k is tiy o r , f a k a t içindeki a le v le rin p ek azı kıvılcım h alin d e m u ta a ssıb la rın k a fa la rın ı süngüliyordu. A sıl d eğ erli a le v le ri, h a s ta lık la b o ğuştuğu g ec elerin k a r a n lığ ın d a sönüp g id iy o rd u .
P a ş a h a sta lığ a k a rş ı m üteham m il g ö rü n ü y o rd u ; ki son iki y ıl öm rünü s ırf bu anud tahnm m ülüne v e re n le r ç o k tu r. İçin de b irç o k şe y le r k a y n ıy a n f a k a t h a sta lığ ı ve m uhiti d o lay ısile p e k az iş y a p tığ ın d a n ö fkelenen ş a ir son g ü n le rd e bu İçtim aî a rz u la rın ın ikm alini görm ediği için sin irli idi. H a tt a o k a d a r ki hük ü m et konağındaki o d asın a g ire b ile n le r, b ü y ü k b ir k o rk u ile bu işe teşeb ü ü s e d e rle rd i. Ş airi h astalığ ı belk i o k a d a r üzm ezdi, f a k a t y a r a tm a k istediği y e n ilik le rin p ek azını y ap m ağ a m u v af fa k olduğu için içinden y a ra la n d ı. O , m em leketin d e rd le rin i d e rin g ö z le rd e incelem iş ve b u y a r a la r ı sarm a y ı içten istem işti.
Son y ılla r d a bilgisini b ö y le iş le re h a sre tm işk e n öm rü b u n la rı b a şa rm a ğ a k â fi gelm edi, ecel onun en h assa s y e rin e elini a ttı. N ih a y e t b ir gün y en i a d ım la r a ttırd ığ ı A d a n an ın ılık h av a sı içinde b in le rc e kişi onu ulu cami m ey d an lığ ın a göz y a ş la rı ile g e tird i. B u y a ş la r y a ln ız T ü rk e d e b iy a tın ın b ü y ü k ü s ta d ın a, d e ğ e rli b ir a h lâ k ve te rb iy e hocasının k a3'b o lu şu n a değil, a y n iza m an d a y e n ilik b a y ra ğ ın ı çeken b ir başın y o k lu ğ u için d ö k ü lü y o rd u . B ü y ü k ş a ir öleli bugün a ltm ış y ıl o lu y o r. O günden b e ri h a tıra la rın ı b ir y az ı h alin e sokm ayı sonsuz b ir z e v k o la r a k benim sedik. B u acı s a tır la r ay n i za m a n d a o fy e le so f şa irin ince ru h u n u şa d e d e b ilirse d u y u la c a k k ıv an ç cü retim izin çok ü stü n d e o la c a k tır.
A d a n a y a 1844 y alından itib a re n e y a le t v a lile ri ta v in edilm eğe b a şla n m ıştı. İlk e y a le t valisi A rif P a ş a d ır. A rif P a ş a d an Z iy a P a ş a y a k a d a r y irm i b ir v ali d eğ işm iştir. Z iy a P a ş a A d a n a y a geldiği zam an A d an a d e f te r d a r ı H a k k ı, m e k tu p ç u N â zım , m erkez n â ib i H a y a d r, m üftü S ad ık , id a re m eclisi a z a la r! d a H acı M u s ta fa F e y z u lla h , A hm et l'e v fik , E rm en i m üm essili A r- tin , K a to lik m üm essili G e o rk , m ek tu b i kalem i m üm eyiyzi A dm i, tic a r e t m ahkem esi re isi H ilm i idi.
O d e v ird e A d a n a d a Uç tan ın m ış ş a ir v a r d ı. B u n la r Y e ğen A ğa zade H a k k ı, H acı N u ri ve H acı T alib zad e M u s ta f a id i. B u ş a irle r e , çocuk o lm ak la b e r a b e r o zam an Z iy a P a ş a y a k u v v e tli b ir h ic v iy e y a z ıp p a şa n ın ta k d irin i k a z a n a n A d a n a lı ş a ir Z iy a y ı d a ilâ v e e d e b iliriz . B u ş a irle r Z iy a P a ş a y ı B o zaııtı nah iy esin in y a k ın ın d a k i ( H a v v a b e y i ) h an ın d a A d a n a m üm essillerd e b ir lik te k a r ş ıla d ıla r . E v v e lâ ş a ir M u s ta fa h e y e c a n la k udum iyesini okum uş, b u k asid e o k u n u n ca p a şa n in y o rg u n lu k ta n sin irli yüzü yum uşam ış v e k u d u m iy ey i b ir k e r r e de k en d isi eline a la r a k için d en okum uş, s o n ra şa irin i ta k d ir ve te b r ik e tm iştir.
P a a şn ın b u iltifa tın d a n c e s a re t a la n diğer ş a ir le r d e ku- dü m iy elerin i o k u m u şla rsa d a a y n ı tev ec cü h ü b u la m a m ış la rd ır.
B u n d an m uğber olan H a k k ı d e rh a l şeh re g e le re k b ü y ü k d n v a r- »
la r a iri h a r fle rle ( Z iy ası k a lm a d ı m ülkün gelince p a ş a s ı ) şek lin d e b ir k ıta y a z d ırm ış tır. Z iy a P a ş a b u k ıta y a sin irlen m iş ise de e p c e tle k endisinin A d a n a y a ta y in ta rih i çık tığ ı için şai rin i te c z iy e etm em iştir.
Z iy a P a şa n ın A d a n a d a ilk işi h a p ish a n e y i te f tiş etm ek oldu. G ü le k n ah iy esin d e h a lk ı d a lâ le te s e v k suçile d ö r t seneden
b e ri hapish an ed e b u lu n an H o ca İb rah im R ü ş tü ve avenesini h u zu ru n a çağırdı. Z iy a P a ş a h o ca ile b ir din î m ü nakaşajm g iriş ti ve s o n ra onu ve avenesini sa lıv e rd i. G ü le k li İb rah im R ü ş tü o s ıra la r d a seksen y a ş ın d a v a rd ı. T o ro s la rd a 70-80 sene e v v e l o- nun şö h re ti b ir e v liy a şö h re tin e y a k ın d ı. İs ta n b u ld a , M ıs ırd a , M e k k e ve M ed in ed e uzun m ü d d et m ü d e rrislik yap m ış ve K u ra n ı nazm en T ü rk ç e v e ç e v irm işti. İb rah im RüştUyU, Z iy a P a ş a Gü- lek nah iy esin e sa lıv e rd ik te n so n ra b u nun b in le rc e h alk ı d a lâ le te düşüreceğini tah m in e d e re k n ah iy ey e tam te ş k ilâ tlı b ir m ektep a ç tırm a k s u re tile h a lk ın te n e v v ü r etm esini ten sib e tti ve bu h âd isey i B abı âliy e b ild ird i.
D e rh a l İsta n b u ld a n m uallim ler g elm işti. Z iy a P a ş a Ada- n a d a ilk d e fa tiy a tr o binası y a p tır a r a k b ir k u m p an y a g e tir tti ve h a lk a sahne zev k in i ta ttır m a k için m em u rların tiy a t r o y a devam ını m ecburî k ıld ı. F a k a t bu tiy a tr o uzun m ü d d et y a ş a m adı. Z iy a P a ş a ay n ıza m an d a m e m u rla ra m ahsus F ıra n sız c a k u rs u aç tı ve lisanın ehem m iyetini o n la ra a n la ta n to p la n tıla r te r t ib eyledi.
P a şa n ın h e r y en i h a re k e tin i benim sem iyen m uhalif k a f a la r v a rd ı. B u n la r - y u k a r ıd a d a izah edildiği gibi - Z iy a P aşan ın h u zu ru n d a te n k id d e b u lu n am az la rd ı. Ş airin H ilk a ti ve a sa b iy e ti b u n a m üsaid değildi. M u h a lifle r y a ln ız k a h v e le rd e to p la n d ık la r ın d a b u yen i fik irli v alin in a ley h in d e a tıp tu ta r la r d ı. Z iy a p a ş a m em lek ette m uhalif p a r tile r i su stu rm a ğ a , M ü te g a llib e le ri d arb elem eğ e ve h er a y k ırı h a re k e ti y a tış tır m a ğ a ç a lıştı. H e r f ı r s a tta b u n la ra güzel d e rs v erm e k ten , d a r b e le r in d irm ek ten hâli k alm iy o rd u . B ir za m a n lar ş a ir H ak k ın ın h ic iv le ri ağızdan ağza dolaşm ıştı. E n n ih a y e t H a k k ı ay n ıza m an d a Ila m id id are sin i h icv eylem esinden d o lay ı d a su stu ru lm u ş ve Ista n b u la sürgün edilm işti
B ö y le b ir b a ş ta n m ahrum k a la n m u h alifler m u tla k su r e t t e Z iy a P a ş a y ı a s a b ile ştirm e k ve y en i h a re k e tle rin önüne geçm ek istiy o rd u .
B unun için de çocuk den ecek b ir y a ş ta b u lu n an A d an alı ş a ir Z iy a y ı y a k a la y ıp b ir h ic v iy e y a z d ır d ıla r. N ih a y e t ş a ir A d a n alı Z iy a y azd ığ ı k u d re tli h icv iy esin i b ir gece p a şa n ın ev i nin k a p ısın a a ta r a k k a ç tı. S a b a h le jû n k a p ı önünde b u lu n an b u k â ğ ıt p a rç a sı v ali ş a ir Z iy a P a ş a y a v e rild i. Ö fk e li b ir çehre ile im zası m eçhul h ic v iy e y i o k u y an ş a ir d e rh a l z a b ıta y a b u cü r e tk â r ın bulunm asını e m re tti. M em lek e t b ir b irin e k a r ış tı. İki
glin devam eden sıkı b ir a r a ş tır m a y a p ıld ı. K a h v e le r ve to p la n tı y e r le r i b a sıld ı. E n s o n ra b ir ip u cu y a k a la n a r a k h ic v iy e y i y azan A d a n alı Z iy a bu lu n d u .
B ir sab a h suçlu sıfa tile A d a n alı Z iy a v a li ş a ir Z iy a n ın h u zu ru n a ç ık a rılırk e n y iyeceği k u v v e tli to k a tla r ı d ü şü n ü y o rd u . T itriy e re k içeri girdiği zam an şa ir Z iy a P a ş a A d a n a lı Z iy a y ı süzdü. V e h ic v iy e y az ılı kâğıdı g ö s te re re k « B u n u sen mi y a z
dın küçük?» dedi. A ldığı cevab « E v e t b en yazd ım . » oldu. B u
cev ab ı v eren genç o a n d a ceza o la ra k a n a y u r t t a n sü rg ü n o la r a k u z a k la ştırıla c a ğ ın ı v e y a sen e le rce h ap ish an e k ö şelerin d e çü rü y eceğ in i tah m in ed iy o rd u .
F a k a t hiç te um duğu gibi b ir n etice çık m ad ı ş a ir Z iy a P a ş a : «A ferin evlâdım ! sende b ü y ü k b ir is tid a d var» dedi. C e z a y e rin e ta k d ir a la n ve bu n etice d en a fa llıy a n A d an alı Z iy a el
le rin i o ğ u ştu rm a y a b a ş la d ı... V a li d e rh a l şu te k lifi de ek led i : — Seni ta h s il için İs ta n b u la göndersem g id e r m isin? K a b iliy e tin i b u ra d a k ö rle tm e !... B unu P a ş a u m ağzından işitm ek in an ılm ıy a cak b ir d efin en in b u lu n u şu idi. K a rşısın d a k in d e n ölüm , d a rb e b e k liy e n A d a n alı Z iy a b ir iki gün so n ra v ali Z iy a P a ş a ta ra fın d a n İs ta n b u la ta h sile g ö n d erild i.
Z iy a P a ş a n a fia işle rin e d e çok ehem m iyet v e rd i şim diki k ö p rü n ü n sağ ve so lu n d ak i k o rk u lu k la r y o k tu . O n la r ı ilâ v e ey led i. M isis k ö p rü sü n ü ta m ir e tti. K a ra ta ş şosasını y a p t ı r ı r k en y a rım k ald ı.
Z;ya P aşanın ölümü ;
V a z ife sin d e k i g a y re tin d e n h asıl olan y o rg u n lu k p a ş a y ı çok sa rsm ıştı. E sk i ra h a tsız lığ ı ile rle m işti. 1880 y ılın ın m ayıs b aşın d an itib a re n ev in d en çıkm adı. B ü tü n ih tim a m la ra rağm en k u rta r ıla m a d ı.. V e 17 m ayıs 1880 d e öldü. A d a n a lıla rın göz y a ş la r ı a ra s ın d a R am azanoğlunun 3-aptırdığı m eşhur U lu cami m ezarlığına göm üldü.
. A yni m e z a rlık ta 1871 y ılın d a A d an a valisi ik en ölen S üleym anİ3reli A hm et P a şa n ın d a m ezarı b u lu n m a k ta d ır. Z iy a P a şa n ın A d a n a v aliliği b ir sene o n b ir ay ve 3Ûrmi y ed i gün devam e tm iştir.
M e z a r Taşı ;
Z ıy a p a ş a 17 ma3'is 1297 y ılın d a ölm üştü; b azı e d e b iy a t
21
k i ta b l a r ı p aşa n ın B u rs a d a öldüğünü ve o ra y a defned ild iğ in y a z m a k gibi b ir k a f a y a d ü şm ü şle rd ir. Ş em seddin Sam i, İb rak im N e cm i, T a k irü lm e v le v î d ak i k a f a y a d ü şe n le r a ra s ın d a d ır.
P e k y a k ın b ir d e v ird e ölen şa irin m ezarının önünden h â lâ A d a n a d a k e r sab a h b in le rc e kişi g eç m e k ted ir. V e m ezar ta ş ı ç a rş ıy a k a rş ıd ır. Ö lüm ünün B u rs a ile hiç b ir alâ k a sı y o k tu r. Z iy a P a ş a öldüğü zam an T ü rk İ3'ede bulun an ş a irle r ölüm üne ta r ih y az am am ışla rd ı.
B u h âd ise çok g a r ip tir. D ü ğ ü n ler, d oğum lar v e d a h a k ü ç ü k h â d ise le r için b irç o k b e y itle r y a z ıld ığ ı d e v ird e k o ca ş a irin ölüm ü için b ir ta r ih bulunm am ası cid d en a c ıd ır. B u se- b e b te n d ir ki m ezar ta ş ın d a şu s a tırla r ı g ö rü y a ru z :
(A d an a v ilâ y e ti v a lisi A bd u lh âm id Z iy a ü d d in P a ş a m erh u mun fazlü kem ali â s a rile m üsbet ve u lü v v ü k a d rin i b e y a n ve ta v s if te zebani ü d e b a y ı zem an bi k u d r e t v e ta rih i v e fa tın ı n a zım da ş u a ra3'i benam ı O sm an iy an izh ari aciz ve h a y r e t ejdedik- le rin d e n 97 senesi cem aziyel âh e rin in 8 nci p a z a rte s i günü gül- şen s a r a y ı b a k a y a az im e t e3d ed ik lerin i v ilâ y e ti m ezkûre vergi m üdürü Essey-yid M asan R iz a n eşren b u v eçhile ta h r ir e iç tis a r ey le d i. ) İşte b u m ezar k ita b e s i bize o d e v ir ş a irle rin in a c iz le rin i a n la tm a k ta d ır. B u n u hem A d a n a, hem edebİ3'a t nam ına b ir n o k san a d d e3dİ3^en A d an alı K â f zade Y u su f İz z e t, Z iy a P a şa n ın ölüm üne güzel b ir ta rih tanzim eylem iş, h a t t a b e le d iy e de b u n u n m erhum ş a irin m ezar ta ş m a 3-azılm ası te k lif edilm işti. F a k a t b u güne k a d a r b ö y le b ir iş 3'apılm ış d eğ ild ir.
M am afih m ezar ta ş m a n eşren y a z ıla n k ita b e , ölüm y ılın d a yazılm ış ve ş a irle r in ac iz lerin i de g ö sterm iş olm ası itib a - rile a y r ıc a b ir d eğer k a z a n m a k ta d ır.
B u 3rUzden eski k ita b e y i bozm ak hiç te d o ğru olam az. E d e b î b ir hâdisenin pozu dem ek olan o n e sir k ita b e n in mU-tak- b el nesil ta ra fın d a n eski şek li ile görülm esi e d e b î şen iy ete d a h a 113'gun o laca k tır.
M am afih A d a n an ın eski b ir m u h a rriri o lan K â f zade Y u su f İzzetin B ulduğu ta r ih in de ayrnıca b ir d eğ eri v a r d ır . B u k ıta d a e d e b iy a t m ü n fesih leri ta ra fîn d a n u n u tu lm a m a lıd ır:
Dedim mucemle tarihi iifulün Ziyası gitti vallahi zemanm
