Girifl
Diyarbak›r Suriçi bölgesinde, h›zla de¤iflen flehirleflme hareketleri ve k›rdan kente yaflanan göçün etkisiyle geleneksel evlerde büyük bir tahribat görülmektedir. Bu çal›flmayla, geleneksel Diyarbak›r evlerini tehdit eden fiziksel ve sosyal etkenler ortaya konularak, bu sorunlar›n çözümüne yönelik önerilerin getirilmesi amaçlanm›flt›r. Diyarbak›r evleri için gelifltirilen koruma önerileri; sosyo-ekonomik, kültürel ve yap›sal de¤erlendirmelerden oluflmaktad›r. Tarihi Bölgenin Tan›m›
Karacada¤’dan Dicle Nehri’ne uzanan 650 m. yükseklikteki genifl bazalt platosu-nun do¤u kenar›nda kurulmufl olan kent, Dicle Vadisi’nden 100 m. kadar yüksekte yer al›r (Gabriel, 1940, 90). Herakles, F›rat
Nehri üzerinde sallar›n oluflturdu¤u köprüye ulaflan gezisine eski ad› Amida olan Diyarbak›r’dan bafllad›¤›n› anlat›r
(Ramsay, 1962, 311). Geleneksel ve sivil
mimarl›k örneklerinin oldukça yo¤un bir flekilde yer ald›¤› bölgede geleneksel,
organik sokak dokusu fazla bozulmadan günümüze kadar gelebilmifltir. K›rdan kent yaflam›na göç sebebiyle yaflanan yap›sal ve sosyal tahribat tarihi Suriçi bölgesini kültürel bir bozulmaya maruz b›rakm›flt›r. Göç eden insanlar›n yerleflmeyi tercih ettikleri bölge olmas› nedeniyle Suriçi, imar kuralar›na göre infla edilmemifl, yüksek katl›, kalitesiz binalarla doludur. Geliflmekte olan bir kent görüntüsü tafl›yan Diyarbak›r kenti, sosyal farkl›l›klar nedeniyle düflük nitelikli bir yaflama çevresi karakterindedir. fiehir Dokusu
Kentin ve surlar›n›n ilk kurulufl tarihi bilinmemekle beraber A. Gabriel’e göre ‹çkale bölgesi kentin ilk yerleflim alan›d›r
(Gabriel, 1940, 151). Tarihi kentin strüktürünü
belirleyen en önemli kentsel eleman surlar olmufltur (fiekil1).
Helenistik ve Roma flehircilik ilkeleriyle düzenlenmifl birbirini dik kesen yollar Bizans döneminde de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r
(Can, 1991, s.117).
Geleneksel Evlerinde
Koruma Sorunlar›
ve Çözüm Önerileri
Yrd. Doç. Dr. Mücahit Y›ld›r›m Dicle Üniversitesi Müh-Mim. Fakültesi, Mimarl›k Bölümü
flartlar›n› sa¤lamada yetersiz kalm›fl, sahipleri taraf›ndan terk edilmifl veya kiraya verilmifltir. Bu ifllevsel eskimeyle gelenêksel Diyarbak›r evleri, k›rdan kente gelen, geçimini tar›m ve hayvanc›l›¤a dayal› ifl kollar›ndan sa¤lam›fl fakat kente gelince do¤al olarak herhangi bir gelire sahip olamam›fl insanlar›n yerleflim mekan› olmufltur. ‹fllevsel eskimenin yan›nda fiziksel ve toplumsal nedenlerle de geleneksel evlerde meydana gelen de¤iflimler kültürel miras›n gelece¤e aktar›lmas›nda ciddi sorunlar oluflturmaktad›r.
Bu çal›flman›n amac›, Suriçi bölgesinde yer alan geleneksel Diyarbak›r evlerini, plan düzenlemeleri, cephe oluflumlar›, malzeme ve yap›m tekni¤i aç›s›ndan analiz ederek de¤erlendirmektir. Kentsel sit alan›ndaki geleneksel evleri tehdit eden sorunlar ortaya konularak koruma için çözüm önerileri getirilmifltir. Bölge halk›n›n daha modern yaflam flartlar›na kavuflturulmas› hedeflenirken kültürel miras›n yaflat›lmas› da sa¤lanacakt›r.
Summary
The traditional houses which are inade-quate to provide the contemporary comfort conditions because of the changes in user requirements abandoned by the owners or rented. With this functional alteration, the traditional Diyarbak›r houses have become home to the people who moved from rural areas and who had earned their living from agriculture but after moving to the city, naturally become unemployed. Together with this functional alteration, changes which took place in traditional houses due to physical and social reasons results in serious problems in transferring of cultural heritage to the future.
The aim of this paper is to evaluate the Diyarbak›r houses in Surici region by analyzing plan organization of structures, elevations, materials and construction techniques.
Solution proposals are given for conservation by bringing out the problems threatening historical houses in historical site. While providing modern lifestyle conditions to local people the cultural heritage will be conserved as well. Anahtar kelimeler: Geleneksel evler, sürdürülebilirlik, bozulmalar, koruma önerileri
Keywords:Traditional houses,
sustainability, deterioration, conservation proposals
Diyarbak›r kenti, Suriçinde geliflmek zorunda kalm›fl, iklimin de etkisiyle sokaklar daralm›fl, evler bitiflik olarak infla edilmifltir. Sokaklarda, yaz›n s›ca¤›ndan korunmak amac›yla, ahflap kirifllerin dar sokakta karfl›s›ndaki parsele geçerek üstte bir oda oluflturdu¤u kabalt›lar bulunur. Evlerin Mimari Tasar›m Özellikleri
Geleneksel evler, Anadolu’nun de¤iflik bölgelerinde de¤iflik fiziksel görünümdedirler (Sezgin, 1981, 28). 12. ve 13.yüzy›llarda
Güneydo¤u Anadolu Bölgesi mimarisi, s›k› politik ve kültürel iliflkiler nedeniyle Irak ve Suriye mimarisinin etkisi alt›nda kalm›flt›r
(Kuban, 1995, 229). Geleneksel Diyarbak›r
evlerinde su, gölge ve yar› aç›k alanlar tasar›mda etkin rol oynar. Havuzlu eyvan, su kanallar›, zemine yar› gömülü bodrum (Mezopotamya serdab›) s›cak iklimin önceliklerini oluflturur. Anadolu Türk evinin gelifliminde ‹slam dininin etkisi de görülür. ‹çe dönük bir yaflant› flekliyle d›fl iliflkiler k›s›tl› hale getirilmifltir.
K›fll›k bölümler genelde tek katl› olup kuzeyde yer al›r ve güneye bakar. Odada ›s›nmak için ocak yer almaz. Bunun yerine köz haline gelmifl mefle kömürü mangalla içeriye al›n›r (Tuncer, 1999, 42).
Evin tek oca¤› mutfakta yer al›r ve evin k›fl odas› da mutfa¤a yak›nd›r. K›fll›k odan›n döflemesi horasan harc›n›n s›k›flt›r›lmas›yla oluflturu-lur. Genelde k›fl odalar› d›fl›nda güneye pencere aç›lmaz. Dört mevsimde kullan›lan k›s›mlar ise do¤u ve bat›ya yönlendirilir.
‹klimin etkisi kütlelerin, güneflin yönüne göre avlu çevresinde; yazl›k, k›fll›k olarak dizilifllerinde kendini gösterir (fiekil 2).
Geleneksel Diyarbak›r evlerinde en çok oturulan mekan üç taraf› kapal›, büyük
fiekil: 1 Diyarbak›r Suriçi haritas›, flehir surlar›n›n etraf›ndaki kaçak yap›lar 2002 y›l›nda temizlenerek yeflil bir kuflak oluflturulmufltur. (M. Y›ld›r›m) fiekil: 2a Behram Pafla Kona¤› zemin kat plan› (M. Y›ld›r›m, 2002) fiekil: 2b Behram Pafla Kona¤› kesit görünüflü (M. Y›ld›r›m, 2002) fiekil: 2a-2b
kemer veya kemerlerle avluya aç›lan “eyvand›r”. Tek, iki, veya üç gözlü olarak infla edilirler. Üst katta da yer alabilen eyvanlar yaz›n ev halk›n›n yaflam›n› sürdürdü¤ü mekanlard›r (Resim 1).
Bu ortak mekan yap› içinde eflde¤er odalar›n do¤rudan aç›ld›¤› bir ortak kullan›m alan›, toplumsal bir odakt›r
(Arel, 1982, 25). Eyvanl› ev Güneydo¤u
Anadolu’da simetrik biçimli bir yap›d›r
(Ak›n,1984, 40). Eyvan›n bir özelli¤i de aç›k
alan avlu ile kapal› alanlar aras›nda yar› aç›k bir geçifl eleman› olmas›d›r. Avlu seviyesinde yer alabilen bu mekana bazen de basamakla ç›k›l›r. Eyvanlar›n üst örtüleri kavak kiriflli dam veya nadiren
tonozdur. Mutfak, avluya aç›lan bir mekand›r. Aile yap›s›n›n büyüklü¤ü evlerin büyüklü¤ünü ve avlu çevresindeki kütlelerin say›s›n› belirlemifltir
(fiekil 3, Resim 2).
Yap›m Tekni¤i ve Malzeme Yörede bulunan tafl malzeme bazalt, geleneksel evlerin flekillenmesinde rol oynar. Kat yükseklikleri 3–4,5 m. aras›nda de¤ifliklik gösterir. Soka¤a bakan avlu duvar›, moloz tafl örgüyle biçimlenirken avlu cephesi genellikle bazalt tafl›n›n ince yonu olarak ifllenmesiyle oluflturulur
(Resim 3). Derz etkisi verebilmek amac›yla
arada kireç kayma¤›na yumurta ak› kat›lmas›yla oluflturulan ve cas ad› verilen harç kullan›l›r (Tuncer, 1999,62).
Tafl mimarinin tafl›y›c› sistem elemanlar›ndan kemerler, geleneksel Diyarbak›r ev mimarisinde oldukça
Resim: 1
Resim:2 Resim: 1
Behram Pafla Kona¤› üç kemerli eyvan›
fiekil: 3a
‹nönü Mahallesi Manav Sokak, no:1 (M. Y›ld›r›m, 2002)
fiekil: 3b
‹nönü Mahallesi, Manav Sokak 1 nolu evin avludan görünüflü. Birinci katta yer alan eyvan ahflap do¤ramayla kapat›lm›fl. Üste çat› yap›larak bir cihannüma köflkü eklenmifltir. (M. Y›ld›r›m, 2002)
Resim: 2
Manav Sokak, 1 nolu ev.
fiekil: 3b fiekil: 3a
zengin bir biçimde kullan›lm›flt›r (fiekil 4–5).
Boyu 4-4.5 m. yi geçmeyen ahflap tavan kiriflleri odan›n k›sa kenar› do¤rultusunda, yast›k kiriflleri üzerine oturtulur. Üstü tahta ile kaplan›r ve bunun üzerine ince ve kaba yonga, has›r veya saz serilir. 15-20 cm. toprak serildikten sonra iyice sulanarak lo¤lan›r.
Geleneksel Diyarbak›r evlerinde kullan›lan bazalt, siyah renkli, homojen yap›l› ve a¤›r, püskürük bir taflt›r. Bazalt›n yan›nda almafl›k olarak kireç tafl› kullan›l›r.
Evleri Tehdit Eden Etkenler
Uzun y›llar boyunca kullan›larak yaflat›lan geleneksel evlerde, de¤iflime ba¤l› olarak çeflitli bozulmalar görülmektedir. Bu bozulmalar› toplumsal ve fiziksel nedenlere ba¤l› olarak de¤erlendirmek mümkündür. Ataerkil aile tipinin yerini çekirdek aileye b›rakmas›yla, birlikte bir yaflam için planlanan geleneksel evler modern yaflam›n ihtiyac›na cevap veremeyecek duruma gelmifltir. Aile yap›s›ndaki de¤iflimle birlikte yap›-konfor gereksinimi de de¤iflikli¤e u¤ram›fl, ça¤dafl dünyan›n gerektirdi¤i ihtiyaçlar›n karfl›lanamamas› sonucu Anadolu’nun di¤er bölgelerinde oldu¤u gibi geleneksel Diyarbak›r evleri de sahipleri taraf›ndan terk edilmek
durumunda kalm›flt›r (Resim 4).
Eskiden bir ailenin oturdu¤u evlere birden fazla aile yerleflmifltir.
Ekonomik güçlükler içerisinde bulunan kullan›c›lar›n, kendilerine özgü yaflam tarzlar›na uygun olarak gerçeklefltirdikleri baz› de¤ifliklikler, yap›larda bozulmalara neden olmaktad›r.
Mekanlar›n özgün kullan›mlar›na ayk›r› ve kullan›c› ihtiyaçlar›n›n çeflitlenmesine ba¤l› olarak, farkl› amaçlar için
kullan›mlar›, Suriçi geleneksel evlerinde yayg›n olarak görülmektedir. Üst katlarda yer alan baz› eyvanlar, pencere
do¤ramalar›yla kapat›larak, kapal› bir mekan haline getirilmifltir.
90
Resim: 13
fiekil: 4a
fiekil: 4a
Esma Ocak Evi zemin kat plan› (M. Y›ld›r›m, 2002)
fiekil: 4b
Esma Ocak Evi avludan güney görünüflü (M. Y›ld›r›m, 2002)
Resim: 3
Esma Ocak Evi avlu görüntüsü
fiekil: 4b Resim: 3
Yiyeceklerin serin bir yerde tutulmas›n› amaçlayan yar› gömülü bodrum katlar›, pencere boflluklar›na duvar örülerek kapal› birer depo haline getirilmifltir. Bodrum kat pencere boflluklar›n›n kapat›lmas› cephe düzenini etkilemifltir. Avluya bakan baz› pencerelere duvar örülmüfltür (Resim 5). Avluda konsol
tafllar›na oturan birinci kat tafl plak ç›kmalar›, betonarme pla¤a çevrilmifltir. Periyodik bak›m›n›n zorlu¤una ba¤l› olarak, ahflap kirifllemeli toprak dam örtü kald›r›larak, yerine betonarme plak döfleme yap›lm›flt›r.
Yap› malzemesinin günefl radyasyonuna maruz kalmas› termal etkiye yol açmaktad›r (Feilden, 1997, 99). S›cak-kuru
bir iklime sahip kentte, siyah ve mat bir malzeme olan bazaltla yap›lm›fl geleneksel evlerde termal genleflmeye ba¤l› tahribat oluflabilmektedir. Yap›da en büyük sorun üst yap›da suya ba¤l› olarak kendini göstermekte, toprak damlar›n s›zd›rmas›yla tafllarda ayr›flma ve çatlamalar oluflabilmektedir (Resim 6).
Ahflap kirifllemeli döflemelerin yerini betonarme döflemenin almas›, üste ek kat
91
fiekil: 5afiekil: 5b
fiekil: 5a
Ali Pafla Mahallesi Hanbeli Sokak 5 nolu
evin plan› (M. Y›ld›r›m, 2002)
fiekil: 5b
Hanbeli Sokak 5 nolu evin BB kesit görünüflü
(M. Y›ld›r›m, 2002)
Resim: 4
Cemil Pafla Kona¤› selaml›k bölümü terkedilmifl durumda
Resim: 5
Hanbeli Sokak 5 nolu evde cephe bozulmalar›.
Resim: 6
Cemil Pafla Kona¤› hasarl› selaml›k bölümü
Resim: 4
Resim: 6 Resim: 5
ç›k›lmas›, ve ek olarak yap›lan merdivenler afl›r› yüklenmeyi de beraberinde getirmekte, tahribat› artt›rmaktad›r. Ev yap›m ustalar›n›n say›s› azalmakta, kimse bu mesle¤i geliri düflük diye seçmemektedir.
Evlerin Korunmas›na Yönelik Öneriler
Taflç›l›k zanaat› gelirinin ve ifl sahas›n›n az olmas› nedeniyle yok olmakla karfl› karfl›yad›r. Bu daldaki kalifiye insan eksikli¤i nedeniyle tarihi yap›lar gerekti¤i gibi onar›lamamaktad›r. Yap›lan bilinçsiz, acemice onar›mlarla geri dönüflü olmayan yanl›fll›klar yap›lmaktad›r.
Evlerde bugünün kullan›c› ihtiyaçlar›n›n de¤erlendirilmesi sonucunda baz› eklemelerin, tamamlamalar›n yap›lmas› zorunlu olacakt›r.
Kullan›c› gereksinmelerine ba¤l› olarak, avluya cephesi aç›k olan mutfaklar›n gerek hijyen flartlar›n› sa¤lamak ve gerekse k›fl›n so¤u¤undan korumak için hafif, sökülebilir bir yap› eleman› ile kapat›lmas› uygun olacakt›r. Mutfak, tezgah ve dolap ilavesiyle ça¤dafl kullan›ma uygun hale getirilmelidir. Geleneksel Diyarbak›r evlerinde; tuvalet, banyo ve bunlar›n tesisatlar› için duvarlarda ve döflemelerde mevcut elemanlar›n elden geçirilmesi, sa¤lamlaflt›r›lmas› gerekecektir. Avlu köflesinde, girifl yak›n›nda eklenti halinde duran tuvalet ve banyolar evin içine al›nmal›d›r. Elektrik tesisat› yenilenirken görsel kirlili¤e ve yap›n›n tahribat›na sebep olabilecek uygulamalardan
kaç›n›lmal›d›r. Evlerde ›s›tma sistemi hala kullan›mda olan sobalarla devam
ettirilebilir. Bu yöntem ucuz olmas› sebebiyle tercih edilmektedir. Ancak sosyal kültürel hizmet binas› olarak kullan›labilecek baz› büyük evlerde merkezi ›s›tma kullan›lmal›d›r.
Geleneksel evlere eklenti yap›lmas›na izin verilmemeli, evlerin üstlerine veya avlunun bir köflesine yap›lan eklentiler kald›r›lmal›d›r. Ya¤mur ve kar sular›, periyodik bak›m› ço¤u zaman yap›lmayan toprak damdan içeri girerek üst s›radaki tafllarda ayr›flma ve erimelere sebep olmaktad›r. Toprak damlar onar›l›rken; üst örtüyü oluflturan toprak tabakas› kald›r›lmal›, kavak kiriflleri ve üstündeki kaplama tahtalar›n›n duvara oturan bafllar› emprenye edilmelidir. Ahflap kaplama tahtas›n›n üzerine su yal›t›m› yap›ld›ktan sonra katk›l› toprak tabakas› serilmelidir. Sonuç
Suriçinde yaya ve araç yollar›n›n yeniden belirlenmesi, tarihi bölgedeki araç bask›s›n›n azalmas›n› sa¤layacak, buray› yayalar için bir cazibe merkezi haline getirecektir.
Kültürel miras› gelecek kuflaklara aktarman›n en etkili yollar›ndan biri; kullan›c›lar›n korumaya kat›l›m›n› sa¤lamakt›r. Kullan›c› gruplar› için koruma uygulamalar›n›n yan› s›ra belirli zamanlarda meslek e¤itimine yönelik teorik dersler de verilmelidir. Yok olmaya yüz tutmufl geleneksel sanatlar›m›z›n yaflat›lmas› için bu oldukça önemlidir. Ataerkil düzen içerisinde gerçeklefltirilmifl büyük baz› evlerin yeniden ev olarak bir bütün halinde kullan›lmalar› zordur. Bu nedenle bu yap›lara, ev olarak kullan›m d›fl›nda baflka fonksiyonlar vermek gerekmektedir. Bu flekilde tarihi bölgenin ihtiyac› olan baz› sosyal donat›lar da mevcut yap›larda çözümlenecektir. Bu sosyal donat›lar, el sanatlar› üretimi ve el sanatlar› ürünlerinin sat›fl›, hediyelik eflya üretimi ve bu tür eflyalar›n sat›fl›, çocuk rehabilitasyon merkezi ve gençlik merkezleridir (Resim 7).
Evlerin büyük bir ço¤unlu¤u ise “yine ev” olarak kullan›lmal›d›r.
Tarihi Suriçi bölgesinin koruma alt›na al›narak sa¤l›kl›laflt›r›lmas› için etkin bir organizasyonu sa¤layacak bir ekibin oluflturulmas› gerekmektedir. Gerekli kayna¤›n sa¤lanmas› ve planlamadan uygulamaya kadar geçen süreçte karfl›lafl›lan tüm sorunlar› çözme yetkisine sahip olacak olan bu ekip; kredileri yönlendirmede, restorasyon uygulamalar›nda, kullan›c› kat›l›m›n› sa¤lamada, malzeme, teknik
hizmet ve e¤itim verme konular›nda etkin olacakt›r. Halk›n görüflü al›nmal› ve bu konuda fikir sahibi edilerek korumaya etkin olarak kat›l›m› s a¤lanmal›d›r. Koruma bilinci bas›n yay›n yoluyla halk›n tüm kesimine ulaflt›r›lmal›, koruma uygulamalar›n›n nas›l yap›laca¤›na dair el kitaplar› ve broflürler bas›larak da¤›t›lmal›d›r. Bu amaçla yerel yönetimler kanal›yla e¤itim kurslar› aç›lmal›d›r l
Resim: 7
Sülüklü Sokak no:38 de restore edilmifl bir ev
KAYNAKÇA
Ak›n, Günkut, 1984. Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’daki Tarihsel ev Tiplerinde Anlam, Doktora Tezi, ‹stanbul: ‹stanbul Teknik Üniversitesi, s.40. Arel, Ayda. 1982. Osmanl› Konut Gelene¤inde Tarihsel
Sorunlar. ‹zmir: Ege Üniversitesi. Beysano¤lu, fievket. 1997. An›tlar› ve Kitabeleri ‹le
Diyarbak›r Tarihi. v.1. Ankara: Diyarbak›r Büyükflehir Belediyesi.
Binan, Ulusoy, Demet. 1993. Güzelyurt Örne¤inde Kapadokya Bölgesi Y›¤ma Tafl Konut Mimarisinin Korunmas› ‹çin Bir Yöntem Araflt›rmas›. Yay›mlanm›fl Doktora Tezi, ‹stan bul: Y›ld›z Teknik Üniversitesi. s.82. Can, Cengiz, 1991. Diyarbak›r Tarihi Çevre De¤erlerinin
Kronolojik Yerleflmesi ve fiehir Strüktürü, Diyarbak›r’› Tan›tan Adam Yazar fievket Beysano¤lu’na 70. Yafl Arma¤an›, Ankara: Ziya Gökalp Derne¤i Yay›n›.
Erginbafl, Do¤an. 1953. Diyarbak›r Evleri. Yay›mlanm›fl Doçentlik Tezi. ‹stanbul: ‹stanbul Teknik Üniversitesi.
Feilden, M. Bernard. 1997. Conservation of Historic Buildings. Suffolk. St. Edmundsbury Press Ltd. Gabriel, Albert. 1940. Voyages Archeologiques dans La
Turquie Orientale. Paris. Institut Français D’Archeologie De Stamboul.
Kuban, Do¤an. 1995. Türk Hayatl› Evi. ‹stanbul: Eren Yay›nc›l›k.
Ramsay, W.M. 1962. The Historical Geography of Asia Minor. Amsterdam: Hakkert-Publisher. Sezgin, Haluk. 1981. Anadolu Türk Vernaküler
Mimarisinin Yay›lma ve Etki Alanlar›. Akademi 10 Mimarl›k ve Sanat Dergisi, s. 28. Tuncer, Orhan, Cezmi.1999. Diyarbak›r Evleri. Ankara:
Diyarbak›r Büyükflehir Belediyesi Yay›nlar›. Y›ld›r›m, Mücahit, 2002. Geleneksel Diyarbak›r Evlerinin
Korunmas›na ‹liflkin Bir Yöntem Araflt›rmas›, ‹stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Doktora Tezi.
