Y
Y
irminci yüzy›ldan bu yana son derece h›zl› teknolojik geliflmelere ve bu geliflmelerin toplumsal alandaki etki-lerine tan›kl›k edilmektedir. Kongar’›n (1995) tespitin-de oldu¤u gibi, insan-do¤a çeliflkisini aflmak için insanlar tara-f›ndan üretilen ve kullan›lan teknoloji, geçmiflin ilkel topluluk-lar›n› bugünün modern toplumlar› haline getirmifltir. Ancak, teknoloji sadece yeni aletlerin icat edilmesi ya da mevcut aletle-rin daha da gelifltirilmesi demek de¤ildir. Teknoloji ayn›zaman-da toplumsal iliflkilere de nüfuz etmekte ve onlar› yeniden bi-çimlendirmektedir. McLuhan bu gerçe¤i, “önce biz aletlerimi-ze biçim veririz, sonra aletler bialetlerimi-ze biçim verir” önermesiyle ifa-de etmifltir. (Chatfield, 2013). Gerçekten ifa-de insanl›k tarihine bak›ld›¤›nda silah›n icad› ve gelifltirilmesinin feodal toplumlar›, saban›n icad› ve gelifltirilmesinin tar›m toplumlar›n›, buhar ma-kinesinin icad› ve gelifltirilmesinin sanayi toplumlar›n› ve bilgi-sayarlar›n icad› ve gelifltirilmesinin de bugünkü bilgi
toplumla-E¤itim-ö¤retim ve araflt›rma-gelifltirme; toplumlar›n ilerlemesinde ve gelifl-mesinde vazgeçilmez bir unsurdur. Üniversiteler bu ifllevleri en üst düzeyde karfl›layan kurumlar olmakla birlikte, de¤iflen sosyokültürel yap› ve ortaya ç›-kan yeni ihtiyaçlar yüksekö¤retim sisteminde önemli ifllev de¤iflikliklerine neden olmufltur. ‹fllev de¤iflikliklerinin yan› s›ra önceleri sadece e¤itim veri-len mekânlar olan üniversiteler, bugün sahip olduklar› sosyal, kültürel ve sportif yap›lar› ile ayn› zamanda birer sosyalleflme mekân› haline de gelmifl-lerdir. Küreselleflme ile birlikte de¤iflikli¤e u¤rayan yerel dinamikler üniver-sitelerin global, bölgesel ve yerel ölçekteki rollerini yeniden tan›mlam›fl ve üniversitelerin topluma sa¤lam›fl oldu¤u katma de¤eri ön plana ç›karmaya bafllam›flt›r. Üniversitelerdeki bu ifllevsel ve yap›sal de¤ifliklikleri sosyokültü-rel yap›daki de¤iflim tetiklemektedir. Bu nedenle de¤iflen bir yüksekö¤retim sisteminde sosyokültürel etmenlerin ve bu etmenlerin öneminin göz ard› edilmemesi gerekir. Bu çal›flmada, sosyokültürel etmenlerin dünya yükse-kö¤retim sistemini mekânsal yap›lar› ile birlikte tarihi süreci içinde ne flekil-de etkiledi¤i ortaya konulacak ve mevcut flekil-de¤iflime bak›larak gelece¤in üni-versiteleri üzerine baz› de¤erlendirmelerde bulunulacakt›r. Bu amaçla çal›fl-mada ilk bölümde toplumlar›n ve üniversitelerin geçirdi¤i de¤iflim tarihi sü-reci içinde analiz edilecek, ikinci bölümde üniversitelerin mekânsal yap› ve biçimleri üzerinde durulacak, üçüncü bölümde sosyokültürel etmenlerin be-lirleyicili¤ine vurgu yap›lacak ve son olarak dördüncü bölümde mevcut du-rum ve eldeki veriler ›fl›¤›nda gelece¤in üniversitelerine iliflkin baz› de¤erlen-dirmelerde bulunulacakt›r.
Anahtar sözcükler:Küreselleflme, sosyokültürel yap›, yerleflke planlamas› ve tasar›m›, yüksekö¤retim.
Education and research are vital for social development and progress. The changing sociocultural structures and new needs have resulted in some important functional changes in higher education systems with a deep impact on universities serving these needs at the highest level. Besides experiencing these functional changes, the universities today have become spaces of socialization with their social, cultural and sports facil-ities, replacing their traditional spatial role of offering education only. The local dynamics changing with globalization have now reshaped the global and local roles of universities, highlighting the added value they provide to the society. Sociocultural changes trigger all these functional and structural changes in universities. Therefore, sociocultural factors and their importance should not be ignored in a changing higher educa-tion system. In this study, the impact of sociocultural factors with their related spatial structures on world higher education system will be ana-lyzed within their historical contexts, and some suggestions for future universities will be offered considering the current changes. In the first part of the study, the changes in societies and universities will be present-ed within the historical context. In the second part, the spatial forms and structures of universities will be discussed. In the third part, the catalytic effects of the specific sociocultural factors will be highlighted and elabo-rated on. Finally, some suggestions will be made for the universities of the future in the light of the current situation and the data available. Keywords:Campus planning and design, globalization, higher educa-tion, sociocultural structure.
‹letiflim / Correspondence: Doç. Dr. As›m Mustafa Ayten Abdullah Gül Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama
Özet Abstract
Yüksekö¤retim Dergisi / Journal of Higher Education (Turkey), 10(2), 141–152. © 2020 Deomed Gelifl tarihi / Received: Ocak / January 15, 2019; Kabul tarihi / Accepted: March / Mart 8, 2020
Bu makalenin at›f künyesi / Please cite this article as: Ayten, A. M., & Göver, ‹. H. (2020). De¤iflen yüksekö¤retim sistemini sosyokültürel ve mekânsal ba¤lamlarda yeniden düflünmek. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(2), 141–152. doi:10.2399/yod.19.512935 Bu çal›flma, 11–13 Ekim 2018 tarihleri aras›nda Abdullah Gül Üniversitesi ev sahipli¤inde düzenlenen 3. Uluslararas› Yüksekö¤retim
De¤iflen Yüksekö¤retim Sistemini Sosyokültürel ve
Mekânsal Ba¤lamlarda Yeniden Düflünmek
Reconsidering the Changing Higher Education System from Sociocultural and Spatial Perspectives As›m Mustafa Ayten1 , ‹brahim Hakan Göver2
1Abdullah Gül Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü, Kayseri
2Abdullah Gül Üniversitesi, ‹nsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü, Kayseri
İD İD
r›n› ortaya ç›kard›¤› görülecektir. Tarihsel süreç içinde karfl›la-fl›lan bu toplum türlerinin toplumsal yap›lar› ve toplumsal iliflki-leri birbirinden farkl›d›r. Çünkü yeni teknolojiler, toplumsal ya-p›y› ve toplumsal iliflkileri “kendine göre” yeniden biçimlendir-mekte ve yeniden üretbiçimlendir-mektedir. Bu ba¤lamda, toplumsal yap›-n›n önemli bir kurumu olan e¤itimin teknolojiyle aralar›nda özel bir iliflkinin varl›¤›ndan söz edilebilir: Teknoloji ve e¤itim toplumlarda birbirini üretmekte ya da beslemektedir.
Üniversiteler e¤itim alan›nda özel bir yere ve öneme sahip olmakla birlikte, bugünkü konumuna ve olgunlu¤una ulaflana kadar sosyokültürel etmenlerin belirleyicili¤inde önemli de¤i-flimlerden geçmifllerdir. Önceleri salt bir e¤itim kurumu olan üniversiteler, ortaya ç›kan yeni durumlar ve ihtiyaçlar sonucu, ayn› zamanda birer araflt›rma kurumu ve toplumsal fayda üreten kurum haline gelmifllerdir. Güncel geliflmeler; üniversitelerin global, bölgesel ve yerel ölçekteki rollerini yeniden tan›mlam›fl ve üniversitelerin topluma sa¤lam›fl oldu¤u katma de¤eri ön pla-na ç›karmaya bafllam›flt›r. Ancak, üniversitelerin geçirdi¤i de¤i-flim sadece ifllevsel de¤iflikliklerle s›n›rl› de¤ildir. Üniversiteler; rol ve ifllev de¤ifliminin yan› s›ra e¤itim programlar›, mekânsal tasar›mlar›, yönetim anlay›fllar›, organizasyon yap›lar›, ö¤renci ve ö¤retim eleman› profilleri, kentle olan etkileflimleri ve e¤itim diliyle birlikte topyekûn radikal bir de¤iflimden geçmektedir.
Bu çal›flman›n amac›; üniversiteleri de¤iflime zorlayan sosyo-kültürel etmenleri[1]
anlamak, bu etmenlerin belirleyicili¤inde de¤iflen yüksekö¤retim sisteminin mekânla olan iliflkisini tarihi süreci içinde analiz etmek ve mevcut e¤ilimler ›fl›¤›nda gelece¤in üniversiteleri üzerine baz› görüfl ve önerilerde bulunmakt›r. Bu ba¤lamda, çal›flma befl bafll›k alt›nda kurgulanm›flt›r. ‹lk bölüm-de, üniversitelerin tarihi geliflimi özetlenecek ve belli parametre-ler ekseninde s›n›fland›r›lmalar› yap›lacakt›r. ‹kinci bölümde, üniversitelerin mekânsal yap›lar› ve mekânsal biçimlerinde görü-len fiziki de¤iflim irdegörü-lenecektir. Üçüncü bölümde, üniversitele-rin de¤ifliminde sosyokültürel yap› ve sosyokültürel etmenleüniversitele-rin belirleyicili¤ine vurgu yap›lacakt›r. Dördüncü bölümde, mevcut e¤ilimler üzerinden gelece¤in üniversiteleri üzerine baz› tespit ve de¤erlendirmelerde bulunulacakt›r. Çal›flman›n son bölümü olan sonuç ve öneriler bölümünde ise, yap›lan tespitler çerçeve-sinde de¤iflen yüksekö¤retim sistemi üzerine bir sonuca var›la-cak ve mevcut e¤ilimler dikkate al›narak yüksekö¤retim sistemi-nin gelece¤ine iliflkin baz› önerilerde bulunulacakt›r.
Üniversitelerin Tarihsel Geliflimi ve
S›n›fland›r›lmas›
Temel ifllevi e¤itim olan üniversiteler, içinde bulunduklar› toplumun ve kültürün özelliklerine cevap verecek flekilde farkl› co¤rafi bölgelerde farkl› ad ve görünümlerde ortaya
ç›km›fllar-d›r. Bu anlamda, Nordin (2017) anlam, amaç ve ifllevleri bak›-m›ndan üniversitelerin kökeninde Arap gelene¤i, Hint gelene-¤i, Çin gelenegelene-¤i, Avrupa gelene¤i ve Amerikan gelene¤i olmak üzere befl farkl› gelenek ay›rt eder. ‹slam anlay›fl›n›n hâkim ol-du¤u Arap gelene¤inin temelini cami ve medrese gibi dini ku-rumlar oluflturmakta olup, bu yap›lar zamanla bugünkü üniver-sitelere evrilmifllerdir. Konfüçyüs ö¤retilerinin gösterildi¤i Çin yüksekö¤retim kurumlar› ise M.Ö. 771–221 y›llar› aras›nda Do¤u Zhou Hanedanl›¤› döneminde ortaya ç›km›fllard›r. Na-landa ve Takshasila olarak adland›r›lan M.S. 5. yüzy›ldaki ilk Hint üniversiteleri ise bir tür Budist e¤itim merkezleri olarak faaliyet göstermifllerdir. Avrupa’da ise ilk yüksekö¤retim kuru-mu olarak M.Ö. 387’de Eflatun’un kurdu¤u Akademia kabul edilebilir. 1088’de kurulan Bologna, 1096’da kurulan Oxford ve 1150’de kurulan Paris Üniversiteleri ise Orta Ça¤’da kurulan ve kiliseyle yak›n iliflkiler içinde bulunan, kiliseye hizmet eden Av-rupa yüksekö¤retim kurumlar›d›r. Son gelenek olan Amerikan gelene¤i ise, bu ülkenin Avrupal› göçmenlere ev sahipli¤i yap-mas› nedeniyle, Avrupa gelene¤inden etkilenmifltir. Amerikal›-lar Avrupal›Amerikal›-lar kadar köklü e¤itim kurumAmerikal›-lar›na sahip olmasaAmerikal›-lar da, 1636’da kurulan Harward Üniversitesi baflta olmak üzere k›-sa sürede Avrupal›larla rekabet edebilecek hatta onlar› geçecek düzeyde yüksekö¤retim kurumlar› ortaya ç›karm›fllard›r. Ö¤-rencilere zaman zaman matematik, edebiyat, hukuk ve t›p ö¤re-tilmeye çal›fl›lsa da ilk dönem üniversiteleri için belirleyici ve bask›n unsur gerek do¤u gerekse bat› için dini ve felsefi ö¤reti-ler olmufltur. Ancak bu durumu tarihsel bir zorunluluk olarak de¤erlendirmek gerekir. Çünkü, Özay’›n (2007, s. 12) tespitin-de tespitin-de oldu¤u gibi “…insanl›¤›n bu dünyadaki varoluflun s›n›rl› ala-n›n› aflma, yani mutlak bir anlam arama çabas› süreklilik arz etti-¤inden din, bu anlama yan›t verebilecek bir unsur olarak farkl› teza-hürleriyle toplumda kendini ortaya koymaktad›r”. Kültürel antro-polojinin kurucusu kabul edilen Tylor’a göre toplumsal evrim dinlerin ve animizmin evriminden baflka bir fley de¤ildir. Dola-y›s›yla, “sosyal-kültürel evrim, çocukluk dönemindeki ilkellerin ol-gunluk dönemindeki uygar toplumlara do¤ru de¤iflimi ve dönüflümü-dür” (Güvenç, 1999, s. 35). Bununla birlikte, ad›na sekülerlefl-me denilen süreç toplumlarda dinin ve kutsal›n yerini zaman içinde akl›n ve bilimin almas›n› sa¤lam›flt›r. Böylece yukar›da belirtilen farkl› çizgilerden gelen üniversiteler, zamanla ortaya ç›kan yeni durum ve ihtiyaçlar sonucu benzeflerek tüm dünyada önce araflt›rma kurumlar› ard›ndan giriflimci kurumlar haline gelmifllerdir. Tarihi süreç içinde üniversitelerdeki bu de¤iflimi tetikleyen asli unsurun sosyokültürel yap›daki de¤iflimler ve toplumlarda ortaya ç›kan yeni ihtiyaçlar oldu¤u söylenebilir. Nitekim geçmiflte feodal toplumlar e¤itim amaçl› üniversitele-ri, sanayi toplumlar› ise araflt›rma amaçl› üniversiteleri ortaya [1] Çal›flmada, kültürel etmenler olarak de¤er, anlam ve tutumlar› ifade eden “manevi kültürün” yan› s›ra alet ve teknolojileri ifade eden “maddi kültür” de dikkate al›nm›flt›r.
ç›karm›flken, bugünkü bilgi toplumlar› da giriflimci ve yenilikçi üniversitelerin kurulmas›na neden olmufltur. Bu anlamda, üni-versitelerin rol ve ifllevlerinin; örgütsel, mekânsal ve finansal ya-p›lar›n›n, ö¤renci/ö¤retim eleman› profillerinin ve kentle olan iliflkilerinin geçmifl dönemlere göre önemli de¤iflim ve dönü-flümlerden geçti¤i söylenebilir.
Tüm dünyada üniversitelerin geçirdikleri bu de¤iflim ve dö-nüflümleri afla¤›daki bafll›klar alt›nda özetlemek mümkündür:
Rol ve ‹fllevleri Aç›s›ndan
Üniversitelerin e¤itim ifllevine araflt›rma ve toplumsal fayda ifllevlerinin de eklenmesi (Wissema, 2009)
Genel konseptli üniversitelerden tematik konseptli üniversi-telere (Sosyal Bilimler Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Üniver-sitesi vb.) geçilmesi (Erdem, 2016)
Bilgiye ulaflman›n belli kiflilerin tekelinden ç›karar›larak top-lum geneline yay›lmas›[2]
Üniversitelerin önem kazanarak toplumlarda siyaset ve eko-nomi yerine teknoloji ve bilginin ön plana ç›kmas›
Sadece bilgi üretmek yerine ayn› zamanda bilgiyi kulland›r-mas›, yaymas› ve yönetmesi (Wissema, 2009)
Küreselleflme ve uluslararas›laflmaya ba¤l› olarak yerel/ulu-sal dinamikler yerine küresel/uluslararas› dinamiklerin ön plana ç›kmas›
Mekân ve Yerleflke Tasar›m› Aç›s›ndan
fiehirden izole/uzak yerleflkelerden flehrin sosyokültürel do-kusuyla bütünleflmifl flehir içi yerleflkelere geçilmesi (metro-pollerdeki butik üniversite örne¤inde oldu¤u gibi)
Üniversitelerin sadece e¤itim verilen mekânlar de¤il ayn› zamanda sosyal, kültürel ve sportif etkinliklerin de düzen-lendi¤i mekânlara dönüflmesi
Do¤ay› tüketen yerleflke tasar›m› yerine do¤ayla uyumlu ve do¤ay› koruyan (sürdürülebilir) yerleflke tasar›m›na önem verilmesi[3]
Tek yerleflkeli üniversitelerin yan› s›ra çok yerleflkeli (flubeli) ve uluslararas› ortakl› üniversitelerin de yayg›nlaflmaya baflla-mas›
Yerleflkelerin tasar›m›nda dezavantajl› gruplar ile uluslarara-s› ö¤renci ve ö¤retim elemanlar›n›n da dikkate al›nmaya bafl-lanmas› (dezavantajl›lar için engelsiz yerleflke projeleri ile uluslararas› ö¤renci ve ö¤retim elemanlar› için üniversite yerleflkelerinde çok kültürlü ortamlara özgü düzenlemeler yap›lmas›)
Uzaktan e¤itim nedeniyle fiziksel yerleflkelerin yan› s›ra web siteleri ve online e¤itim modülleri arac›l›¤›yla sanal yerleflke-lerin de kullan›lmaya bafllanmas›[4]
E¤itim-Ö¤retim Aç›s›ndan
Klasik ve geleneksel yöntemlerin terk edilerek dijital tekno-lojilerin etkin olarak kullan›lmas›
Ö¤retim eleman›n›n aktif, ö¤rencinin pasif oldu¤u gelenek-sel “ö¤retim eleman› merkezli” e¤itim anlay›fl›ndan ö¤renci-nin aktif ö¤retim eleman›n›n pasif oldu¤u “ö¤renci merkez-li” e¤itim anlay›fl›na geçilmesi (Patria, 2012)
E¤itim-ö¤retim süreçlerinde internet ve sosyal medyan›n da aktif olarak kullan›lmas›
E¤itim-ö¤retimde ulusal kriterlerin ve standartlar›n benim-sendi¤i bir sistemden uluslararas› kriter ve standartlar›n be-nimsendi¤i bir sisteme geçilmesi
Disipliner bir anlay›fltan multidisipliner ve interdisipliner bir anlay›fla geçilmesi (Çetin, 2007)
Ulusal programlarla yap›lan e¤itimden uluslararas› prog-ramlarla yap›lan e¤itime geçilmesi (Leask, Beelen ve Kaun-da, 2013)
Ulusal dille yap›lan e¤itimden uluslararas› dille (‹ngilizce) yap›lan e¤itime geçilmesi[5]
Gençlere hitap eden e¤itim anlay›fl›ndan her yafltan kesime hitap edilen sürekli e¤itim anlay›fl›na geçilmesi
Bölgeye/yerele hitap eden ö¤renci/ö¤retim eleman› profili-nin çeflitlenmesi ve genifllemesi (uluslararas›laflmas›) (Mihut, Gayardon ve Ruhdt, 2017; Özo¤lu, Gür ve Coflkun, 2012), E¤itim-ö¤retim faaliyetinde dezavantajl›lar›n da dikkate al›n-mas›[6]
Eski rekabetçi anlay›fl›n terk edilerek bunun yerine yurtiçi ve yurtd›fl› di¤er e¤itim kurumlar›yla ifl birli¤ine gidilmesi (Modernisation of Higher Education, 2014)
[2] Sadece 1970 ile 2010 y›llar› aras›nda tüm dünyada yüksekö¤retime kay›t yapt›ran kifli say›s› 40 milyondan 180 milyona ç›km›flt›r (Tremblay, Lalancette ve Roseveare, 2012). [3] Çeflitli ülkelerde yap›lar›n do¤ayla uyumunu gözeten ve puanlayan sertifikasyon sistemleri ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in Danimarka’da DGNB, ABD’de BREEAM, ‹ngiltere’de LEED,
Tay-van’da EEWH, Brezilya’da Processo AQUA ve Türkiye’de ÇEDB‹K-Konut gibi. Bu sertifikasyonlar›n toplam say›s› 600 civar›nda olup, flimdiye kadar bir milyonun üzerinde yap›ya bu sertifikalardan verilmifltir (Jensen ve Birgisdottir, 2018).
[4] Klasik e¤itim anlay›fl›na teknoloji destekli bir çözüm ve alternatif olarak sunulan uzaktan e¤itim merkezleri son zamanlarda giderek yayg›nlaflm›flt›r. Amerikan Ulusal E¤itim ‹statistikleri Dairesi www.nces.ed.gov’un verilerine göre 2015 y›l› güz dönemi itibari ile uzaktan e¤itim programlar›na devam eden ö¤renci say›s› yaklafl›k 20 milyondur (NCES, 2019). Ülkemizde ise 2017 y›l› itibari ile çeflitli üniversitelerin bünyesinde önlisans, lisans, yüksek lisans ve sertifika programlar›n›n düzenlendi¤i toplam 103 adet uzaktan e¤itim merkezi bulunmaktad›r (K›rkan ve Kalelio¤lu, 2017). [5] ‹ngilizce bugün teknoloji, bilim ve akademi dünyas›nda en yayg›n kullan›lan dildir. British Council’in 2014 y›l› verilerine göre dünyadaki bilim adamlar›n›n 2/3’ünden fazlas›
çal›flmala-r›n› ‹ngilizce üzerinden yürütmektedir (Roux, 2014).
[6] Tüm dünyada, e¤itim-ö¤retim hizmetleri de dahil olmak üzere, dezavantajl› ya da engellilere yönelik baz› yasal düzenlemeler yap›lmaktad›r. Bu anlamda ülkemizde Yüksekö¤retim Kurulu Engelli Ö¤renciler Komisyonu, Engelli Ö¤renciler Dan›flma ve Koordinasyon Birimi, ÖSYM Engelli Ö¤renciler Dan›flma ve Koordinasyon Birimi ile yüksekö¤retim kurumlar› engelli ö¤ren-ci birimleri oluflturulmufltur. Bu birimler, engelli ö¤renö¤ren-cilerin karfl›laflabilecekleri sorunlar› tespit edip gereken çözümleri üretmek için çal›flmalarda bulunmaktad›rlar (Küçükali, 2014).
Kitlesel e¤itim anlay›fl› yerine bireysel farkl›l›klar›n ve yete-neklerin dikkate al›nd›¤› esnek bir e¤itim anlay›fl›na geçilmesi Bilginin ö¤renciye paket olarak sunuldu¤u teorik e¤itim siste-minden bilginin ö¤renci taraf›ndan yorumland›¤› ve kullan›l-d›¤› uygulama odakl› e¤itim sistemine geçilmesi (Patria, 2012)
Yönetim, Denetim, Personel ve Mali Kaynaklar Aç›s›ndan
Yetkinin topland›¤› merkeziyetçi yönetim anlay›fl›ndan yet-kinin da¤›t›ld›¤› yerinden yönetim anlay›fl›na geçilmesi (Mainardes, Alves ve Raposo, 2011)
Hiyerarflik dikey örgütsel yap› yerine inisiyatif kullan›lan ya-tay örgütsel yap›lara geçilmesi (Çetin, 2007)
E¤itimde artan rekabet sonucu, yüksekö¤retimin ticarilefl-mesi (ö¤rencilerden para al›nmas› ve üretilen bilginin al›n›r sat›l›r olmas›) (Çetin, 2007; Mainardes vd., 2011)
Devletin mali desteklerini k›s›tlamas› nedeniyle üniversitele-rin alternatif fon kaynaklar›na yönelmesi (Çetin, 2007) Akademik, idari ve mali süreçlerin iç denetim yerine profes-yonel ve ba¤›ms›z d›fl denetime tabi tutulmas›
Kadrolu ö¤retim eleman› yerine sözleflmeli ö¤retim elema-n› istihdam›na a¤›rl›k verilmesi
Ö¤retim elemanlar›n›n ö¤retici ve araflt›rmac› vasf›na dan›fl-manl›k ve pazarlama vas›flar›n›n da eklenmesi (Çetin, 2007) Akademik ve idari kadrolarda ulusal personelin yan› s›ra uluslararas› personelin de istihdam edilmesi[7]
Dünya yüksekö¤retim sistemini yukar›da özetlendi¤i gibi ye-niden yap›land›ran ve konumland›ran temel sürecin küresellefl-me ve uluslararas›laflma oldu¤unu söyleküresellefl-mek yanl›fl bir tespit ol-maz. Bir yan›n› SSCB di¤er yan›n› ABD’nin temsil etti¤i 20. yüzy›ldaki çift kutuplu siyasi düzenin de¤iflmesi ve özellikle bili-flim alan›nda yaflanan teknolojik geliflmeler uluslar› ve toplumla-r› sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik aç›dan hiç olmad›¤› kadar birbirine yaklaflt›rm›fl ve entegre etmifltir (Göver, 2017). Küre-selleflme ve uluslararas›laflma olarak adland›r›lan bu süreçler, toplumlarda ekonomiden e¤itime, siyasetten hukuka bilinen pek çok kavram› da erozyona u¤ratm›flt›r. Bu kavramlardan belki de en önemlileri 1789 Frans›z ‹htilali sonras› gündeme gelen “ulus devlet” ve “ulus vatandafll›¤›” kavramlar›d›r. Küreselleflme ve uluslararas›laflma, do¤as› gere¤i ulusal kavramlar› alt üst etti¤i için ulus devletlerin yerini Avrupa Birli¤i, Afrika Birli¤i ve Arap Birli¤i gibi uluslarüstü/çok uluslu oluflumlar; ulus vatandafll›¤› kavram›n›n yerini ise Avrupa vatandafll›¤› ve Dünya vatandafll›¤› gibi kavramlar almaya bafllam›flt›r. Ulus vatandafll›¤› ve ulus dev-letin geçerlili¤ini kaybetti¤i küresel bir dünyada ulusal e¤itimin de bir anlam› ve geçerlili¤i olmayacakt›r. Nitekim, küreselleflme
ve uluslararas›laflma ile birlikte de¤iflikli¤e u¤rayan sosyokültü-rel, siyasi ve ekonomik dinamikler üniversitelerin global, bölge-sel ve yerel ölçekteki rollerini yeniden tan›mlam›fl ve bu kurum-lar›n topluma sa¤lad›klar› katma de¤eri ön plana ç›karmaya bafl-lam›flt›r.
Dünyadaki mevcut üniversiteleri tek bir kal›ba sokmak ve tek bir de¤iflken üzerinden kategorilere ay›rmak mümkün de-¤ildir. Zira üniversiteler; yerine getirdi¤i rol ve ifllevlere, kuru-lufl amac›na, hitap etti¤i kesime, uzmanl›k alan›na ve iflleten/yö-neten organ›n hukuki varl›¤›na göre farkl› ad ve görünümlerde ortaya ç›kmaktad›r. Bununla birlikte, üniversiteleri belirtilen bu kriterler üzerinden afla¤›daki gibi s›n›fland›rmak mümkündür (Gürüz’den akt. Erdem, 2006, s.300):
Araflt›rma üniversiteleri
Genifl kitlelere yönelik e¤itim yapan kitlesel e¤itim üniver-siteleri
K›sa süreli mesleki ve teknik yüksekö¤retim kurumlar›, Uzaktan e¤itim kurumlar›
Kâr amac› gütmeyen vak›flarca kurulan yüksekö¤retim ku-rumlar›
Kâr amaçl› ticari yüksekö¤retim kurumlar›
Wissema (2009) ise konuyu daha farkl› bir perspektiften ele alarak üniversiteleri rol ve ifllevlerine göre 1. nesil üniversiteler, 2. nesil üniversiteler ve 3. nesil üniversiteler olmak üzere üç gru-ba ay›r›r. 1. nesil olarak adland›r›lan ilk üniversiteler (Orta Ça¤ üniversiteleri) bilim üretme amac› gütmeyen meslek kurulufllar› niteli¤indeyken; 2. nesil olarak adland›r›lan Humboldt tipi üni-versiteler ise profesyonel olarak örgütlenmifl araflt›rma ve bilim amaçl› kurumlard›r. 3. nesil olarak adland›r›lan giriflimci üniver-sitelere henüz tam olarak geçilmemifl olmakla birlikte, bu üni-versitelerin interdisipliner/multidisipliner araflt›rmalar yapan ve bilginin kullan›m›n› ön plana ç›karan iflbirlikçi kurumlar oldu¤u söylenebilir (TTTTablo 1).
Günümüzde baz› yazarlar, Wissema’n›n yaklafl›m›n› esas alarak gelecek nesil üniversiteler için “4. nesil üniversite” kavra-m›n› kullamaktad›r. Literatürde yeni bir kavram olan 4. nesil üniversite kavram› ile üniversitelerin tematik yönüne ve top-lumdaki dönüfltürücü özelli¤ine vurgu yap›lmakta (Erdem, 2016), belirgin bir stratejik yaklafl›m› olan ve çevresini proaktif olarak flekillendiren üniversiteler kastedilmektedir (Zuti ve Lu-kovics, 2015). Bununla birlikte 4. nesil üniversitelerin 3. nesil üniversitelere göre belirgin bir fark›n›n olmad›¤›na ve bunlar›n 3. nesil üniversitelerin ileri bir aflamas› oldu¤una inan›lmaktad›r (Sakl› ve Akbulut, 2017).
[7] Uluslararas› ö¤retim elemanlar›n›n say›s› hakk›nda küresel ölçekte net bir istatistiki bilgi olmamakla birlikte yüksekö¤retimin uluslararas›laflmas›na ba¤l› olarak uluslararas› ö¤retim ele-manlar›n›n say›s›nda ciddi bir art›fl oldu¤u aç›kt›r (Mihut vd., 2017).
Üniversitelerin Mekânsal Yap› ve Biçimleri
‹nsan eylemleri, fiziksel mekânlar içinde cereyan eder. Bu anlamda, fiziksel mekânlar› ayn› zamanda birer sosyal mekân olarak da de¤erlendirmek mümkündür. Üniversiteler tarihsel perspektif içinde sosyokültürel, politik ve ekonomik etmenler taraf›ndan belirlenmifl ve buna uygun mekânsal yap› modelleri üretmifllerdir. Bu mekânsal modelleri, içinde bulunduklar› dö-nemin ve bulunduklar› kentlerin sosyokültürel yap›s›ndan ba-¤›ms›z de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Zira günlük yaflam›n gerçekleflti¤i ve yeniden üretildi¤i mekânlar olan üniversiteler; sadece iç paydafllarla de¤il ayn› zamanda d›fl paydafllarla da (ken-tin sosyokültürel dinamikleriyle) etkileflim halindedir. Bu du-rumda, üniversiteler dönem itibar› ile kurulduklar› flehir orta-m›ndan, flehrin sahip oldu¤u kullan›mlardan etkilenmifller ve buna uygun bir biçimde kent içinde ya da kentin d›fl›ndaki alan-larda mekânsal örgütlenmelerini kurmaya çal›flm›fllard›r. Bu bö-lümde, ortaya ç›kan yeni durumlara göre flekillenen ve eklemle-nen baz› yerleflke örnekleri üzerinde durulacakt›r.Üniversitelerin mekânsal yap› ve biçimlerindeki de¤iflim de-¤erlendirildi¤inde rol ve ifllevleriyle paralel bir de¤iflim içinde ol-duklar› gözlemlenir. Örne¤in Orta Ça¤ üniversiteleri olarak ad-land›r›lan ilk üniversiteler, dini bilgiler üzerinden e¤itim veren kurumlar olduklar› için kilise, manast›r, papaz okulu, medrese ve külliye gibi dini yap›lara eklemlenmifllerdir (Kortan’dan akt. Araz, 1990). Yine Orta Ça¤ üniversiteleri (dini) düzeni koruma-y› amaç edinen meslek birlikleri fleklinde örgütlendikleri için kent içinde kapal› aksiyel mekânlarda faaliyet göstermekteydiler (TTTfiekil 1). Avrupa’da rönesans ve reform hareketleri ile birlikte üniversite anlay›fl›nda da yavafl yavafl de¤iflim olmakla birlikte, e¤itim verilen binalar hâlâ dini yap›lara eklemlenmifl halde kal-m›flt›r. Üniversitelerin ifllevine e¤itimin yan› s›ra araflt›rma ifllevi-nin de eklenmesi ve ö¤renci say›lar›n›n artmas›yla birlikte üniver-site yap›lar› da artmaya ve çeflitlenmeye bafllam›flt›r. Bu örnekler-den de anlafl›ld›¤› gibi, bu dönemdeki mekânsal yap›lar bir yap› ya da yap› öbe¤i etraf›nda flekillenmifllerdir (TTTfiekil 2). Bu durum 19. ve 20. yüzy›llarda kentlerde çeflitli sorunlara yol açt›¤› için yerleflkeler kent d›fl›na tafl›nmaya ve kent d›fl›nda kurulmaya bafl-lanm›flt›r. Bu yeni yerleflkeler; asl›nda e¤itim, araflt›rma, bar›nma ve di¤er sosyokültürel ihtiyaçlar›n bir bütün olarak
karfl›lanabil-di¤i ve zamanla bir kentin tüm özelliklerini bar›nd›ran kendine yeterli yap›sal mekanlar haline dönüflmüfllerdir (TTTfiekil 3).
Gerek kent içinde gerekse kent d›fl›nda kurulu tüm üni-versitelerin kentle organik ba¤› bulunmaktad›r. Bu durum,
TTTTablo 1.Wissema’n›n s›n›fland›rmas›nda öne ç›kan özellikler (Wissema’dan uyarlanm›flt›r, 2009, s. 29).
1. nesil üniversiteler 2. nesil üniversiteler 3. nesil üniversiteler Tipik örnekleri Orta Ça¤ üniversiteleri Humboldt tipi üniversiteler Giriflimci üniversiteler
Görüldü¤ü dönem(ler) 1100–1700 1700–2000 2000 ve sonras›
Temel ifllevi E¤itim verme E¤itim ve araflt›rma Toplumla bütünleflme
Temel rolü Mevcut bilgiyi ve düzeni korumak Araflt›rma yoluyla bilimde ilerleme sa¤lamak Bilgiyi kullanmak ve toplumda de¤er üretmek
E¤itim dili Latince Ulusal diller (özellikle Almanca) ‹ngilizce
Kullan›lan yöntem Skolastik Bilimsel, disipliner Bilimsel, interdisipliner
Kurumsal niteli¤i Yerel Ulusal Uluslararas›/küresel
TTTfiekil 1.Orta ça¤ üniversitelerine iki örnek. (a) Merton College, Oxford/ ‹ngiltere (Kurulufl: 1260) (Kaynak: Pictures of England, 2018) ve (b) Univer-sity of Würzburg, Würzburg/Almanya (Kurulufl: 1402) (Kaynak: Universität Würzburg, 2018).
a
kent ve yerleflkelerdeki alt yap› ve üst yap›n›n senkronize bir biçimde yönetilmesini ve sürdürülebilir olmas›n› gerekli k›l-maktad›r. Üniversite yerleflimleri günümüzde sosyal, ekono-mik ve çevresel sürdürülebilirlik göstergeleri do¤rultusunda yeniden tan›mlanmakta ve s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu bak›mdan gelece¤in üniversitelerinde yeflil yerleflke, at›k yönetimi, yaya ve bisiklet ulafl›m›n›n etkin kullan›m›, eriflilebilirlik gibi kav-ramlar daha çok öne ç›kaca¤›ndan buna dönük yerleflke tasa-r›mlar› ve planlamalar› yap›lmak durumundad›r. Bu ba¤lam-da, üniversite yerleflkelerin de çeflitli alanlara göre de¤erlen-dirilerek derecelendirildi¤i ve bu do¤rultuda s›n›fland›r›ld›¤› görülmektedir.
TTTfiekil 4 ve 5’te Rochester Institute of Technology’nin ABD Henrietta yerleflkesinin 1968 ve 2018 y›llar›ndaki durumu ile Boston Koleji yerleflkesinin 1964 ve 2011 y›llar›ndaki duru-mu görülmektedir. fiekillerde de görüldü¤ü üzere aradan yakla-fl›k 50 y›l gibi bir süre geçmesine ra¤men, her iki yerleflkede de ana formun muhafaza edilerek yerleflkenin günün ihtiyaçlar›na cevap verecek konuma getirildi¤i görülmektedir. Bu da mevcut yap›n›n çevresiyle birlikte bir bütün fleklinde korunarak ça¤›n koflullar›na göre gelifltirildi¤i mekânsal yap› biçimini anlatmak-tad›r. Form-fonksiyon aras›ndaki s›k› iliflkiler bu flekilde yeni-den ele al›narak bugünkü uygulamalara eriflilmifltir.
Mevcut yerleflke planlamas› ve tasar›m›nda iki ana yaklafl›m gözlemlenmektedir: ‹lki sürekli büyüyebilir ve geliflebilir bir planlama (sürdürülebilir planlama), ikincisi ise do¤al çevreyle uyumlu planlama ve mimari tasar›m (ekolojik tasar›m).
Bu iki ana yaklafl›m› da içinde bar›nd›ran en güzel ve en il-ginç yerleflke örneklerinden biri (‹ngiltere) Kent Üniversitesi ör- TTT
fiekil 3.Kent d›fl› yerleflke örne¤i: Simon Fraser Üniversitesi, Kanada (Ku-rulufl: 1965). Kaynak: Google Maps, 2019.
TTTfiekil 4.Çevreyle uyumlu, sürdürülebilir yerleflke örne¤i: Rochester Institute of Technology (ABD) Henrietta Yerleflkesi (1968 ve 2018). Kaynak: Ro-chester Institute of Technology, 2019.
TTTfiekil 2.Kent içi yerleflke örne¤i: ‹TÜ Gümüflsuyu Yerleflkesi, Taksim/‹stan-bul (Kurulufl: 1920). Kaynak: ‹TÜ Gümüflsuyu Kampüsü, 2019.
ne¤idir. 1965 y›l›nda kurulan ve 500 ö¤renci ile e¤itim ö¤retim faaliyetine bafllayan Kent Üniversitesi zaman içinde ö¤renci sa-y›s›n› ciddi ölçüde art›rmakla birlikte[8]
mimari tasar›m ve planla-ma aç›s›ndan do¤al çevre ile uyumunu hiçbir zaplanla-man bozplanla-mam›fl- bozmam›fl-t›r (TTTfiekil 6 ve 7). Nitekim, bölgenin yenilenebilir enerji kay-naklar›n› art›rmak ve karbon emisyon hacmini azaltmak amac›y-la 2012’de yap›amac›y-lan bir çal›flmada, Kent Üniversitesinin bu konu-da yapt›¤› katk› aç›kca vurgulanm›flt›r (Kent County Council, 2012).
Sonuç olarak, üniversitelerin mekânsal yap›lar› içinde bulun-duklar› kentten ve toplumdan soyutlanamayaca¤› için do¤al fak-törlerin yan› s›ra insan eli ile üretilmifl faktörler de bu konuda et-kili olmufltur. Kuruluflundan itibaren dönemin geçerli planlama ve tasar›m ilkelerinden etkilenen üniversitelerin mekânsal yap› örgütlenmeleri günümüzde daha farkl› etmenlere göre flekillen-mektedir. Bu anlamda, birer e¤itim ve araflt›rma mekân› olan yerleflkeler, kullan›c›lar›n ihtiyaçlar› da dikkate al›narak, tekno-lojik, ekolojik ve çevresel faktörlere göre planlanmakta ve tasar-lanmaktad›r.
Sosyokültürel Etmenlerin Belirleyicili¤i
‹nsanlar toplu halde yaflad›klar› için “sosyal”, yaratt›¤› de¤er ve anlamlar dünyas›yla da “kültürel” birer varl›kt›rlar. Sosyokül-türel yap›, toplumdaki sosyal ve külSosyokül-türel unsurlar›n karmafl›k bir bireflimidir. Bu anlamda hem insan eylemlerini etkilemekte hem de insan eylemlerinden etkilenmektedir (TTTfiekil 8 ve 9). Sosyo-kültürel yap›n›n analizi için sosyologlara terk edilen sosyal/top-lumsal yap› ile sosyal antropologlara terk edilen kültürel yap›n›n ortak bir platformda buluflturulmas› gerekir (Güzel, 2006).Kültür, henüz üzerinde tam fikir birli¤ine var›lamam›fl bir kavramd›r (O¤uz, 2011). Daha 1950’li y›llarda ABD’li iki antro-polog Kroeber ve Kluckhohn kültürle ilgili 164 farkl› tan›m› ele alm›fllard›r (Güvenç, 1999, s. 95). Bununla birlikte kültürün ya-flam›n bizzat kendisi, insan›n kendini duygu ve davran›fllarla ifa-TTTfiekil 5.Temel yerleflme formunun korundu¤u yerleflke örne¤i: Boston Koleji, ABD (1964 ve 2011). Kaynak: Proud Refrain, 2018.
TTTfiekil 6.Kent Üniversitesi yerleflkesinin geniflleme alanlar›. Kaynak: University of Kent, 2015, s. 79.
de etme flekli oldu¤u söylenebilir. Çünkü kültürün en önemli özelli¤i toplumsal olmas› yani toplum içinde yarat›lmas›, payla-fl›lmas› ve anlam bulmas›d›r (Güvenç, 1999). Bu anlamda de¤er-lendirildi¤inde toplumdaki kurallar; inançlar, de¤erler, örgüt-lenme yap›lar›, yönetim flekilleri hepsi birer kültürel unsurdur (McBride, 2011). Turhan (2010, s. 44) kültür üzerine çok say›-da tan›m yap›ld›¤›n› vurgulayarak kültürü ruhi, bedeni ve top-lumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n› sa¤layan araç ve faaliyetler bütünü olarak özetler. Ünlü antropolog Levi-Strauss ise kültü-rü “Baflkalar›na göre anlaml› ayr›l›klar gösteren bir etnografik bü-tün” olarak tan›mlar (Levi-Strauss, 1965, s. 699).
Levi-Stra-uss’un bu tan›m› asl›nda kendi içinde paradoksal bir anlam ta-fl›r: kültür toplumlar›/topluluklar› birbirine benzefltirdi¤i kadar ayn› zamanda onlar› birbirinden ayr›flt›r›r. Çünkü farkl› olan› bir araya getirmek demek ayn› zamanda onu di¤erlerinden ay›r-mak da demektir. Ancak, toplumlara devingenlik kazand›ran as-li özelas-lik de budur: farkl›l›k ve çeflitas-lias-lik. Yaflam›n farkl› alg›lan-mas› ve yorumlanalg›lan-mas› geçmiflin ilkel topluluklar›n›n çeflitli afla-malardan geçerek günümüz moden toplumlar›na do¤ru evril-melerini sa¤lam›flt›r. Marx, Comte, Spencer gibi kimi düflünür bu evrimin çizgisel (Erol, 2011); Spengler ve Tonybee gibi ki-mi düflünür ise döngüsel oldu¤una inanmaktad›r (R›zvano¤lu, TTTfiekil 7.Kent Üniversitesinin mekânsal ve demografik geliflimi. Kaynak: University of Kent, 2015, s. 33.
TTTfiekil 8.‹nsan ve sosyokültürel yap›. Kaynak: Engel, 2007, s.10.
TTTfiekil 9.Toplumsal bir varl›k olarak insan. Kaynak: illusionspoint.com’dan
2013). ‹lkinde tarihsel (zorunlu) bir erek söz konusudur ve tüm toplumlar belli aflamalardan geçerek bu ere¤i gerçeklefltirirler; ikincisinde ise “tarih gelifligüzel yefleren çiçeklerin (kültürlerin) tar-las›d›r. Bu yüzden, bir erek de tafl›maz(lar)” (Özlem, 2012, s. 233). Ancak, evrimin flekli (çizgisel ya da döngüsel) nas›l olursa olsun as›l olan toplumlar›n ve kültürlerin tarihi süreç içinde geçirdik-leri de¤iflimdir. Çünkü insanlar›n sosyal birliktelikgeçirdik-leri (toplum-sal yap›lar›/örgütlenmeleri) de¤ifltikçe yaflad›klar› dünyay› an-lamland›rma flekli de (kültürel yap›lar›) de¤iflir. K›rtepe, (2014, s. 238) bu de¤iflimi “… toplumun karfl›laflt›¤› yeni durumlar karfl›-s›nda varl›¤›n› devam ettirme refleksi” olarak ifade eder. 20. yüz-y›lda deneyimlenen ve itici gücünü dijital teknolojilerden alan küreselleflme ve uluslararas›laflma fiziki s›n›rlar› ortadan kald›ra-rak farkl› özelliklerdeki bireylerin, toplumlar›n ve kültürlerin birbiriyle temas›n› art›rarak büyük bir sosyokültürel de¤iflmeyi de beraberinde getirmifltir.
Toplumlar›n de¤iflmesi demek, toplumsal ve kültürel un-surlar›n birlikte de¤iflmesi demektir. Ancak, burada kültürü sa-dece manevi kültüre yani anlam ve de¤erler dünyas›yla s›n›rlan-d›rmamak gerekir. Çünkü maddi kültür yani teknoloji de kültü-rün vazgeçilmez bir parças›d›r (Turhan, 2010). Nitekim, Alman düflünür Marx; kültürü, “do¤a’n›n yaratt›klar›na karfl›l›k, insano¤-lunun yaratt›¤› her fley” diyerek genifl kapsamda anlamakta ve yo-rumlamaktad›r (Güvenç, 1999, s. 96). Maddi ve manevi kültür aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki bulunmaktad›r. Bu sayede insanlar›n nesneler dünyas›yla olan iliflkileri yani nesnelerin üretilme, ta-sarlanma, sahiplenme, kullan›lma ve anlamland›r›lma biçimleri belirlenir (Sa¤ocak, 2007). E¤itimin bu noktada kritik bir öne-mi vard›r: e¤itim sosyokültürel de¤iflmeye neden olabilece¤i gi-bi sosyokültürel de¤iflmenin sonucu da olagi-bilir (Erol, 2011).
Bununla birlikte, e¤itimin bu de¤iflimin nedeni mi yoksa sonu-cu mu oldu¤unu tart›flmak anlams›z bir tart›flmad›r. Bunun ye-rine, e¤itimle sosyokültürel yap› aras›ndaki karfl›l›kl› ve karma-fl›k iliflkiye (etkileflime) odaklanmak gerekir. “E¤itim toplumsal de¤iflmenin hem öznesi (etkileyicisi) hem de nesnesi (etkileneni) duru-mundad›r” (Özdemir, 2011, s. 90).
E¤itim, tarihin farkl› devirlerinde farkl› rol ve ifllevler üstle-nerek mevcut toplumsal yap›y› ya beslemifl ya da yeni bir top-lumsal yap›ya geçilmesi için ortam haz›rlam›flt›r. Sosyokültürel aç›dan ‹lk ve Orta Ça¤’da dine ve kutsala; sanayi ça¤›nda üreti-me ve kâra, teknoloji ça¤›nda ise bilgiye ve küresel sorunlara önem ve de¤er verilmesi e¤itim kurumlar›n› da ayn› anlay›fla gö-re flekillendirmifltir. Buna ba¤l› olarak e¤itim ‹lk ve Orta Ça¤’da dinin egemen oldu¤u toplumsal düzeni skolastik bir anlay›flla ko-rumufl; sanayi ça¤›nda üretimi/kâr› art›rmak ad›na bireyleri arafl-t›rmaya ve düflünmeye sevk etmifl, 21. yüzy›l dijital teknolojiler ça¤›nda ise bilgiyi ön plana ç›kararak bireylerin insanl›¤›n ortak sorunlar›na çözüm üretmelerini teflvik etmifltir (TTTTablo 2).
Gelece¤in Üniversiteleri Üzerine Yaklafl›mlar
OECD, e¤itimin gelece¤i ile ilgili raporunun ön sözünde flu çarp›c› ifadelere yer verir:“…Gelece¤in nas›l olaca¤› belirsiz onu tahmin edemeyiz, ancak gelece¤e aç›k ve haz›r olmak zorunday›z. 2018 y›l›nda e¤itim gören çocuklar 2030 y›l›n›n genç yetiflkinleri olacakt›r. Okullar›m›z, henüz öngöremedi¤imiz sorunlara çözümler bulabilmeleri için çocuklar›m›-z› henüz ortaya ç›kmam›fl mesleklere ve icat edilmemifl teknolojilere haz›rlayabilir. Çözüm üretmek ve (onlara) f›rsat yaratmak hepimi-zin ortak sorumlulu¤udur” (OECD, 2018, s. 1).
TTTTablo 2.Yüksekö¤retimin zaman içinde gösterdi¤i de¤iflim.
‹lk ça¤ Orta ça¤ Endüstri ça¤› Modern ça¤
Toplum tipi Antik toplumlar Feodal toplumlar Sanayi toplumu / Kapitalist toplumlar Bilgi toplumlar›
Dönemi MÖ 3200 – MS 375 5. – 15. yüzy›l 18. – 20. yüzy›l 20. yüzy›l sonras›
Belirleyici olgu Yaz›n›n icad› Dini düzen Rönesans ve Reform hareketleri, SSCB ve Do¤u Blokunun çöküflü,
Sanayi Devrimi Biliflim devrimi
Amaç ‹deal toplumsal düzeni bulma Düzeni koruma Üretimi/kâr› art›rma Ortak sorunlara çözüm üretme Ana faaliyet Beden ve ruh geliflimi E¤itim (Ö¤renme) Araflt›rma/Gelifltirme (Düflünme/analiz) ‹fl birli¤i (Stratejik düflünme/Sentez)
Temel soru Nas›l Ne Niçin Nas›l
Temel aktivite Dinleme ve anlama Okuma ve yazma Tabiat› gözleme ve tabiata müdahale Proje üretme, sorun çözme, ifl birli¤i yapma
Temel figür/aktör Filozoflar ve din adamlar› Din adamlar› Ö¤retim elemanlar› ve ö¤renciler Ö¤renciler
‹letiflim Tek yönlü Tek yönlü Tek yönlü Çift yönlü
Kullan›lan yöntem Kifli odakl› Ö¤retim eleman› odakl› Araflt›rma odakl› Teknoloji odakl›
Kullan›lan materyal Papirus, tablet, stylos K⤛t ve kalem K⤛t, kalem ve laboratuvar malz. Bilgisayar, ‹nternet ve sosyal medya E¤itim ortam› Tabiat Derslikler Derslik ve laboratuvarlar Teknoloji destekli s›n›flar, lab. ve
AR-GE merkezleri
E¤itim Ücretsiz Ücretsiz Ücretli+ücretsiz Ücretli+ücretsiz
Gerçekten de gelece¤in nas›l olaca¤› flimdiden kestirilemez, ancak gerçekçi e¤itim politikalar› ve stratejileri ile gelece¤e kar-fl› haz›rl›kl› ve donan›ml› olunabilir. Bu konuda belki de eldeki en önemli araç teknolojidir. Teknoloji sayesinde fiziksel bir e¤i-tim ortam›na (yerleflkeye) ba¤l›l›k ortadan kalkm›fl, yerel ve kü-resel ifl birlikleri artm›fl, yeni ve etkin ö¤renme metodlar› gelifl-tirilmifl, farkl›/çeflitli sosyal, kültürel ve ekonomik ortamlardan çok say›da kiflinin yüksekö¤retime kat›lmalar›na olanak sa¤lan-m›flt›r. K›saca teknoloji sayesinde yüksekö¤retimdeki zaman, mekân ve kifli k›s›t› ortadan kalkm›fl ve e¤itim-ö¤retim daha es-nek hale gelmifltir. Yüksekö¤retimin ça¤› yakalamas›nda yükse-kö¤retim kurumlar›na ve özellikle ö¤retim elemanlar›na büyük sorumluluklar düflmektedir. Ancak, bundan da önemlisi hükü-metlerin yenilikçi e¤itim-ö¤retim politikalar› oluflturmalar› ve bu politikalar› teflvik etmeleridir (Report to the European Commission, 2014). Gelece¤in üniversiteleri, yeni paradigma-lar do¤rultusunda yap›sal ve ifllevsel oparadigma-larak kabuk de¤ifltiren teknoloji üretim üsleri haline dönüflmelidir. Bu ayn› zamanda, gerçek hayat›n sorunlar›n›n içsellefltirilerek kullan›ld›¤› ve pro-jeler üretildi¤i esnek mekânlar anlam›na da gelmektedir. Bunun için gelece¤in vizyonuyla tan›mlanan yeni meslek alanlar› üze-rinden sorunlar› bilen ve çözümler üretebilen e¤itim modelle-rinin uygulanmas› teflvik edilmelidir.
Ünlü ABD’li futurist Ray Kurzweil (2005) “Singularity is near: When humans transcend biology” (‹nsan 2.0: Tekilli¤e do¤ru bi-yolojisini aflan insan) adl› kitab›nda gelece¤in ço¤u kiflinin bek-ledi¤inden çok daha flafl›rt›c› olaca¤›n› savunur. Kurzweil’e gö-re insanl›k tarihinde do¤rusal (linear) de¤il, logaritmik (üslü) ar-t›fllar söz konusudur (TTTfiekil 10). Bu durum, do¤rusal model-de bin y›lda tan›k olunacak teknolojik geliflmelere logaritmik modelde bir y›lda tan›k olunmas› anlam›na gelmektedir. Asl›n-da, Kurzweil flu önemli noktaya dikkat çekmektedir: ‹nsanl›¤›n çok uzun bir süreçte yaflad›¤› de¤iflimlerin çok daha fazlas› çok k›sa bir sürede gerçekleflecek, farkl›l›klar/çeflitlilikler ortadan kalkacak ve insanl›k tekilli¤e do¤ru gidecektir.
Peki Kurzweil’in bu tespiti gelece¤in üniversiteleri aç›s›ndan ne ifade etmektedir? Farkl›l›ktan tekilli¤e do¤ru giden, bütünle-flen ve küresellebütünle-flen bir dünyada üniversiteler art›k bireyleri men-sup olduklar› toplum için de¤il yaflad›¤› yerküre için yetifltirmek ve donan›ml› hale getirmek durumundad›r. Bu anlamda, gelece-¤in üniversiteleri ifl birliklerine aç›k, ortak sorunlar için projeler üreten, küresel de¤er ve sorumluluklar üstlenen, çevreye karfl› duyarl›, ö¤renci, ö¤retim eleman› ve e¤itim programlar› ile ye-rele de¤il küreye hitap eden, interdisipliner ve multidisipliner bir yap› ve anlay›fla bürünmek zorundad›r. Böylece üniversiteler ori-jinal etimolojik anlam›n›[9]
yeniden kazanm›fl olacaklard›r.
Kurzweil’in ön görüsüyle mevcut teknolojilerin daha da ge-liflece¤i ve insan hayat›nda giderek daha fazla yer kaplayaca¤› dü-flünülürse; gelece¤in üniversitelerinde mekâna olan ba¤l›l›¤›n azalaca¤›, fiziksel mekânlarda e¤itim yerine web siteleri arac›l›-¤›yla uzaktan e¤itime a¤›rl›k verilece¤i, fiziksel mekânlar›n e¤i-timden ziyade araflt›rma ve gelifltirme amaçl› kullan›laca¤›, üni-versitelerde yak›n gelecekte veri mühendisli¤i, sibergüvenlik mühendisli¤i, network mühendisli¤i, güvenlik yönetimi uzman-l›¤›, dijital içerik yönetimi, günefl/rüzgar enerjisi mühendisli¤i; uzak gelecekte ise yapay organ üretimi, Android/Cyborg tasar›-m›, uzay turizmi rehberli¤i, android/cyborgla iliflkiler uzmanl›¤› gibi bir tak›m yeni disiplinlerin ortaya ç›kaca¤› ön görülebilir (Varlamova, 2015).
Yukar›da belirtilenlerin ›fl›¤›nda gelece¤in üniversitelerinin TTTfiekil 11’de belirtilen baz› ortak ve temel unsurlar› tafl›yacak-lar› söylenebilir.[10]
TTTfiekil 10.Teknoloji kullan›m›nda do¤rusal modele karfl› logaritmik model.
Kaynak: Kurzweil, 2005, s. 26.
TTTfiekil 11.Gelece¤in üniversitelerine dair temel özellikler.[11] [9] Uni-versus: Bir araya gelmifl (Valpy, 1828, s. 519).
[10] Unsurlar›n birbirine ba¤l›l›¤›n›, harmonisini, etkileflimini ve zamanla modele yeni özellikler eklemlenebilece¤ini göstermek amac›yla dönen katmanlar içeren üçgen flekil kullan›lm›flt›r. [11] Kullan›lan flekil http://www.texample.net/tikz/examples/rotated-triangle/ adresinden al›nm›flt›r (Texample.net, 2018).
2018 y›l›nda yaklafl›k 7.6 milyar olan dünya nüfusunun %24’ünü 10–24 yafl aras› genç kesim oluflturmaktad›r (UNF-PA, 2018). Bununla birlikte bugün e¤itim gören bu %24’lük kesim yar›n dünya siyasetini ve ekonomisini devralacak, di¤er bir deyiflle gelece¤imizin neredeyse tamam›n› (%100’ünü) oluflturacakt›r. Bu tespit, e¤itimin özellikle yüksekö¤retimin gelecek aç›s›ndan ne kadar büyük bir öneme sahip oldu¤unu göstermektedir. O halde gelece¤in yüksekö¤retim sistemi h›zl› teknolojik geliflmelerle sürekli de¤iflen bir ortamda kat› tutumu bir tarafa b›rakarak e¤itim programlar›, yönetimi, mali kaynaklar›, ö¤rencisi, ö¤retim eleman› ve fiziksel donat›-lar›yla daha esnek bir tutum ve yaklafl›m içinde olmal›d›r. Sa-nayi toplumlar›n›n aksine 21. yüzy›l›n dijital toplumlar›nda mesleklerin k›sa sürede de¤iflmesi ve çeflitlenmesi adeta gün-lük yaflam›n bir parças› haline geldi. Buna ba¤l› olarak, üni-versiteler de bu de¤iflime ayak uydurmak durumundad›r (Gu-tierrez, 2016).
Sonuç ve Öneriler
Toplumlarda bilginin üretildi¤i, paylafl›ld›¤› ve aktar›ld›¤› mekânlar olan üniversiteler, toplumun de¤iflen ihtiyaçlar›na ve sosyokültürel özelliklerine göre kendini sürekli olarak yeniden flekillendirmektedir. Günümüzde dijital teknolojilerin kullan›-m›, zaman ve mekândan tasarruf sa¤layarak kiflilere bilgiye iste-nilen anda ve isteiste-nilen yerde ulaflma ve kullanma olana¤› sa¤la-maktad›r. Devrim niteli¤indeki bu geliflmelere ba¤l› olarak ön-celeri birer e¤itim ve araflt›rma mekân› olan üniversiteler bu-günkü a¤ toplumlar›nda e¤itim ve araflt›rman›n yan› s›ra top-lumsal faydan›n da üretildi¤i mekânlar haline dönüflmüfllerdir. Gelecek ise üniversitelerin e¤itim programlar› aç›s›ndan bü-tünlefltikleri, ifl birliklerine gittikleri, teknolojiden daha çok ya-rarland›klar›, mekâna ba¤›ml›l›klar›n› azaltt›klar›, ö¤renci ve ö¤retim eleman› profillerini geniflletip çeflitlendirdikleri bir dö-nem olacakt›r. Bu nedenle üniversitelerin kendilerini gelece¤e flimdiden adapte etmeleri, çevre dostu, esnek, eriflilebilir me-kânlarda faaliyetlerini sürdürmeleri, iç ve d›fl paydafllar›yla bir-likte karar alma süreçlerine etkin bir flekilde kat›lmalar› gerek-mektedir.
Toplumlar›n ve insanlar›n aras›ndaki fiziksel s›n›rlar›n orta-dan kalkt›¤› 21. yüzy›l›n küresel dünyas›nda yüksekö¤retim sis-teminin geçirdi¤i de¤iflimi iyi anlamak ve gelecekteki e¤ilimle-ri dikkate alarak mevcut sistemi sürekli gelifltirmek ve güncel-lemek gerekir. Art›k üniversiteler zamana, yerele, bölgeye ve küreye uygun bir biçimde geliflme gösterebilen, belirli konular-da uzmanlaflm›fl yap›lar olmak durumunkonular-dad›r. Böylece, gerçek yaflamda karfl›lafl›labilecek sorunlar önceden belirlenebilecek ve buna uygun çözümler üretilebilecektir.
Kaynaklar
Araz, A. (1990). KTÜ kampüsü e¤itim binalar› de¤iflimi üzerine bir inceleme
(1976–1990). Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
Chatfield, T. (2013). Dijital ça¤a nas›l uyum sa¤lar›z (L. Konca, Çev.). ‹stan-bul: Sel Yay›nc›l›k.
Çetin, A. (2007). Küreselleflme sürecinde üniversiteler ve gelece¤in üniver-sitesi üzerine kavramsal bir çal›flma. ‹CANAS 38-Uluslararas› Asya ve
Kuzey Afrika Çal›flmalar› Kongresi, 10–15 Eylül 2007, Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara.
Engel, R. (2007). Social and cultural factors. TRACE Project Report No. 027763. 6 Kas›m 2018 tarihinde <www.trace-project.org/publication/ archives/trace-wp5-d5-4.pdf+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr> adresinden eriflildi.
Erdem, A. R. (2006). Dünyadaki yüksekö¤retimin de¤iflimi. Selçuk
Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 299–314.
Erdem, A. R. (2016). Üniversite anlay›fl›ndaki de¤iflim: Birinci nesil üniver-siteden dördüncü nesil üniversiteye. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal
Bilimler Dergisi, 6(16), 21–52.
Erol, N. (2011). Toplumsal de¤iflme ve e¤itim: Temel iliflkiler, tart›flmalar, çeliflkiler. Akademik Bak›fl, 5(9), 109–122.
Google Maps (2019). Simon Fraser University. 10 Haziran 2019 tarihinde <https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=13L99jRerJjvOG28VO tHViy8zgG0&msa=0&ll=49.28036598765297%2C-122.92098921691 894&z=15> adresinden eriflildi.
Göver, ‹. H. (2013). Kayseri’de ö¤renim gören uluslararas› ö¤rencilerin Kayseri,
Türkiye ve ‹slam alg›s›. Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, Nevflehir
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevflehir.
Göver, ‹. H. (2017). Küreselleflen dünya ve dünyevileflen küre. 3. SCF
International Conference on Economic and Social Impacts of Globalization,
5–7 Ekim 2017, Antalya.
Gutierrez, R. (2016). The view from the top: findings from interviews con-ducted with Australian University vice-chancellors and human resources directors. In R. Gutierrez (Ed.), The university for the future, evolutions,
revolutions and transformations (pp. 25–46). Sydney: Lee Hect Harrison.
Güvenç, B. (1999). ‹nsan ve kültür. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Güzel, S. (2006). “Sosyal yap›” ve “toplumsal yap›” bileflkesinde sosyo-kültürel yap› kavram›. Sosyoloji Konferanslar› Dergisi, 34, 83–96. ‹TÜ Gümüflsuyu Kampüsü (2019). IMG 5143. 3 Haziran 2019 tarihinde
<http://eskiweb.arsiv.itu.edu.tr/Album/Gumussuyu%20Kampusu/ default.htm> adresinden eriflildi.
Jensen, K. G., & Birgisdottir, H. (2018). Guide to sustainable building
certifi-cations. Kopenhag: SBi and GXN.
Kent County Council (2012). Renewable energy for Kent, Part II:
Underpinning the vision. 3 Haziran 2019 tarihinde <https://www.kent.
gov.uk/__data/assets/pdf_file/0003/11991/Kent-Renewable-Energy-Part-2-April-2012-Updated-Version-Final.pdf> adresinden eriflildi. K›rkan, B., & Kalelio¤lu, F. (2017). Türkiye’de uzaktan e¤itim
merkez-lerinin durumu: Betimsel bir çal›flma. Journal of Instructional Technologies
& Teacher Education, 6(3), 88–98.
K›rtepe, S. (2014). Sosyokültürel de¤iflme ve kitle iletiflim araçlar›.
Gaziosmanpafla ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 237–256.
Kongar, E. (1995). Toplumsal de¤iflem kuramlar› ve Türkiye gerçe¤i. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Kurzweill, R. (2005). The singularity is near: When humans transcend biology. New York, NY: Viking Penguin Books.
Küçükali, A. (2014). Engellilere uygulanan sosyal politikalar›n de¤erlendi-rilmesi: Atatürk Üniversitesi örne¤i. K›r›kkale Üniversitesi Sosyal
Bilim-ler Dergisi, 4(1), 59–86.
Leask, B., Beelen J., & Kaunda, L. (2013). Internationalisation of the cur-riculum: International approaches and perspectives. In H. De Witt, F. Hunter, L. Johnson, & H-G. Van Liempd (Eds.), Possible futures the
next 25 years of internationalisation of higher education (pp. 187–230).
Amsterdam: EAIE.
Levi-Strauss, C. (1965). Sosyal yap› (E. Güçbilmez, Çev). Ankara
Üniver-sitesi SBF Dergisi, 20(2), 681–713.
Mainardes, E.W., Alves, H., & Raposo, M. (2011). The process of change in university management: from the “ivory tower” to entrepreneurial-ism. Transylvanian Review of Administrative Sciences, 33, 124–149. McBride, D. F. (2011). Sociocultural theory: Providing more structure to
culturally responsive evaluation. New Directions for Evaluation, 2011(131), 7–13.
Mihut, G., Gayardon, A., & Rudt, Y. (2017). The long-term mobility of international faculty: A literature review. In M. Yudkevitch, P. G. Altbach, & L. Rumbley (Eds.), International faculty in higher education:
Comparative perspectives on recruitment, integration and impact. (pp.
15–31). New York, NY: Routledge.
Modernisation of Higher Education (2014). Report to the European
Commission on new modes of learning and teaching in higher education.
Luxembourg: Publications Office of the European Union.
National Center for Education Statistics (NCES) (2019). Digest of education
statistics. 7 Haziran 2019 tarihinde <https://nces.ed.gov/programs/
digest/d17/tables/dt17_311.15.asp?current=yes> adresinden eriflildi. Nordin, M. Z. F. (2017). History and epistemology of universities. Kuala
Lumpur: IDEAS-Institute for Democracy and Economic Affairs Policy Paper no 41.
OECD (2018). The future of education and skills, education 2030. Paris: OECD Publications.
O¤uz, E. S. (2011). Toplum bilimlerinde kültür kavram›. Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 28(2), 123–139.
Özay, M. (2007). Sekülerleflme ve din. ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.
Özdemir, S. M. (2011). Toplumsal de¤iflme ve küreselleflme ba¤lam›nda e¤itim ve e¤itim programlar›: kavramsal bir çözümleme. Ahi Evran
Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, 12(1), 85–110.
Özlem, D. (2012). Tarih felsefesi. ‹stanbul: Notos Kitap Yay›nevi. Özo¤lu, M., Gür, B. S., & Coflkun, ‹. (2012). Küresel e¤ilimler ›fl›¤›nda
Türkiye’de uluslararas› ö¤renciler. Ankara: SETA.
Patria, B. (2012). Change management in the higher education context: A case of student-centred learning implementation. International Journal
of Education, 4(4), 176–191.
Pictures of England (2018). Oxford pictures. 6 Kas›m 2018 tarihinde <http://www.picturesofengland.com/England/Oxfordshire/Oxford/ pictures/1025687> adresinden eriflildi.
Proud Refrain (2018). Ch-ch-ch-ch-changes. 1 Kas›m 2018 tarihinde <https:// www.proudrefrain.org/category/campus-comparisons/> adresinden eri-flildi.
R›zvano¤lu, E. (2013). Çizgisel tarihe karfl› ç›k›fllar› ba¤lam›nda Spengler ve Tonybee’nin döngüsel tarih yaklafl›mlar›. Kayg› Dergisi, 20, 239–252. Rochester Institute of Technology (2019). Celebrating 50 years at RIT’s
Henrietta campus. 22 Temmuz 2019 tarihinde <https://www.rit.edu/
news/celebrating-50-years-rits-henrietta-campus> adresinden eriflildi. Roux, P. W. (2014). English as an international language: The debate
con-tinues. Polyglossia, 26, 45–58.
Sa¤ocak, M. (2007). Tasar›m›n sosyokültürel boyutu. Megaron YTÜ
Mimarl›k Fakültesi E-Dergisi, 2(4), 254–265.
Sakl›, A. R., & Akbulut, H. T. A. (2017). Dünyada ve Türkiye’de üniver-sitelerin tarihi geliflimi. A. R. Sakl› (Ed.), Recep Tayyip Erdo¤an
Üniver-sitesi ö¤renci ve akademisyenleri ile Rize halk›n›n karfl›l›kl› alg› ve beklentileri
(s. 9–49). Ankara: Ofset Bas›m Matbaac›l›k.
Texample.net (2018). Example: Rotated triangle. 31 Ekim 2018 tarihinde <http://www.texample.net/tikz/examples/rotated-triangle/> adresinden eriflildi.
Tremblay, K., Lalancette, D., & Roseveare, D. (2012). Assesment of higher
education learning outcomes (AHELO). Feasibility Study Report Vol 1: Design and implementation. Paris: OECD Publications.
Turhan, M. (2010). Kültür de¤iflmeleri: Sosyal psikoloji bak›m›ndan bir tetkik (6. bask›). ‹stanbul: Çaml›ca Yay›nlar›.
United Nations Population Fund (UNFPA) (2018). World population
dash-board. 31 Ekim 2018 tarihinde <https://www.unfpa.org/data/
world-population-dashboard> adresinden eriflildi.
Universität Würzburg (2018). University archive. 6 Kas›m 2018 tarihinde <https://www.uni-wuerzburg.de/en/uniarchiv/history/history/alte-uni/> adresinden eriflildi.
University of Kent (2015). Concept master plan. 7 Kas›m 2018 tarihinde <https://www.kent.ac.uk/masterplan/downloads/canterbury-campus-master-plan-2016.pdf> adresinden eriflildi.
University of Kent (2019). Canterbury campus. 3 Haziran 2019 tarihinde <https://www.kent.ac.uk/locations/canterbury/> adresinden eriflildi. Valpy, A. J. (1828). An etymological dictionary of the Latin language. London:
Baldwin, Longman and Whittaker.
Varlamova, D. (Ed.). (2015). Atlas of emerging jobs. Moscow: Creative Agency Brainstorm.
Wissema, J. G. (2009). Towards the third generation university, managing the
university in transition. UK: Edward Elgar Publishing,
Zuti, B., & Lukovics, M. (2015). Fourth generation universities and regional
development. MPRA-Munich Personal RePEc Archive Paper, No:77460.
06 Kas›m 2018 tarihinde <https://mpra.ub.uni-muenchen.de/77460/> adresinden eriflildi.
Bu makalenin kullan›m izni Creative Commons Attribution-NoCommercial-NoDerivs 3.0 Unported (CC BY-NC-ND3.0) lisans› arac›l›¤›yla bedelsiz sunulmak-tad›r. / This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported (CC BY-NC-ND3.0) License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/ or send a letter to Creative Commons, PO Box 1866, Mountain View, CA 94042, USA.
