Beslenm e ve Diyet D ergisi / J. N utr. and. Diet., 21 (1): 31-40, 1992
İLK O K U L 3-4-5. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN CEP HARÇLIKLARININ TÜKETİLM ESİNDE TELEVİZYON REKLAMLARININ
ETKİSİNİN İNCELENMESİ
Prof. Dr. Şule BİLİRVProf. D r.D u yan MAĞDEN** Arş. Gör. Belma ATİK TUĞRUL***/Arş. Gör. N. Pınar SAN*** Arş. Gör. İsm ihan ARTAN***/Arş. Gör. Elif ÜSTÜN***
Bu a ra ş tırm a ilk o k u l 3. 4. ve 5. s ın ıf ö ğ re n c ile rin in ccp h a r ç l ı k l a r ı n ı h a rc a m a d a TV r e k la m la r ı n ın e t k is in i s a p t a m a k a m a c ıy la y a p ı lm ış tır . A lt, o r ta ve ü s t so sy o -ek o n o m ik düzeylerdeki ilkokullardan örneklem e alınan 2281 çocuk ile araştırm a sürdürülm üştür. R eklam ların sevilm e n e d e n le ri, cinsiyetlere, sosyo-ekonom ik düzeye ve sın ıfla ra göre in celen d iğ in d e, tüm grııplarda reklam ların m ü zik ve şarkı u n s u r u ta şım a sı ilk tercih n e d e n i o la ra k te sp it e d ilm iş tir (p<0.05). O rn e k lc m g r u b u n d a k i ço c u k la rın h a rç lık la rıy la b ü y ü k o r a n d a ç ik o la ta g ib i ş e k e rli y iy e c e k le ri alm a e ğ ilim in d e o ld u k la rı te sp it edilm iştir. Bu tercih cin siy e tler a ra s ın d a is ta tis tik s e l o larak fark lı b u lu n m a m ış tır (p>0.05). A n c a k so sy o ek o n o m ik d ü ze y le r a ra sın d a ç ik o lo ta tercih i b a k ım ın d a n fa rk ista tistik se l o la ra k ö n e m li b u lu n m u ş tu r (p<0.05). R e k la m la rd a k i y iy e c e k m a d d e le r in i a lm am a n e d e n le r i a ile le re s o r u ld u ğ u n d a sa ğ lığ a z a ra rlı o lm a ve p a h a lılık ilk sıraları alm ıştır.
* H .Ü. P ediatri P rofesörü, Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Bölüm Başkanı * * H.Ü. Ç ocuk Sağlığı ve Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi
32 Bilir, Ş., M ağden, D., T uğrul, B. A., ve a rk a d a şla rı
GİRİŞ
Ç o cuğun yaşantısında çok erken y a şlard a n itibaren önem li y er tu ta n te lev izy on u n çocukların d u y g u ve d ü ş ü n c e le ri,-h a rek etleri, tu tu m la r ı üzerin de etkileri pek çok araştırm aya kon u o lm u ştu r. Televizyon, h a r e ket, ren k ve sesi birleştirerek ilgi çek m ek te v e b ir d e n fazla d u y u y a y ö n eldiğ i için etkisi a r tm a k ta d o la y ıs ıy la d a h a kısa s ü r e d e d a h a kalıcı bir öğrenm e fırsatı sağlamış o lm a k ta d ır (1).
H er ülkenin teknolojik gelişimi farklılık g ö sterd iğ i h a ld e u z m a n l a r ortalam a olarak çocukların okul öncesi d ö n e m d e 2-5 saati, ilk o k u l dönem inde ise 3-6 saati ekran b aşın d a geçirdiklerini b elirtm ek ted irler.
Reklamlar tüm televizyon yayınları içerisinde %12-15 gibi b ir o ra n ı k a p s a m a k la b irlik te ço c u k la rın e r k e n y a ş l a r d a n i t ib a r e n e n ço k b eğenerek izledikleri p r o g r a m la r içerisin d e y e r a lm a k ta d ır(2 ). T e le vizyon p ro g ra m la rın d a n rek lam ların, y e tiş k in le r ve ço cu k ları d a i m a d ah a fazla ve yeni g erek sin m ele re y ö n elttiğ i tü k e tim d a v r a n ı ş l a r ın ı olum suz yönde etkilediği u z m a n la r ta ra fın d an b elirtilm ekted ir.
Son yıllarda yiyecek p iy a sa s ın d a k i r e k a b e tte n d o la y ı ü r e tic i fir malar tutunabilm ek için m am ullerinin reklam ın a çok ö n em v e rm e k te ve m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r tüketiciyi c ez b ed ici r e k la m la r h a z ı r l a m a k tadırlar. Telev izy o n u n u n çok b ü y ü k kitleleri ö n em li ö lç ü d e etk iled iğ i düşünülürse, üretici firmaların m a m u lü n ü ta n ıtm a k içir, k u llan d ığ ı r e k lam araçlarından televizyon, en ön sırayı a lm ak ta d ır.
Buna bağlı olarak çocuğun her geçen g ü n b eğ en diğ i ve a lm a k istediği yeni bir m a m ü l piyasaya çıkm akta ve d e n e m e k için olsa bile b ir k ez yeni çıkan b u m a m ü lü ço cu k ların satın a l m a k e ğ ilim in d e o l d u ğ u g ö zlen m ek ted ir. Ö zellikle ilkokul d ö n e m i n d e aile ç o c u ğ a h a f ta lık veya g ü n lü k olarak belirli bir m ik tar harçlık verm ekte, ço cuk lar ise b u harçlığı genelde çikolata, gofret, sakız, m e ş r u b a t gibi h e r g ü n te lev iz y onda reklam yapılan ve her gü n p iy a sad a k ile re b ir yenisi e k le n e n b u yiyeceklere harcadığı gö rü lm ek tedir.
İlkokula d e v a m e d en 3. 4. ve 5. sınıf ço c u k la rın cep h a rç lık la rın ı tüketirken telvizyon r e k la m la rın d a n e tk ile n ip e tk ile n m e d ik le rin i s a p tam ak amacıyla b u araştırm a p la n lan m ıştır.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLAR
Bu çalışma A nk ara il m e rk e zin d ek i ilk o k u lla r e v r e n o la cak ş e k ild e p la n la n m ış tır. Bu il m e rk e z in d e k i a lt- o r ta ve ü s t s o s y o - e k o n o m ik d ü zeyd ek i ilkokullara d e v a m ed en 3., 4. ve 5. sınıf ç o c u k la rın d a n b a s it tesadüfi örneklem e yöntem i ile 2281 öğrenci örneklem grubuna seglrrişdr.
İLKOKUL ÖĞRENCİLERİNDE REKLAMLARIN ETKİSİ 33
Ç alışm an ın verileri 1989-1990 öğretim yılında Arjantin, A ydm hkevler, K u rtu lu ş, Ertuğrul Gazi, Kavaklıdere, A hm et Vefik Paşa, Teğm en Kal m a z ve K u rtu lu ş ilkokullarına d ev am eden 3. 4. ve 5. sınıf çocuklarına a n k e t u y g u la n a ra k toplanmıştır.
Bu a n k e tte k i s o r u la r ço cu k ların aldıkları haftalık v ey a g ü n lü k h arçlık m iktarı, bu harçlıkları harcark en televizyon r e k la m la rın d a n etk ilenip etkilenm edikleri ve ailelerin bu konudaki tutum larını k a p s a m a k ta d ır . Elde edilen verilen ise ki k are istatistiksel an alizi ile d e ğ e r le n d ir ilm iş tir .
BULGULAR
Tablo 1: Araştırma G ru b u n d a k i İlkokul Ö ğrencilerinin K endilerine V e r ile n H a r ç lık la r la A ld ık la r ı Y iyecek ve İç e c e k le r in Cinsiyetlere Göre Dağılım ı
H a r ç lık la A lın a n Yiyecck Kız Cinsiyet Erkek Toplam ve İçecekler S % S % S % Ç ik o la ta 548 49.2 578 49.5 1126 49.4 Ş eker sakız G ofrct-bisküvi 218 19.6 257 22.0 475 20.8 sim it 12 1.1 10 0.9 22 1.0 Kuruyem iş 6 0.5 6 0.5 12 0.5 M eşrubat 4 0.4 6 0.5 10 0.4 Süt, ay ran B irden fazla 25 2.2 23 2.0 48 2.1 y iy e c e k /iç e c e k H a rç lık 149 13.4 ı s ı 15.5 330 14.5 a lm a y a n la r 151 13.6 107 9.1 258 11.3 T oplam 1113 100.0 1168 100.0 2281 100.0 X2=13.95, p>0.05
34 Bilir, Ş., M agdcn, D., T u ğ ru l, ü. A., v c a rk a d a ş la rı
T a b l o 2: A r a ş t ı r m a G r u b u n d a k i İ l k o k u l Ö ğ r e n c i l e r i n i n K e n d i l e r i n e V e r i l e n H a r ç l ı k l a r l a A l d ı k l a r ı Y i y e c e k v e İ ç e c e k l e r i n S o s y o
e k o n o m i k D ü z e y l e r e G ö r e D a ğ ı l ı m ı
H a rç lık la Sosyo Ekonom ik D üzey
A lm an A lt. Sos. Eko. Orta Sos. Eko. U st Sos. Eko. T o p la m
Y iyecek Düzey D üzey D üze)'
ve İçecekler S % S % S % S % Ç ik o la ta 487 66.3 303 38.5 336 44.3 1126 49.4 Şeker, sakız Gofret, bisküvi 146 19.9 133 16.9 196 25.8 475 20.S sim it 6 0.8 14 1.8 2 0.3 22 1.0 Kuruyemiş 1 0.1 10 1.2 1 0.1 12 0.5 Meşrubat 1 0.1 9 1.1 - 0.0 10 0.4 Süt, ayran Birden fazla 5 0.7 43 5.5 - 0.0 48 2.1 yiyecek/içecek H arçlık 62 8.4 172 21.8 96 12.7 330 14.5 a lm a y a n la r 27 3.7 104 13.2 127 16.8 258 11.3 Toplam 735 100.0 788 100.0 758 100.0 228 100.0 X2=l 14.233, p<0.05, Ö nem li X2= 71.794, p<0.05, Ö nem li T a b l o 3: A r a ş t ı r m a G r u b u n d a k i İ l k o k u l Ö ğ r e n c i l e r i n i n R e k l a m l a r ı S e v m e N e d e n l e r i n i n C i n s i y e t l e r e G ö r e D a ğ ı l ı m ı R eklam ların Sevilm e Kız C in siy et Erkek T o p la m N edeni S % S % S %
Müzik ve şarkı unsuru
taşım a 391 35.1 409 35.0 800 35.1
K ah ram an la rı 60 5.3 63 5.4 123 5.4
M izah u n su ru taşım ası 152 13.7 195 16.7 347 15.2
D ans ve hareket
un suru taşıması 150 13.5 110 9.4 260 11.4
Tanıtılan ürünün
beğenilmesi 190 17.1 232 19.9 422 18.5
Birden fazla nedenin
birlikte d üşünülm esi 150 13.5 133 11.4 283 12.4
Sevme nedenini
a ç ık la y a m a y a n la r 20 1.8 26 2.2 46 2.0
Toplam 1113 100.0 1168 100.0 2281 100.0
i l k o k u l ö ğ r e n c i l e r i n d e r e k l a m l a r i n e t k i s i 35 T a b l o 4 : A r a ş t ı r m a G r u b u n d a k i İ l k o k u l Ö ğ r e n c i l e r i n i n R e k l a m l a r ı S e v m e N e d e n l e r i n i n S o s y o - E k o n o m i k D ü z e y l e r e G ö r e D a ğ ı l ı m ı
R e k la m la rın A lt. Sos. Eko.
Sosyo Ekonomik Düzey
O rta Sos. Eko. Üst Sos. Eko. T opl am
S ev ilm e Düzey Düzey Düzey
N ed e n i S % S % S % S % M üzik ve şarkı unsuru ta şım a sı 271 36.9 259 32.9 270 35.6 800 35.1 K a h r a m a n la r ı 58 7.9 35 4.5 30 4.0 123 5.4 M izah unsuru ta şım a sı 166 22.6 102 12.9 79 10.4 347 15.2 D an s ve h are k et u n su ru taşım ası 61 8.3 91 11.5 108 14.3 260 11.4 Tanıtılan ü rü n ü n beğenilm esi 140 19.0 145 18.4 137 18.1 422 18.5 B irden fazla n ed e n in birlikle düşünülm esi 31 4.2 139 17.6 20 2.6 190 8.3 Sevm e nedenini a ç ık la m a y a n la r 8 1.1 17 2.2 114 15.0 139 6.1 T oplam 735 100.0 7SS 100.0 758 100.0 2281 100.0 X~=342.915, p<0.05, Ö nem li X2= 97.375, p<0.05, Ö nem li
Bu ta b lo d a veriler n o n p a r a m e tr ik testlerden K o lm o g o ro v S m irn o v iki g r u p testi ile d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r . Ç o c u k la r ın h a r ç l ı k l a r ı y l a a l d ı k l a r ı y iy e c e k le r i n s o s y o - e k o n o m ik d ü z e y l e r e g ö r e f a r k lı lık g österdiği b u lu n m u ş tu r (p<0.05).
R e k la m la r ın se v ilm e n e d e n l e r in i n cinsiyetlere g ö re d a ğ ı lım ın d a , g r u p l a r arasın dak i fark, önem li b u lu n m u ş tu r (p<0.05).
Y apılan istatistiksel an aliz sonucu, sosyo-ekonom ik d ü z e y g r u b u y la r e k l a m l a r ı n s e v il m e y ö n ü a r a s ın d a k i fark, ö n e m li b u l u n m u ş t u r (p< 0 .0 5 ).
36 Bilir, Ş., M ağden, D., T u ğ ru l, B. A., ve ark a d aşla rı T a b l o 5: A r a ş t ı r m a G r u b u n d a k i i l k o k u l Ö ğ r e n c i l e r i n i n R e k l a m l a r ı S e v m e N e d e n l e r i n i n S ı n ı f D ü z e y l e r i n e G ö r e D a ğ ı l ı m ı R e k la m ların Sevilm e N edeni 3. Sınıf 4. Sınıf 5. S ın ıf Toplam S % S % S % S % Müzik ve şarkı unsuru ta şım a sı 244 35.1 263 33.3 293 33.4 800 35.1 K a h ra m a n la rı 44 6.3 34 4.7 45 5.1 123 5.3 Mizah unsuru taşım ası 150 21.6 115 16.2 82 9.4 347 15.2 Dans ve hareket unsuru taşıması 79 11.4 71 10.0 109 12.4 259 11.4 Tanıtılan ürünün beğenilm esi 114 16.4 147 20.7 160 18.2 421 18.5
Birden fazla nedenin
birlikte düşünülm esi 51 7.3 66 9.3 169 19.3 877 12.5
Sevme nedenini
a ç ık la m a y a n la r 13 1.9 13 1.8 19 2.2 45 2.0
Toplam 695 100.0 709 100.0 877 100.0 2281 100.0
X^=l 00.531, p<0.05, Önemli
Tablo 5'de reklam ları sevm e n ed e n le rin in s ın ıfla ra g ö re d a ğ ılım ı gösterilmiştir. G ru p lar arasındaki fark önem li b u l u n m u ş t u r (p<0.05).
T a b l o 6: A r a ş t ı r m a G r u b u n d a k i İ l k o k u l Ö ğ r e n c i l e r i n i n R e k l a m l a r d a k i Ü r ü n l e r i n A l ı n m a m a s ı n a
D a ğ ı l ı m ı
A i t D ü ş ü n d ü k l e r i N e d e n l e r i n
Reklam Alt. Sos Eko.
Ü rünlerini Düzey
Sosyo Ekonom ik D üzey
Orta Sos. Eko. Ü st Sos. Eko.
Düzey EKizey T o p lam Alma N ed en i S % S % S % S % S ağlığa z a ra rlıd ır 493 67.1 241 30.6 426 56.2 1160 50.9 P a h a lıd ır 133 18.1 27 3.4 36 4.7 196 8.6 Kendisine bu ürünlerin neden alınm adığını bilm iyor ve cevapsız
v a k a la r 109 14.8 520 66.0 296 39.1 925 40.6
Toplam 735 100.0 788 100.0 758 100.0 2281 100.0
X^= 466.780, p<0.05, Önemli
İLKOKUL ÖĞRENCİLERİNDE REKLAMLARIN ETKİSİ 37
TARTIŞMA
Tablo l ' d e ö ğ re n c ile rin kendilerine verilen harçlıklarla aldıkları y iy e c e k m a d d e l e r i n i n kız ve erk ek ç o cu k ların a g ö r e d a ğ ılım ı gösterilm iştir. Y apılan k i-k are istatistiksel analiz sonuçları, iki g ru p arasın d ak i farkın istatistiksel olarak önemsiz o ld u ğ u n u gösterm ektedir (X 2 = 13.95, p>0.05). H e r iki g ru p ta da ilk sırayı çik o lata tercihi a l m ış tı r . H a r ç l ı k l a r ı n d a n çik o la ta alm ay ı te rc ih e d e n l e r kız ç o c u k la rın d a % 49.2, erkek çocuklarında ise % 49.5'dir. Ç ocukların harçlıklarıyla sü t-ay ran alma tercihleri ise % 2.0 gibi d ü ş ü k b ir oranda g ö zlen m iştir. T elev izy o n reklam larına bakıldığında şekerli yiyecek- içecek reklam larına oranla süt-ayran reklamlarının çok az denebilecek o r a n la r d a y e r aldığı görülecektir. Bu da çok doğal olarak çocukların te rc ih le rin d e etkili o lm ak tad ır.
Baysal (3, 4), te le v iz y o n reklam larının yiyecek a lm a y ı teşvik ettiğ in i ve r e k la m la r ın etkisiyle ençok satın a l m a n y iy e cekle rin şekerleme, çiklet, gazoz, pasta ve büsküvi olduğunu belirtmiştir.
T ürkiye 1984 G ıda Tüketimi ve Beslenme araştırması (5) sonuçlarına g ö re ise r e k l a m l a r d a n etk ile n m e oranının çiklet, şek er, çikolata tü k e tim in d e % 20,6, b ü s k ü v id e % 16.2 gibi önemli bir d eğ ere ulaştığı kırsal k esim d e b u oranın daha, yüksek olduğu tespit edilmiştir.
Tekgül 1986, G ü ney li 1984'de ilkokul çocukları ü z e rin d e yaptıkları ça lışm ad a ö ğ ren cilerin harçlıklarını genellikle m eşru bat, b isk ü v i ve çikolata a lm a k için harcadıklarını tespit etmişlerdir (6).
Tokgöz (7), 1982'de sakız, çikolata gibi yiyeceklerin her y aş g r u b u n d a ve kız-erkek ayırım ı olm aksızın bütün çocuklarca alındığını tespit e tm iş tir.
T a b lo 2 'd e , ö ğ r e n c i l e r i n k e n d ile r in e v e r ile n h a r ç l ı k l a r ı y l a aldıkları yiyecek m a d d e le rin in sosyo-ekonomik d ü z e y e göre dağılımı gösterilm iştir. K olm og o ro v -S m irn o v iki g ru p testi so n u ç la rın a göre g ru p la r arası fark önem li b u lu n m u ştu r (X2 = 144.233, p<0.05). Yüzdelere b a k ıld ığ ın d a alt-o rta ve ü s t sosyo-ekonomik d ü z e y d e k i çocukların b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n harçlıklarını çikolata alm ak için h arcad ık ları g ö rü lm ek ted ir. H arçlığını çikolata alarak harcayan çocuklar alt sosyo e k o n o m ik d ü z e y d e % 66.3, orta sosyo-ekonomik d ü z e y d e % 38.5, üst sosyo -ek o n o m ik d ü z e y d e ise % 44.3 oranında b u lu n m u ştu r. Piyasada satılan çikolata vb. yiyeceklerin, alt sosyo-ekonomik d ü z e y d e k i aile lerin alım g ü c ü n ü zorlayacağı düşünülecek olursa, çocukların ellerine geçen ilk p a ra y la b u yiyecekleri almaya yönelmeleri d e b ek len en bir
38 Bilir, Ş., M ağdcn, D., T u ğ ru l, B. A., vc ark a d aşla rı
s o n uçtu r. Oysaki orta ve üst sosyo-ekonom ik d ü z e y d e k i aileler için bir z iy a re te g id ilirk e n çikolata vb. şekerli y iy e c e k le rin i k r a m o la ra k g ö tü rü lm esi, çocukların çikolata ile ö d ü lle n d irilm e s i v e m isafirlik ler d e çikolata s u n m a k y ay g ın olan m i s a f ir p e r v e r lik ö r n e k le r i o la ra k k ab u l edilebilir. Dolayısıyla bu k o n u d a d o y g u n lu ğ a u la ş a n orta ve ü st sosyo-ekonom ik d ü z e y aile çocuklarının, h a rç lık la rıy la çikolata a lm a ihtiyacı duym am aları, beklenen bir sonuç olarak y o ru m lan ab ilir.
A raştırm a g ru b u n d ak i çocukların te le v iz y o n d a g ö s te r ile n r e k la m ları sevm e n edenlerinin cinsiyetlere g ö re d a ğ ılım ı T ablo 3'de, s o sy o ekonom ik düzeylere göre dağılımı Tablo 4'd e s u n u lm u ş tu r . Yapılan ki- kare istatistiksel analiz sonuçları, iki g r u p a r a s ın d a k i farkın is ta tis
tiksel olarak önem li o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir . (X2= l 6.628, p<0.05). Reklamların müzikli ve şarkılı olması, kız ve e rk e k ç o cu k lar için ilk tercih nedeni olarak b u lu n m u ştu r (Kız % 35.0, Erkek % 35.1). Bu o ran alt sosyo-ekonomik d ü zey d e % 36.9, orta sosy o -e k o n o m ik d ü z e y d e % 32.9, üst sosyo-ekonomik d ü zeyd e % 35.6'dır. (X2=342.915, p<0.05).
K u len (8), 1990'da y a p tığ ı a r a ş t ı r m a s ı n d a ç o c u k l a r ı n r e k l a m m üziklerinden b ü y ü k ölçüde etkilendiklerini s a p ta m ış la rd ır.
Tokgöz (7), 1982 yılında 7-12 y a ş la rın d a k i kız v e e r k e k ço cu klar ü zerin d e yaptığı araştırm asın d a rekla m la rın m ü z ik li, d an slı ve şarkılı olmasının çocuklar tarafından tercih n ed en i o ld u ğ u n u vurg u lam ıştır.
Tablo 5 'd e ise r e k la m la r ın s e v ilm e n e d e n l e r i n i n ç o c u k l a r ın sınıflarına göre dağılım ı in celen d iğ in d e sınıflar a r a s ın d a k i fark is ta tistiksel olarak önem li b u lu n m u ş t u r (X2=100.531, p<0.05). Ü ç ü n c ü , d ö rd ü n c ü , beşinci sınıf ö ğrencilerinden o lu ş a n a r a ş tır m a g r u b u n d a k i çocuklar, reklamları sevme nedeni olarak yine m ü z ik ve şarkı u n s u r u n u belirtmişlerdir. Bu oran üçüncü sınıfdaki ö ğ ren cilerd e % 35.1, d ö r d ü n c ü sınıfdaki öğrencilerde % 33.3, beşinci sınıfdaki ö ğ re n c ile rd e ise % 33.4 olarak bulunm uştur.
Tokgöz (9), 1979'daki araştırm asında çocukların en çok h o ş u n a gid en rek la m la rın şarkılı, danslı, komik, çizgi filmli, iç in d e ç o c u k ların b u lu n d u ğ u , hareketli reklamlar o ld u ğ u n u sap tam ıştır. T o kg ö z b u tür r e k lam ların an a ve ilkokulun ilk sınıflarındaki ço c u k la r ta ra fın d a n d a h a çok b eğenildiğini, ilkokul d ö r d ü n c ü s ın ıfd a n itib a re n re k la m la rı a n lamlı b ir şekilde tanım layabildiklerini ifade etm iş tir.
A ilelerin rek la m la rd ak i yiyecekleri ç o c u k la r ın a a l m a k is te m e m e lerine ait n ed e n le r Tablo 6'da gösterilm iştir. G r u p l a r a ra s ın d a k i fark istatistiksel olarak önemli b u lu n m u ş tu r (X2=466.780, p<0.05).
İLKOKUL ÖĞRENCİLERİNDE REKLAMLARIN ETKİSİ 39
Üç s o s y o e k o n o m ik düzeyde de reklamlardaki yiyeceklerin sağlığa zararlı o ld u ğ u düşüncesi yüksek oranlara ulaşmıştır. Bu oran alt sosyo ek o n o m ik d ü z e y d e % 67.1, orta sosyo-ekonomik d ü z e y d e % 39.6, üst sosyo-ekonom ik d ü zey d e ise % 56.2'dir. Özellikle alt şosyo-ekonomik d ü z e y d e n elde edilen sonucun, bu grubun kitle iletişim araçlarından et k ilen m e o ran ının s o m u t bir ifadesi olduğu düşünülebilir. Alt sosyo ek o n o m ik d ü z e y d e k i ailelerin sınırlı im kanlarla çev relen m iş sosyal ç e v r e l e r i o n la rı a d e ta te le v iz y o n u n esiri h a lin e g e tir m iş tir . Y aşam larınd a değişik bir aktivite imkanı b u la m ay an b u çevrenin in sanları z a m a n la rın ın çok önemli bir kısmını te lev iz y o n izleyerek geçirm ektedir ve b u n u n sonucunda da televizyonun avantaj ve dezavan tajların d an etkilenm e oranları da yükselmektedir. Şöyleki, televizyon b ir ç o k g ıd a m a d d e s i n i n tü k e tim in i te şv ik e d e n r e k la m la r la d o n a tılm ış k e n aynı zam an d a, özellikle de son z a m a n la rd a yaygın sağlık hizm etleri propogandalarına da yer vermektedir. Bu hizmetler alt s o s y o -e k o n o m ik d ü z e y d e k i ailelerin b ilin ç le n m e s in d e önemli k a tk ıla r s a ğ la m a k ta d ır . Ayrıca, a ra ş tırm a n ın ö r n e k le m g r u b u n u o l u ş t u r a n alt so sy o -e k o n o m ik d ü ze y d e k i o k u lla r so sy a liz a sy o n bölg esin d ek i o k u llard an seçilmiştir. Dolayısıyla, bu bölgedeki aileler y o ğ u n bir sağlık eğitim hizmeti almaktadırlar. Kendisine b u bilgileri a k t a r a n kişilere karşı b ü y ü k bir inanç ve saygı d u y a n alt sosyo ekon o m ik d üzey insanı kendine verilen bu hizmetten en üst düzey d e et kilenm e başarısını elde etmiştir diyebiliriz.
Bu yiyeceklerin pahalı olduğunu d ü şü nd ü k leri için almadıklarını açıklayanlar ise en yüksek oranda alt sosyo-ekonomik d ü z e y d e b u lu n m u ş tu r (% 18.1). Bu oran orta sosyo-ekonomik düzeyde % 3.4, üst sosyo ek o n o m ik d ü z e y d e ise % 4.7'dir. Bu çok açık olarak, bireyin ekonomik olanaklarıyla orantılı olan bir sonuçtur.
E rsoy (2), 1989'daki araştırm asında reklam larda tanıtım ı yapılan m a d d e le ri alm am a konusunda çocuklara yapılan uyarıların dağılımını d a in celem iştir. Ç ocukların % 39.0'mın rekla m la rd ak i yiyecek ve içecekleri alm am a k onusunda öğretmen ve ailelerinden uyarı aldıkları tespit edilmiştir. Ö ğretm en ve ailelerin % 87.9’u bu m addeleri sağlığa zararlı o ld u ğ u için, % 12.0 ise pahalı olduğu için alınmaması konusunda u y a rıd a b u lu n d u k la r ım açıklamışlardır.
40 Bilir, Ş., M ağden, D., T uğrul, B. A., ve a rk a d a ş la rı
SUMMARY
THE EFFECTS OF TELEVISION COMM ERCIAL
ADVERTISEMENT TO SPEND POCKET MONEY OF PRIMARY SCHOOL CHILDREN IN 3rd., 4th. A N D 5 th. GRADE.
•Bilir, Ş., M ağden, D., T u ğ ru l, B.A., San, N.P., A rtan , İ., Ü s t ü n , E. The p u r p o s e of this s t u d y w a s to in v e s tig a te th e effects o f TV C om m ercial advertisem ent to s p e n d p o ck et m o n e y of p r im a r y sch o o l children in 3rd., 4 th and 5th grade. The sam p les w ere the 2281 c h ild re n c h o o sen from low, m id d le a n d h ig h so c io e c o m ic level f a m ilie s . A nalizing the causes of a d v e r tis e m e n t w ith re s p e c t to g e n d e r (sex), socioeconomic levels end class level m usic a n d so n g factors w e r e f o u n d the first priority preference (p<0.05). R a n d o m s a m p lin g c h i ld r e n a r e sh o w n tendency to b u y chocolate a n d sw eet cand ies w ith th e ir p o c k e t m o n ey statistically no difference w as fo u n d b y g e n d e r (sex) (p>0.05). C ontorary to this children from h ig h e r socioeconomic class h a d s h o w n statistically differences for preferen c es (p<0.05). The reaso n of fam ilies for n o t b u y in g this adv ertised m a terial, w a s "They a re e x p e n s iv e a n d not good for our health".
KAYNAKLAR
1. Atik, B. San, P.: A naokul Eğitim i A lan 5-6 Yaş Ç ocuklarının T elevizyon S ey retm e A lışk a n lık la rı ile A ile le rin in T u tu m la r ın ın İn c e le n m e s i, S a ğ lık D e rg is i (B asım da).
2. E rsoy, G.: Beslenm e E ğitim i A lan ve A lm a y an İlk o k u l Ç o c u k la rın ın Y iyecek Seçim inde Televizyon R e k la m ların d a n E tkilenm e D u ru m u , B eslenm e v e D iy et Dergisi, 18: 165-175, 1989.
3. Baysal, A.: Kitle İletişim A raçları v e Beslenm e Eğitim i, III. T o p lu m S ağlığı S e m p o zy u m u Bildiri Ö zetleri, A n k ara, 1981.
4. Baysal, A.: Beslenme S orunlarının Sosyal, K ültürel Eğitim ve Ekolojik E tm e n lerle İlgili N edenleri ve Ç özüm Ö nerileri, Beslenm e ve D iyet D ergisi, 10:50-62, 1981. 5. T.C. Başbakanlık Devlet istatistik E n stitü sü G enel N ü fu s Sayım ı, N ü fu s u n S osyal
ve Ekonom ik N itelikleri (20.10.1985), 1989.
6. Tekgül, N., Ö zer, G., A ksoy, M.: İlkokul Ö ğrenci ve Ö ğ re tm e n le rin in B eslenm e Bilgi D üzeyleri ile B unun U y g u lam a D u ru m u , B eslenm e v e D iyet D ergisi. 15:47- 53,1986.
7. T okgöz, O.: T elevizyon R e k la m ların ın A n n e-Ç o c u k İk ilisin e E tkileri. A n k a r a Ü niversitesi SBF Y ayınları 501, A n k ara, 1982.
8. K ulen, E.: T elevizyondaki Şekerli Yiyecek M a d d e si R ek lam ların ın ilk o k u l Üç v e Beşinci Sınıf Ö ğren cileri Ü z e rin d e k i E tk isin in in c e le n m e si, Ç o c u k S ağ lığ ı ve Eğitim i P rogram ı Y ayınlanm am ış Bilim U zm anlığı Tezi, 1990.
9. Tokgöz, O.: Televizyon R eklam ları ve Ç ocuklar, II. U lu sla ra rası E ğitim T e k n o lo jisi S em in eri, E sk işe h ir,lk tisa d i v e T ic a ri İlim le r A k a d e m is i T e le v iz y o n ile Ö ğretim ve Eğitim Fakültesi, 1979.
