DENİZLİ BASIN TARİHİ
(1909-2009)
Yrd.Doç.Dr. Ercan HAYTOĞLU
Bu çalışma Pamukkale Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından 2006 FEF 004 proje numarası ile desteklenmiştir
Çalışmanın ortaya çıkmasında ilgi ve yardımlarını esirgemeyen Denizli Gazeteciler Cemiyetine teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR...XVIII ÖNSÖZ...XIX TEŞEKKÜR...XXI
GİRİŞ...22
1-OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E TÜRKİYEDE BASININ GELİŞİMİ...24
2-TÜRKİYE’DE YEREL BASIN...40
3-YEREL BASININ GÜNÜMÜZDEKİ YERİ VE DENİZLİ’DE YEREL BASININ GELİŞİMİ...42
4-DENİZLİ YEREL BASINI VE BASIN HAYATINA BAKIŞI...51
I.BÖLÜM...61
DENİZLİ MERKEZ VE İLÇELERİNDE YAYINLANAN GAZETELER...61
OSMANLI DÖNEMİNDE DENİZLİ GAZETELERİ (1908-1918)...61
Hülasa (1909)...61 Kahraman (1910)...62 Sanihat (Sanisat) (1914)...63 Vifad ( )...63 Pehlivan ( )...64 Şafak (1914)...64 Vicdan (1914)...64 Kasatura (1914)...64 Şafak (1918)...64 II. BÖLÜM...66
CUMHURİYET DÖNEMİNDE DENİZLİ GAZETELERİ...66
A)TEK PARTİLİ DÖNEMDE DENİZLİ GAZETELERİ (1923-1946)...66
Denizli (1923)...66 Şafak (1924)...69 Saz (1928)...70 Söz (1928)...70 Baba Dağ (1935)...70 Menderes (1935)...73 Sabah Postası (1935)...73 Sabah Postası (1936)...73 Ajans (1937)...74 Sokak Postası (1938)...74 Ege (1939)...75 Yeni Denizli (1942)...76
B)ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞTEN 27 MAYIS’A DENİZLİ GAZETELERİ (1946-1960)...79
(27 Mayıs Askeri Müdahalesine Kadar)...79
Denizli (1952)...79 Hakikat (1952)...92 Halkçı Denizli (1952)...92 Olay (1952)...92 Yeni Ses (1952)...92 İnkılap (1953)...93 Görüş (1955)...93 Demokrat Denizli (1956)...93 Akşam (1957)...93
C)27 MAYIS’TAN 12 EYLÜL’E DENİZLİ GAZETELERİ (1960-1980)...95
Hüryol (1960)...95 Amaç (1961)...95 Son Haber (1961)...96 Ticaret (1962)...96 Yeşil Denizli ( )...96 Kampana (1963)...96 Pamukkale (1963)...97 Ayrık (1964)...98 Çiftçi Kültür Postası (1965)...98 Hürsöz (1966)...98 Hür Söke (1966)...98 Doğuş (1966)...99 Biz de Varız (1967)...99 Memurun Sesi (1967)...99 Heybeli (1969)...99
Ticaret ve Sanayi Gazetesi (1970)...100
Şafak (1972)...100 Sonbahar ( )...102 Akşam (1973)...102 İlk Haber (1973)...103 Yeni Ses (1973)...105 Hizmet Gazetesi (1976)...106 Meydan (1976)...130 Ticaret ve Ekonomi (1977)...132
D)12 EYLÜL’DEN 28 ŞUBAT’A DENİZLİ GAZETELERİ (1980-2009)...135
Denizli Telgraf (1981)...135 Alaca (1983)...135 Haber (1984)...136 Denizli’de Tarım (1985)...136 Seda (1988)...137 Denizli Doğuş (1989)...137 Denizli Gündem (1989)...140
Denizli’de Milli Eğitim (1989)...141
Denizli’de Tarım (1989)...143 Denizli Yağmur (1989)...144 Denizli Olay (1990)...144 Denizli Türk Ocağı (1990)...144 Manşet (1990)...145 Sonhaber ( 1990)...145 Ata’nın Sesi (1991)...145
Denizli Demokrat (1991)...146
Denizli Şehir (1991)...147
Yeni Hakimiyet (1991)...150
Denizli Dershanesi ( )...150
Aktif (1993)...150
Çiğdem Denizli İş Dünyası (1993)...150
Tanıtım Gazetesi (1993)...151
Vatan (1993)...151
Venüs (1993)...151
Yirmi (1993)...151
Denizli’nin Sesi Yirmi (1994)...152
Denizli Yeni Haber (1994)...153
Denizli Yeni Gazete (1995)...157
Deha 20 (1996)...160
Denizli’de Anavatan (1996)...163
Denizli’de Milliyetçi Hareket (1996)...163
Esnaf ve Kültür Gazetesi (1996)...163
Kızılcabölük (1996)...164
Sesimiz (1996)...164
Yunus Emre Anadolu Lisesi Gazetesi (1996)...165
E)28 ŞUBAT’TAN 2009’A DENİZLİ GAZETELERİ (1997-2009)...166
Babadağ (1997)...166 Demokrasi (1997)...166 Denizli Vatan (1997)...166 Genç Vatan (1997)...167 168. Saat (1997)...167 Yorum Dershanesi (1997)...168 Zirve (1998)...168 Denizli’de Tarım (1999)...169 Denizli’de Tarım (1999)...169 Pamukkale Gazetesi (1999)...169 Çınar Gazetesi (2000)...170
Denizli Gazeteciler Cemiyeti Bayram Gazetesi (2000)...171
Denizli Haberci (2000)...172
Gelişim (2000)...172
Süper Spor (2000)...172
Altınhoroz (2001)...173
Çağdaş Yorum Gazetesi (2001)...173
Denizli Gazeteciler Derneği Bayram Gazetesi (2001)...173
Denizli Gündem (2001)...174 Ege Manşet (2001)...175 Horoz Gazetesi (2001)...176 Kültür - Kur (2001)...178 Maliye Haberleri (2001)...179 Kültür - Kur (2001)...179 Maliye Haberleri (2001)...180 Özel Haber (2001)...180 Yeni Olay (2002)...181 Aktepe Görünüm (2002)...182 Bakkalın Sesi (2002)...183
CHP Haber (2002)...183
Denizli Haber Ekpres (2002)...183
Kulvar Gazetesi (2002)...184
Spor Aktual Gazetesi (2002)...185
Bayram Özel (2003)...185
Denizli Belediyespor (2003)...185
Denge Gazetesi (2003)...186
Denizli Halk Gazetesi (2003)...186
Denizli Kent Gazetesi (2003)...187
Ege Kent (2003)...187
Gayrimenkul (2003)...188
Güncel Spor (2003)...188
Güncel (2003)...188
Kuşak Gazetesi (2003)...189
Meridyen Alışveriş Gazetesi (2003)...189
Metropol (2003)...189
Son Nokta (2003)...190
Stadyum (2003)...191
Alper – Sun Gazetesi (2004)...192
Bilişim – Tanıtım Alım - Satım (2004)...192
Denizlili (2004)...192
Denizli Plus (2004)...192
Denizli Yeni Gazete (2004)...193
Orta Saha (2004)...194
Pusula (2004)...194
Sportif (2004)...194
Yurtta Esnaf Dünyası (2004)...195
Ak Hareket (2005)...195 Denizli Yaren (2005)...195 Ekonomi D (2005)...196 Eko 20 (2005)...197 Yeni Bakış (2005)...197 Yeni Oluşum (2005)...197 Abur Cubur (2006)...198 Bakış (2006)...198 Bizim Gazete (2006)...198 Çarşıpazar Gazetesi (2006)...198 Ege Haber (2006)...199 Medya Market (2006)...199 Yerelin Sesi (2006)...200
Anafartalardan Gençliğin Sesi (2007)...200
Fiyonk (2007)...201
Beyaz Sayfa (2007)...201
Bütünşehir (2007)...201
Denizli Emlak ve İnşaat gazetesi (2007)...202
Ege Kent (2007)...202
Haftalık Ses ( 2007)...202
Horoz Pazar (2007)...202
Kent 20 (2007)...203
PAÜ Haber (2007)...204
Seri İlan Denizli (2007)...206
Şampiyon (2007)...206
Yeşil Siyah Gazetesi (2007)...207
Zeybek Gazetesi (2007)...207
Denizli Hakimiyet (2008)...207
Denizli Magazin Gazetesi (2008)...207
Denizli Siyaset (2008)...207 Denizli Spor (2008)...208 Öncü (2008)...208 Öz-lem (2008)...208 Ve Kadın (2008)...208 Ada’nın Sesi (2009)...209 Bayram Gazetesi (2009)...210 Denizli Söz (2009)...210 Denizli Tüketici (2009)...211
Egede Haber ve Yorum (2009)...211
Engelsiz (2009)...211
Haber (2009)...212
Haberci Gazetesi (2009)...213
Harmanyeri Gazetesi (……..)...213
F-İLÇELERDE YAYINLANAN GAZETELER...215
ACIPAYAM...215
Acıpayam (1967)...215
Acıpayam Postası (1967)...215
Acıpayam Lisesinin Sesi (1969)...218
Acıpayam’ın Sesi (1996)...218
Halkın Sesi Gazetesi (2003)...218
Acıpayam Objektif Gazetesi (2004)...219
Sigorta Haberleri (2004)...219 Zanaatkar (2007)...219 BEKİLLİ...221 Genç Haberciler (2000)...221 Bekilli Ses (2003)...221 BOZKURT...222 Hambat Ses (1994)...222 Bozkurt Haber (1995)...222 BULDAN...223 Hür Buldan (1960)...223 Gürses (1960)...223 Buldan (1967)...223 Yeni Buldan (1979)...223 Buldan Haber (1985)...224 Buldan’da Yaşam (1998)...224 Önce Buldan (1999)...225 ÇAL...226 Çal (1967)...226 Çal Postası (1967)...226 Çal Ekspres (1972)...226 Çal Gücü (1973)...226
Çal Telgraf (1981)...229 ÇARDAK...230 Çardak (1967)...230 Çardak (1970)...230 ÇİVRİL...232 Yeşil Çivril (1960)...232 Çivril (1967)...232 Gerçek Çivril (1969)...232 Çivril Adalet (1970)...234 Çivril Halk (1978)...237 Çivril 30 Ağustos (1978)...238 Yeşil Çivril (1981)...239 Çivril 30 Ağustos (1990)...239
Çivrilde Öğretmenin Sesi (1993)...239
Çivril 30 Ağustos (1996)...240 Çivril 30 Ağustos (1999)...240 Özel Haber (2000)...241 GÜNEY...242 Güney (1967)...242 Güney’in Sesi (1977)...242 HONAZ...243 Honaz Haber (1994)...243 Honaz’ın Sesi (1994)...243 KALE...244
Kale Tarım Çiftçi Gazetesi (1991)...244
Ege Çocuk – Kayabaşı’nın Sesi (1992)...244
Kale’nin Sesi (1995)...245 Sarı Zeybek (2001)...245 SARAYKÖY...246 Sarayköy Postası (1966)...246 Sarayköy (1967)...246 Sarayköy Sesi (1968)...247 Sarayköy Sesi (1978)...248 Beylerbeyi’nin Sesi (2002)...249 Yakamoz (2002)...249 SERİNHİSAR (Kızılhisar)...250 Heybetli (1962)...250 Serinhisar’ın Sesi (1989)...250 Sedamız Gazetesi (1992)...251 Serinhisar Haber (2003)...251 TAVAS...253 Tavas (1967)...253 Tavas Haber (1970)...253 Tavas Barış (1975)...254 Tavas Vatandaş (1975)...255 Yeni Tavas (1975)...256 Pamukkale (1989)...256 Tavas Albayrak (1989)...256 Yarengüme (1998)...258 Tavas Haber (2008)...259
G-İNTERNET GAZETELERİ...259
Denizli Objektif...259
Denizli Son Nokta Gazetesi...259
Denizlili Net...259
Buldan’da Yaşam...260
Haber Denizli...260
Horoz Medya...261
Denizli Hakimiyet...261
Denizli Magazin Gazetesi...261
Denizli Siyaset Gazetesi...261
Denizli Yeni gazete...262
Fiyonk...262
Hizmet Gazetesi...262
Denizli Haber. Com...262
Bekilli Ses Gazetesi...262
Çalgücü Gazetesi...262
Kulvar Gazetesi...263
Tavas Haber Gazetesi...263
Tavas TV...263
III. BÖLÜM...264
DENİZLİ MERKEZ VE İLÇELERİNDE YAYINLANAN DERGİLER...264
A)TEK PARTİLİ DÖNEMDE DENİZLİ DERGİLERİ (1923-1946)...264
Altun Saz (1928)...264
Altun Söz (1928)...265
Denizli Vilayeti Hakkında Faydalı Bilgiler (1928)...266
Şafak (1928)...266 Yücel (1930)...266 Çocuk Bakımı (1933)...266 Amaç (1936)...266 İnanç (1937)...268 Ayrık (1942)...274
B)ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞTEN 27 MAYIS’A DENİZLİ DERGİLERİ (1946-1960)...275
C)27 MAYIS’TAN 12 EYLÜL’E DENİZLİ DERGİLERİ(1960-1980)...275
Yeşil Denizli (1960)...275
Ayrık (1964)...275
Yankı (1967)...275
Denizli Halk Eğitim Merkezi (1968)...279
Çağrı (1978)...281
Pamukkale (1978)...281
D)12 EYLÜL’DEN 28 ŞUBAT’A DENİZLİ DERGİLERİ(1980-1997)...282
Denizli’de Tarım (1985)...282
Tebessüm (1985)...282
Tarla (1986)...286
Denizli Barosu Dergisi (1989)...286
Denizli Gençlik (1990)...288
Denizli Panel (1990)...289
Pamukkale Panel (1990)...289
Yeni Denizli Panel (1990)...290
Gönül Pınarı (1992)...291
Ağartı (Anlayış) (1993)...292
Emlak ve Yatırım (1993)...292
Denizli’de Milli Eğitim (1993)...293
Denizli’de Tarım (1993)...293
Doğuşun Hakimiyeti Dergisi (1993)...294
Kim Kimdir Dergisi (1993)...294
Objektif (1993)...294
Güldeste (1994)...295
Köylünün Sesi (1994)...296
PAÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (1994)...297
Seda (1994)...297
DEHA Denizli Haber Dergisi (1995)...297
Denizli’de Tarım (1995)...299
Fussilet - 33 (1995)...299
Gençce (1995)...299
Mühendislik Bilimleri Dergisi (1995)...299
Denizli Ticaret Odası Dergisi (1996)...300
Daldan Dala (1996)...303
Denizli Diş Hekimleri Odası (DEN-DOD) (1996)...304
Hamle Dergisi (1996)...305
Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (1996)...305
Tesisatçının Sesi (1996)...307
E) 28 ŞUBAT’TAN 2009’A DENİZLİ DERGİLERİ(1997-2009)...307
DEHA Sektör (1997)...307
Denizli Esnaf (1997)...308
Koca Mektep (1997)...308
Atatürk Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi Dergisi (1998)...314
Denizli’de Gümüşler (1998)...315
DSM Sağlık (1998)...315
EKOL Denizli Sanayi Odası Dergisi (1998)...315
La Societe (1998)...318
Altınmakas (1999)...318
Dekorasyon (1999)...319
Fatih Haber Dergisi (1999)...319
Genç Süvariler (1999)...320
Kızılcabölük Dergisi (1999)...320
Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (1999)...322
Oluşum (1999)...322 Siyah - Beyaz (1999)...323 Denizli Kaleiçi (2000)...323 Düğün (2000)...323 Gelişim (2000)...323 Yön Dergisi (2000)...324
Altınbaşak Haber Dergisi (2001)...324
BASİAD Dergisi (2001)...325
Cumhuriyet Çınarı (2001)...326
Karizma Dergisi (2001)...326
Kartal Dost (2001)...327
Kentli (2002)...327
Mozaik (2002)...328
Özel Günler Dergisi (2002)...329
Style Aktüel Magazin (2002)...330
Vildan (2002)...330
Başak (2003)...331
Beyaz Zambak (2003)...331
Bilgi Birikim Kalite ve Yönetim Dergisi (2003)...332
Bukle (2003)...332
Çallı (2003)...333
Damla (2003)...333
Denizli Life (2003)...333
Denizlim (2003)...334
Denizli Oto Yorum (2003)...336
Ege Life (2003)...336
M&B Kozmetik Dergisi 2003...337
Nazar (2003)...337
Oto Yorum & Emlak (2003)...338
Şekerpare (2003)...338
Yağmur (2003)...338
Yeşil Çivril’im (2003)...338
Yunus Emre’nin Sesi (2003)...339
Altın Parmakların Dili (2004)...339
Bizim Dergi (2004)...340
City Post (2004)...340
Deniz’den (2004)...340
Denizlispor Life (2004)...341
Geçmişten Günümüze Denizli Dergisi (2004)...343
Gün Işığı (2004)...348
Harmanyeri GEKİAD (2004)...349
Hasat (2004)...349
İmece (2004)...350
Mantar-ı Muhabbet Dergisi (2004)...350
Mega - Fen (2004)...350
Özkardeş (2004)...351
Pamukkale Güneşi (2004)...351
Servergazi (2004)...352
Servisçi (2004)...353
Şehir Işıkları Sanat (2004)...353
Tescil R (2004)...354
Ulusal Tanıtım Denizli İş Dünyası (2004)...354
Yaşlı Sorunları Araştırma (2004)...354
Yediveren (2004)...354
Aktüel (2005)...356
Bizim Sesimiz (2005)...356
Çınar (2005)...357
Damla Damla Okyanus (2005)...358
Denizli Birlik (2005)...359
DDH Bizim Hastane Dergisi (2005)...359
Denizli Kolej (2005)...360
Denizli Oto Pazarı (2005)...360
Denizli Sanat (2005)...361 Fiyonk (2005)...361 Halk Eğitim (2005)...361 Kent ve Sanat (2005)...363 Laodikeia Stone (2005)...364 Sektör (2005)...364 Son Medeniyet (2005)...364 Taos Çocuk (2005)...364 Zanaatkar (2005)...364
Aksiyon Gençlik Dergisi (2006)...364
Aralık (2006)...365
Denizli Hedef Magazin (2006)...366
Ege Yön Dergisi (2006)...366
Eğitim Işığı (2006)...366
Güvenlik (2006)...366
Le Paris (2006)...367
Mozaik (2006)...367
Muhafazakar Demokrat Hareket (2006)...367
Mustafa Kaynak Anadolu Lisesi Dergisi (2006)...368
Mutluluk Resmimdir (2006)...368 Önce Sağlık (2006)...368 Paüden (2006)...370 Princess (2006)...370 Sarmaşık (2006)...371 Sevginin Dili (2006)...372 Sportif (2006)...372 Turkuaz (2006)...373
4 x 4 Offroad Doğa ve Motor Sporları (2006)...374
Akademik Dizayn Dergisi (2007)...374
Alım - Satım Dergisi (2007)...376
Altınmakas Dergisi (2007)...376 Artı Etki (2007)...376 Asude (2007)...377 Bilim Dünyası (2007)...377 Denizli Çocuk (2007)...377 Denizli Hayat (2007)...379
Denizli Sağlık Dergisi (2007)...381
Ege Stone (2007)...381
Erişkin Moda Sağlık Aktüel (2007)...382
GETİAD (2007)...382 Gökkuşağı (2007)...382 Gönül Pınarı (2007)...382 Güneş (2007)...383 Martı (2007)...383 Nikaya (2007)...384
Pamukkale Üniversitesi Dergisi (2007)...385
PAÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2007)...385
Pusula (2007)...387
Tarih Dergisi (2007)...387
TEVAL (2007)...387
Ulusal Tanıtım Denizli (2007)...387
2007/2008 Münazara Kulübü Tanıtım ve Bilgilendirme Rehberi (2007)...387
Akademi Göz (2008)...388
Akkent (2008)...388
Anadolu Güneşi Denizli (2008)...388
CHP Genç Nutuk (2008)...389
Denizli Birlik (2008)...389
Denizli Life (2008)...389
Denizli Life (2008)...389
Disaster (2008)...390
Eartquake and Strucrure (2008)...390
Ege Life Business (2008)...390
Muhtarın El Kitabı (2008)...390 Neş’e (2008)...391 Öğrencinin Sesi (2008)...391 Özürlünün Sesi 20 (2008)...391 Pamukkale Ateşi (2008)...391 Pamukkale Tıp Dergisi (2008)...391 Politik Açı (2008)...392 Road Safety (2008)...392
Teras Park Life (2008)...392
Denizli Kadın Dergisi (2009)...393
Objektif Kadın (2009)...393
PAÜ. Spor Bilimleri Dergisi (2009)...393
Pusula (2009)...394
Umut Işığı (2009)...394
5 B Sınıfı Gökkuşağı Yıl Sonu Dergisi (2009)...394
İLÇELERDE YAYINLANAN DERGİLER...396
ACIPAYAM...396
Acıpayam Aylık Meslek ve Kültür Dergisi (1953)...396
İkide Bir Kiraz (2000)...398
Aydınlık Düşler (2002)...398
Nisan Dergisi (2002)...399
Makara Tukara (Kardelen) (2002)...399
BABADAĞ...400 Babadağ’ın Sesi (1997)...400 Meşale Dergisi (2002)...400 BAKLAN...401 Boğaziçi Dergisi (2002)...401 BOZKURT...402 Genç ve Genç (2000)...402 BULDAN...403 Şuur Dergisi (1994)...403 Buldanım (2007)...403 ÇAL...404
Selcen Kültür ve Sanat Dergisi (2002)...404
Kalınkoz İlköğretim Okulu Tarih Dergisi (2001)...405
Yediveren Kültür ve Edebiyat Dergisi (2001)...405
ÇARDAK...406
Hambat Çiçeği (2003)...406
ÇİVRİL...407
İpek Yolu Dergisi (2003)...407
HONAZ...408 Hisar (2004)...408 KALE...409 Pırıltı (2004)...409 SARAYKÖY...410 Genç Kalemler (2000)...410 SERİNHİSAR (Kızılhisar)...411 Yatağan Dergisi (1990)...411 IV. BÖLÜM...413
DENİZLİ MERKEZ VE İLÇELERİNDE YAYINLANAN BÜLTENLER...413
DENİZLİ MERKEZİNDE YAYINLANAN BÜLTENLER...413
A)27 MAYIS’TAN 28 ŞUBAT’A BÜLTENLER (1960-1997)...413
Denizli Belediyesi (1977)...413
İnşaat Mühendisleri Odası Denizli Şubesi Bülteni (1988)...413
Denizli Çevre Korumacılar Derneği Haber Bülteni (1991)...414
Pamukkale Belediye Bülteni (1991)...415
Özel Elit Lisesi Bülteni (1992)...415
Ana Sigorta Bülteni (1993)...415
Birlik (1993)...416
Bülten (Genç İşadamı) (1993)...416
Denizli Bülten (1993)...417
Denizli Çevre Bülteni (1993)...418
Net Bülten (1993)...418
Mimarlık Bülteni (1994)...419
Piramid Bülten (1994)...419
Bülten (1995)...419
DEHA-Denizli Haber Ajansı Bülteni (1995)...420
Desimder (1995)...420
İnko Oto ve Emlak Bilgi Bankası Bülteni (1995)...420
Denizli Cam Bülteni (1996)...421
Funika Bülteni (1996)...421
Kent Bülteni (1996)...423
Pamukkale Bülteni (1996)...423
B)28 ŞUBAT’TAN 2009’A BÜLTENLER (1997-2009)...424
Özgürlük ve Dayanışma (1997)...424
Özel Servergazi Erkek Lisesi Bülteni (1997)...424
Detay (1998)...424
DOÇEV Bülteni (1998)...425
EMO Denizli Şube Bülteni (1998)...426
Emsan Mutfağı (1998)...426
Hisar Emlak (1998)...426
Özel Servegazi İlköğretim Okulu Bülteni (1998)...426
Sevgi, Bilgi, Başarıda Yumak (1998)...427
Denizli Kızılayı (1999)...427
Esintiler (1999)...428
Pamukkale Üniversitesi Bülteni (1999)...428
Bülten (2000)...430
Denizli Kültür Sanat Bülteni (2000)...430
Özel Servergazi Lisesi ve Özel Servergazi Fen Lisesi (2000)...431
Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi 1999-2000 Öğrenci Bülteni (2000)...431
Altınhoroz (2001)...432
Bizim Dünyamız (2001)...432
Bülten (2001)...433
Denizli Dershanesi Bülteni (2001)...433
Sevgi, Bilgi, Başarıda Yumak (2001)...434
Denizli İletişim (2002)...434
Dentaş İlköğretim Okulu Bülteni (2002)...434
Pamukkale KBB – Baş Boyun Cerrahisi Derneği İletişim Bülteni (2002)...435
Yaprak Kültür Sanat (2002)...435
Denizli Seyahat Bülteni (2003)...435
Kongre Bülteni (2003)...436
Özel Denizli Tekden Hastanesi Haber Bülteni (2003)...436
Bülten (2004)...436
Denizli Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü (2004)...437
DETGİS (2004)...438
Mine Kağıt Kutu Ambalaj Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bülteni (2004)...439
Sunak (2004)...439
Şahlanış (2005)...439
Uğurlu Oto Cam (2006)...440
Denizli Haber (2007)...440
Düşünce (2007)...441
Özel Ege Hastanesi Bülteni (2007)...443
Teraspark Alışveriş ve Yaşam Merkezi (2007)...443
TÜTEV Bülten (2007)...443
Denizli Canter Bülten (2008)...443
Denizli Valiliği Haber (2008)...443
Genç İmaj Bülteni (2008)...444
Gökkuşağı (2008)...444
Naz Bülten (2008)...445
The Servergazi Colleges English Club Bulletin (2008)...445
Bizim Aile (2009)...445
Bülten (2009)...445
Choyang Bülteni (2009)...446
İLÇELERDE YAYINLANAN BÜLTENLER...448
AKKÖY...448
Akköy Eğitim ve Kültür Meşalesi (2002)...448
BABADAĞ...449 Babadağ Ç.P.L. (2000)...449 Babadağ Bülteni (2001)...451 Okul Bülteni (2005)...451 BULDAN...451 Buldan Çevre (1993)...451 Buldan SHP Bülteni (1993)...452
KALE...452
Kaledavaz Bülteni (1999)...452
Kale Belediyesi Hizmet Bülteni (2000)...452
SERİNHİSAR...453
Yatağan Ekonomi Bülteni (1994)...453
SARAYKÖY...453 24 Mayıs (2004)...453 TAVAS...453 Tavas Bülteni(1988)...453 Şelale (1989)...454 V.BÖLÜM...455
DENİZLİ’DE MATBAALAR, AJANSLAR, CEMİYETLER VE SORUNLAR...455
A-DENİZLİ MATBAALARI...455
B-GENEL BASINDA DENİZLİ TEMSİLCİLERİ VE AJANSLAR...461
1-GENEL BASINDA DENİZLİ TEMSİLCİLERİ...461
2-DENİZLİ’DE HABER AJANSLARI...462
Denizli Haber Ajansı (1978)...462
Ak Ajans (1978)...463
Denizli Haber Ajansı (1993)...463
Traverten Haber Ajansı (1994)...463
Hürriyet Haber Ajansı...463
Yeni Çağ Haber Ajansı...463
Anadolu Ajansı...463
Cihan Haber Ajansı...464
Doğan Haber Ajansı...464
İhlas Haber Ajansı...464
C-DENİZLİ BASIN CEMİYETLERİ...465
Denizli Gazeteciler Cemiyeti (1970)...465
Anadolu Basın Birliği Denizli Şubesi (1976)...475
Denizli Basın Birliği (1984)...476
Ege Basın Derneği (1989)...477
Pamukkale Gazeteciler Cemiyeti (1999)...480
Çağdaş Gazeteciler Derneği Denizli Şubesi (2003)...480
Basın Yayın Yüksek Okulu Mezunları Derneği...480
D-GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE DENİZLİ BASINININ SORUNLARI...481
SONUÇ...486
KAYNAKÇA...488
EKLER...505
EK-1 Yayın Yerlerine Göre Gazeteler Dergiler ve Bültenler...506
EK-2 Yayın Yıllarına Göre Gazeteler Dergiler ve Bültenler...507
Yayınlanırken;
Denizli Gazeteciler Cemiyeti Başkanlığı görevine geldiğim gün, kafatasımın içerisindeki gizemli et parçasının sırrı çözülemeyen kıvrımları arasında üç hayalim, hem de birilerine göre imkansız olarak görülebilecek üç hayalim şekillenmeye başlamıştı.
Bunlardan biri Denizlili gazetecilere ve Denizli halkına hizmet verebilecek bir basın merkezi projesiydi, bir diğeri gazetecileri konut sahibi yapmaktı ve bence en önemlisi olan sonuncusu da Denizli’nin basın tarihinin ortaya çıkarılmasıydı.
İlk ikisi, yönetimimde yer alan gazeteci arkadaşlarım, cemiyet üyelerim, Denizli Valiliği, Denizli Belediyesi ve Denizlili firma sahiplerinin destekleriyle hayata geçirildi. Denizli basın tarihi ise PAÜ Öğretim Üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Ercan HAYTOĞLU’nun üç yılı aşkın süren yoğun çalışmaları sonucu ortaya çıkarıldı.
Yıllar boyunca Türkiye’nin belli başlı kütüphaneleri tarandı, Denizli’deki medya kuruluşlarının arşivlerine girildi, hayatta bulunan birçok gazeteci meslektaşımla konuşuldu. Binlerce belge, gazete kupürü ve bilgiye ulaşıldı.
Değerli hocamız Ercan HAYTOĞLU’nun Denizli medyası için çok önemli olan bu çalışmasına, başta PAÜ Rektörü Prof. Dr. Fazıl Necdet ARDIÇ ve Üniversite yönetimi canı gönülden sahip çıktı.
Elinizdeki bu eser, Denizli medyasının kayıp 100 yıllık tarihini geleceğe taşıyacak önemli bir sorumluluğu yerine getirmiş, bundan sonra gelecek olanlara değeri hiçbir şeyle ölçülemeyecek bir hazine bırakmıştır.
Bu duygular içerisinde çalışmanın ortaya çıkmasını sağlayan Yrd. Doç. Dr. Ercan HAYTOĞLU’na ve bu projeye destek veren PAÜ Rektörü Prof. Dr. Fazıl Necdet ARDIÇ olmak üzere, emeği geçen herkese Denizli Gazeteciler Cemiyeti Başkanı ve yönetimim adına teşekkürlerimi sunuyorum.
Bülent ÖZTÜRK
KISALTMALAR
A.P. :Adalet Partisi
ADD :Atatürkçü Düşünce Derneği
ANAP :Anavatan Partisi
Av. :Av.
Bkz :Bakınız
C.H.P. :Cumhuriyet Halk Partisi
CSA Vakfı :Cafer Sadık Abalıoğlu Vakfı
D.P. :Demokrat Parti
D.S.P :Demokratik Sol Parti
DAYGED :Doğal Afetler ve Yol Güvenliği Eğitimi Derneği
DBB :Denizli Basın Birliği
DEGİAD :Denizli Genç İşadamları Derneği
DEN DOD :Denizli Diş Hekimleri Odası
Doç.Dr. :Doçent Doktor
DTO :Denizli Ticaret Odası
DYP :Doğruyol Partisi
EBB :Ege Basın Birliği
EBD :Ege Basın Derneği
HP :Halkçı Parti
M.H.P. :Milliyetçi Hareket Partisi
MEM :Milli Eğitim Müdürlüğü
Okt. :Okutman
OSB :Organize Sanayi Bölgesi
OSBM :Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü
OSBÜK :Organize Sanayi Bölgesi Üst Kuruluşu
Öğr. Gör. :Öğretim Görevlisi
PAÜ. :Pamukkale Üniversitesi
PEV :Pamukkale Eğitim Vakfı
Prof.Dr. :Profesör Doktor
SODEP :Sosyal Demokrat Parti
T.B.M.M. :Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCK :Türk Ceza Kanunu
Uz. :Uzman
vd. :ve diğer
ÖNSÖZ
“Denizli’nin 100 Yıllık Basın Tarihi (1909-2009)” adlı bu çalışma, bir Denizli medya tarihi olmayıp sadece basılı olan gazete, dergi ve bültenleri esas alan bir içerikte hazırlanmıştır. Bu açıdan var olan internet gazetelerine ait sınırlı bir bilgiye yer verilse de Denizli radyoları ve Denizli televizyonları ile ilgili bilgilere bu çalışma kapsamında yer verilmemiştir.
Bu çalışmanın başlangıcında basının doğuşundan Avrupa’daki gelişmine çok kısa değinildikten sonra Osmanlı Devleti’nde basının genel olarak değerlendirilmesi yapılmaya çalışılmıştır. Bu değerlendirmede; Osmanlı Devleti’nde matbaa ile ilgili gelişmeler, Kahire ve İstanbul’da yayınlanan ilk gazeteler, 1860’lardan itibaren yayınlanan gazeteler ve vilayet gazeteleri, basın üzerindeki baskılar ve sansür ana hatları ile ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nde basın gelişmelerine Mondros Mütarekesi ile gelişen süreçte bakıldıktan sonra Milli Mücadele basını ile ilgili bilgilere yer verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca; Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’daki varlığının basın ile ilgili bağlantılarına temas edilerek, Milli Mücadele sonrası Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşu, devrimler süreci, II. Dünya Savaşı, 1945 sonrası süreç, 1950’de Demokrat Parti’nin iktidar dönemi, 27 Mayıs 1960 süreci, 1970, 1980, 1990 ve 2000’lerde basın hayatındaki gelişmelere temas edilmeye çalışılmıştır.
Bu çalışmada terminoloji açısından ciddi bir sıkıntı yaşandığını belirtmek isterim. Önceleri “umumi neşriyat müdürü”, “neşriyat müdürü”, “neşriyat”, “mesul müdürlük” gibi ifadeler kullanılmış iken, sonraları “genel yayın yönetmeni”, “yayın yönetmeni”, “yayın”, “sorumlu yazı işleri müdürü”, “yazı işleri müdürü” gibi ifedeler kullanıldığı görülmüştür. Mümkün olduğu kadar anlaşılabilir olması için günümüz ifadeleri tercih edilmiş ise de, bir kısım yerlerde eski ifadelere sadık kalınmıştır. Bütün arzumuza rağmen bu hususta tek bir yol izlenmesi mümkün olmamıştır. Bu nedenle zaman içerisinde birbirinin yerine kullanılan bu ifadelerin kullanıldıkları dönem dikkate alınarak hareket etmenin daha doğru olacağına inanılmıştır.
Denizli basın tarihi ile ilgili bugüne kadar bir kitap veya bir broşür yayınlanmamıştır. İnanç Dergisi’nde Ata Lütfi Özdil’in 1943’de kaleme aldığı “Yirmi Yılda Denizli’nin Yayın ve Basım İşleri:” başlıklı iki sayfalık çalışma bu alanda yapılan ilk çalışma olmuştur. Bu konuda ikinci çalışma Araştırmacı - Yazar Şükrü Tekin Kaptan tarafından Hizmet gazetesinde yazı dizisi olarak yayınlanmıştır. Bunlardan başka Ahmet Fuat Özkan’ın 1999’da yayınlanan “Bölgemiz ve İlimiz Denizli” ve 2004’te yayınlanan Cevdet Şemsioğlu’nun, “20 YY. Başlarında Denizli” adlı kitaplarda iki sayfalık yazıya yer verilmiştir. Geçmişten Günümüze Denizli, Yerel Tarih ve Kültür Dergisi’nde 2006’da Tahir Kodal, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Denizli’de Basın ve Yayın Hayatı” adlı yazısını yazmıştır. Yine Kodal, “Atatürk Döneminde Denizli (1923-1938)” adlı 2007’de yayınlanan kitabında Denizli basını ile ilgili bilgiler vermiştir. Öğrencim Nalan KESKİNER, 2002’de “Denizli Basın Tarihi”ni lisans bitirme tezi olarak çalışmıştır. Bu çalışmalarda verilen bilgiler Denizli basın tarihinin bütünü hakkında bilgi vermemekle birlikte konuya ilgi duyanlara ışık tutma açısından rehber olmuşlardır.
Çalışmanın ana bölümünü oluşturan “Denizli Basını” üç yayın özelliğine göre ele alınmıştır: Gazeteler, dergiler ve bültenler. Aynı zamanda bu üç yayın özelliğinin, Denizli merkezi ve ilçeleri olmak üzere üç ayrı bölümde ayrı ayrı ele alınmasının uygun olacağı
düşünülmüştür. İl merkezine öncelik verilerek ilçeler harf sırasına göre değerlendirilmiştir. Tespit edilen gazete ve dergilerin ulaşılabilen ilk sayfaları ve kapaklarının fotoğrafları ile mümkün olan farklı dönemlere ait sayfa ve kapaklarının da yer verilmesine özen gösterilmiştir.
Denizli basını ile ilgili genel bir değerlendirmeden sonra Denizli merkezde ve ilçelerde yayınlanan, gazete, dergi ve bültenler yapılan tasnife uygun olarak tek tek ele alınmıştır. Bu yayınların isimleri, imtiyaz sahipleri, yazı işleri müdürleri, ebatları, köşe yazarları, sayfaları, yayınlanma amaçları varsa farklı özellikleri belirtilmeye çalışılmıştır.
Denizli’de birçok gazete, dergi ve bülten yayınlanmış, kiminin ömrü çok kısa, kiminin ömrü çok uzun olmuştur. Denizli gazetesi bu anlamda en uzun ömürlü gazete olarak yayınlanmasını sürdürmüştür. Belli yıllarda Denizli’de basın hayatının hareketlendiği görülmüştür. 1950-1960 ve 1990 yılları Denizli’de basın hayatının en canlı yaşandığı dönemler olmuştur.
Bu çalışmanın en önemli hizmetlerinden biri basın hayatına emeği geçmiş olan ve birçok gazetecinin yetişmesine önemli katkı yapan basının önemli isimlerini kalıcı kılmak ve çalışmaları hakkında tarihe kayıtlar düşülmesini sağlamak olmuştur.
Gazete ve dergilerin kütüphanelerde ve özel koleksiyoncularda pek çoğu gibi unutularak kaybolup gitmesinin kısmen önüne geçilmesi ve Denizli basınına hizmet etmiş olanların hatıraları ile emeklerine vefa gösterilmesi sağlanmıştır.
Toplumumuzda sıkça kullanılan güzel bir söz vardır, “Söz ağızdan çıkıncaya kadar senin esirindir. Söz ağızdan çıktıktan sonra sen sözünün esirisindir”. Balıkesir Basın Tarihi (1886-1991) kitabının yazarı Abdullah Yurdakök bu sözü basına uyarlayarak “Gazete yayınlanıncaya kadar gazetecinindir. Gazete yayınlandıktan sonra toplumundur” demiştir. Yayınlanan her gazete topluma mal olduğuna göre toplum sahip olduğu değerlerin farkında olmalıdır. Toplum sahip olduğu değerlerin farkına geçmişinden geleceğine kurabildiği köprüler ile varabilir.
Bu çalışma Denizli basın tarihi konusunda yapılan ilk ya da son çalışma olmayıp, Denizli basın tarihi yeni araştırma ve çalışmalar ile zenginleşmeye devam edecektir.
“Denizli Basın Tarihi (1909-2009)” adlı projemi desteklemeye değer bulan Pamukkale Üniversitesi Rektörlüğü’ne, proje çalışmalarım sırasında kolaylık sağlayan üniversitemiz Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Koordinasyon Birimine özellikle teşekkürü borç bilirim.
Yrd.Doç.Dr.Ercan HAYTOĞLU Denizli 2009
TEŞEKKÜR
Denizli gazetesi arşivinden faydalanmamı sağlayan Sayın Osman SERTOĞLU’na, Hizmet gazetesi arşivinden faydalanmamı sağlayan Sayın Ümit VAROL’a,
Denizli İl Halk Kütüphanesi Müdürü Sayın Gönül KONUR’a ve Sayın Deniz BAHADIR’a,
Heybeli, 128. Saat, Pamukkale ve Şafak gazeteleri bir kısım nüshalarını ulaştıran Sayın Muhammet KARAÇAY’a,
Aralık dergisi gibi birçok derginin sayılarını ulaştıran Sayın Öğr. Gör. Şerif KUTLUDAĞ’a,
“Geçmişten Günümüze Denizli Yerel Tarih ve Kültür Dergisi” nin tüm sayılarını ulaştıran Sayın Doç. Dr. Süleyman İNAN’a,
1994’te 2 sayı yayınlanan PAÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi’nin ilk sayısını ulaştıran Sayın Doç. Dr. Ali Rıza ERDEM’e,
Babadağ Çok Programlı Lisesi bültenlerini ulaştıran Sayın Yasin DALKILIÇ’a,
“Hülasa” ve “Kahraman” gazetelerine ulaşmamı ve fotoğraflamamı sağladığı için Sayın Teoman KÜÇÜKA’ya,
“Sarayköy Sesi” gazetesi, “Tebessüm” ve “Çağrı” dergilerinin nüshalarını görmemi sağlayan Sayın Hasan KALLİMCİ’’ye,
Denizli Lisesi yayını olan “Amaç”, “Yankı” ve “Koca Mektep” dergilerine ulaşmama yardımcı olan Denizli Lisesi Müdür Başyardımcısı Sayın Fatma Yıldız KIRAÇ’a,
“Altun Saz” ve “Altun Söz” gazetelerine ulaşmamı sağlayan Sayın Yrd. Doç. Dr. Ahmet MEHMETEFENDİOĞLU’na,
Arşivlerinden yararlanma imkanı veren Denizli Cumhuriyet Bassavcılığı ve Denizli İl Milli Eğitim Müdürlüğüne, birçok gazete nüshasına ulaşmama yardımcı olan Ankara Milli Kütüphane, İzmir Kent Arşivi ile Milli Kütüphane, Basın – Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü Kütüphanesi yönetici ve çalışanlarına,
Denizli Gazeteciler Cemiyeti Derneği Başkanı Sayın Bülent ÖZTÜRK’e, DRT Genel Yayın Yönetmeni Sayın Mustafa Kemal KAYA’ya, Sayın Cenk ÖZTÜRK’e, Sayın Muhammet KARAÇAY’a, Denizli gazeteciliğinin piri olan Sayın Erol ÖZBAL’a, Sayın A. Gaffar Nemutlu’ya,
İlgi, destek ve yardımlarından dolayı Sayın Prof. Dr. Selahittin ÖZÇELİK’e, Sayın Doç.Dr. Enis ŞAHİN’e ve Arş.Gör. Selim PARLAZ’a,
Çalışmalarım sırasında sabırla daima yanımda olan eşim Nihal HAYTOĞLU ve zaman ayıramadığım çocuklarım A. Törehan HAYTOĞLU ve Buğlem HAYTOĞLU’na,
Teşekkür ederim.
GİRİŞ
Bilgiye sahip olmak ve onu muhafaza etmek, haber almak ve haber vermek insan yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır. İnsan hafızası tüm bilgileri toplayacak ve muhafaza edecek bir özellikte olmadığı için, toplanan bilginin ve haberin kayıtlara geçilmesi kaçınılmaz olmuştur. Büyük ölçüde değişmeyen ve kalıcı olan bilgiler zaman içerisinde taşlara, kil tabletlere, papirüslere, parşömene ve kağıda kaydedilmeye çalışılmıştır. Matbaa ise var olan bilginin kitaplara dönüşmesini kolaylaştırdığı gibi bilginin yayılmasını hızlandırmıştır. Matbaa, kişilerin tekelinde kalan haberlerin “haber yaprakları” ve “gazeteler” vasıtasıyla topluma ulaşmasını kolaylaştırmıştır. Bilgi ve haber modern topluma doğru gidişe ivme kazandıran önemli unsurlar olmuştur.
Haberlerin toplanması ve yayılmasında önemli rol oynayan kişilere “gazeteci” veya basın mensubu, gazeteciliğin kurumsallaşmış haline “basın” (matbuat) denilmiştir1. Basın bir
diğer ifadeyle yazılı olan, belirli sürelerle yayınlanan gazete, dergi ve bültenlerin tümünün ortak adı olmuştur2. Haber ve düşünce konularını daha dar işleyen süreli yayınlara “gazete”,
gazetelerin içeriğinde yer alan haber ve düşünce konularını daha geniş işleyen ve uzun aralıklar ile yayınlanan çalışmalara ise “dergi” (mecmua) denilmiştir3. Kurum ve kuruluşların
kendi bünyelerinde yapılanları tanıtmak amacıyla belli aralıklarla yayınladıkları çalışmalara ise “Bülten” denilmiştir.
Basın geçmişten günümüze kamuoyunu bir yandan bilgilendirme, diğer yandan yönlendirmede hala etkili olan araçlardan biri olma özelliğine sahip olmuştur. Basının gerçekte haberleri toplama, haberleri yorumlama ve yayma işlemlerinin yürütülmesi işlevini yerine getirmesi beklenmiştir. Gazeteler ve dergiler haber toplama, yayma ve yorumlamanın yapıldığı basının ilk materyallerini oluşturmuşlardır4.
Basın var olduğu dönemlerden itibaren önemli bir güç olmuştur. Bu güç öylesine kabul görmüştür ki, yasama, yürütme ve yargıya ilaveten “dördüncü kuvvet” olarak nitelendirilmiştir. Basın bazen iktidarları kontrol etmeye çalıştığı gibi, bazen de iktidarlar basını egemenlikleri altına almaya çalışmışlardır. İktidarın basın üzerinde egemen olduğu durumlarda muhalif basının doğması da çok gecikmemiştir. Antidemokratik yönetimler tarafından muhalif basının, alınan türlü türlü önlemlerle susturulmasına çalışılması ve susturulması çok sık görülen durumlardan olmuştur5.
Gazete, insanın yaşadığı çevreden dünyanın tamamında meydana gelen olayları, yani yakından uzağa varolan merakıyla doğmuştur. İnsan, tarih boyunca sürekli haber almaya çalıştığı için tarih içerisinde haber ulaştırma hizmeti sürekli gelişmiştir. Başlangıçta ağızdan öğrenilen ve ağızdan ağıza yayılan haber, zamanla yazılı hale dönüşmüştür6.
Server İskit, “neşir = yayın”ı “Tab’ aletleriyle basılan veya sair her türlü vasıtalarla çoğaltılan yazı ve resimler(dir)”diyerek “…bilhassa gazete ve mecmuaların hakiki
1 Mehmet Tekin, Hatay’ın Basın Tarihi 1922-1982, Antakya 1983, s.3.
2 Enis Şahin, Sakarya Basın Tarihi 1919-2004, Sakaya Gazeteciler Cemiyeti:6, İstanbul 2005, s.1. 3 Tekin, Hatay’ın Basın Tarihi, s.3.
4 Tarhan Toker, “Matbaa ve Basın Hayatı”, Denizli, 5 Nisan 1982, Sayı:9634.
5 Bilgin Çelik, “Cumhuriyet Döneminde Aydın Basını”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, D.E.Ü.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 75. Yıl Özel sayısı, C.III, Sayı:8, Yıl:1998, İzmir 1999, s.147.
6 Turizm ve Tanıtma Bakanlığı Arşiv Müdürlüğü, Türkiye’de Gazeteler-Dergiler ve Basımevleri, Yayın No:3,
fonksiyonları veya tesirleri neşredilmeleriyle başlar, yoksa neşredilmemiş gazete, mecmua bir kıymet ifade etmez” demiştir7.
İlk gazetenin nerede ve ne zaman yayınlandığı belli değildir. Bir taraftan ilk gazetenin M.Ö. 2800’de Sümerler, daha sonra M.Ö. 1500’lerde Mısır’da pişmiş topraktan kil tabletler olarak çıkarıldığı bilgisi verilirken8, diğer taraftan M.S. 2. yüzyılda Çin’de kullanılan
matbaanın, daha sonra Kore, Uygur ve Japonlar tarafından kullanıldığına işaret edilerek, gazetenin ilk öncüsünün Çin’de T’ang hanedanı (618 - 906) olduğuna ve devlet memurlarının yönetimin emirlerinden haberdar kılınmaları için çoğaltılan “Haber Yaprakları” ile gazetenin başladığı bilgisi verilmiştir9.
Avrupa’da toplumun ekonomik ve sosyal yapısında meydana gelen değişim matbaaya gereksinim duyulmasına yol açmıştır. Alman Johann Gensfleisch Gutenberg’in (1394-1469) modern matbaanın temelini atmasından dört yıl sonra İncil’in ilk kez matbaada basılması önemli bir gelişme olmuştur10. Avrupa’da 1450’lerde gazetenin öncüsü olarak kabul
edilebilecek ilk yayın “Haber Yaprakları” olmuştur11. Bu gelişme ile takvimler 1500’ü
gösterirken matbaa Avrupa’nın her tarafına yayılmıştır. 1600’den itibaren haftalık ve aylık süreli yayınlar kendisini göstermeye başlamıştır12.
İlk gazetenin Avrupa’da nerede ve ne zaman yayınlandığı konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. 1588’de İngiltere’de yayınlandığı yönünde bilgiler olduğu gibi13, ilk gazetenin
1615’te Almanya’da haftalık olarak yayınlanan Franfurt Journal gazetesi olduğu yönünde de bilgiler varolmuştur. 1616’da da Anvers’te Nieuwe Tydınghen gazetesi yayınlanmıştır14.
Fransa’da ilk gazete Théophraste Renaudot tarafından “La Gazette” adıyla 30 Mayıs 1631’de haftalık olarak dört sayfa yayınlanmıştır. Yayınlanan en eski dergi ise Paris’te 1665’te yayınlanan “Journal des Savants” olmuştur15. Gazete kelimesinin İtalyanca veya Fransızca
olduğu yönünde farklı bilgiler öne sürülmüştür. Bütün dünyanın kabul ettiği “Gazete” kelimesinin Venedik’te el yazısı küçük ilanları almak için ödenen “Gazetta” adı verilen gümüş paradan geldiği yaygın şekilde düşünülmüştür16.
1440’lardan itibaren Avrupa’da matbaanın yayılması 1660’ta ilk günlük yayının ortaya çıkmasını sağlamıştır17. Avrupa’nın ilk günlük gazetesi 1660’ta Almanya’da
yayınlanan Laypziger Zaytung gazetesi olmuştur18. Avrupa’daki basın alanındaki gelişmeler
her yönüyle halkın bilinçlenmesine katkı yaparak Avrupa kültürünün gelişmesine önemli katkıda bulunmuştur19.
7 Server İskit, Amme Efkarı ve İlk Gazetelerimiz, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul
1959, s.8-9.
8 Şahin, “Sakarya Basın Tarihi…” s.4.
9 Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul 2006, s.12.
10 Atilla Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, İnkılap Kitapevi, Ankara, 2001, s.1, Kabacalı, bu
bilgiyi doğrulamamakta ve Hollanda’da Haarlem’de 1430’lu yıllarda Laurens Coster’in bir matbaa kurduğunu, Gutenberg’in basım işini Coster’in çırağından öğrenmiş olduğu bilgisini vermektedir. Alpay Kabacalı,
Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2000, s.3.
11 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.11. 12 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.1. 13 Şahin, “Sakarya Basın Tarihi…” s.5.
14 Turizm ve Tanıtma Bakanlığı Arşiv Müdürlüğü, Türkiye’de Gazeteler-Dergiler ve Basımevleri, s.7.
15 “Journal des Savants” ile aynı yılda Londra’da “Philosophical Transactions” (Acta Philosophica), 1668’de
Roma’da “Gioornale de Letterati” ve 1882’de “Acta Eruditorum”, 1741’de Amerika’da “American Magazine” ve “General Magazin” yayınlanmıştır. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.1.
16 Fuat Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi (1728-1922, 1831-1922), Birinci Kitap Osmanlı İmparatorluğu Dönemi,
s.69.
17 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.11. 18 Şahin, “Sakarya Basın Tarihi…”, s.5.
19 Çelik, “Cumhuriyet Döneminde Aydın Basını”, s.147, Baki Sarısakal, Samsun Basın Tarihi, Samsun
1-OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E TÜRKİYEDE BASININ GELİŞİMİ
Osmanlı Devleti’nde ilk Musevi matbaası İstanbul’da David ve Samuel Nahmes adlı kardeşler tarafından 1493’te, ilk Ermeni matbaası 1564-1567 yılları arasında Tokatlı Abgar Tıbir tarafından, ilk Rum matbaası da Rahip Nicodimus Metaxes tarafından 1627’de faaliyete geçirilmiştir. İlginç olan ise, 1494-1729 yılları arasında faaliyet gösteren azınlık matbaalarının sayısının 37’ye çıktığı halde tek bir Türkçe nüsha baskı yapmamış olmalarıdır20.
Türkçe yayın yapan matbaa kurulması yolunda ilk adım, Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi’nin 1724’te İstanbul’a dönmesinden sonra matbaa kurmak için yanına Dergah-ı Ali Müteferrikalarından İbrahim Efendi’yi alması ile atılmıştır21. Yirmisekiz Çelebi Zade Sait
Efendi ve İbrahim Müteferrika matbaanın kurulmasına izin alabilmek için hazırladıkları “Risalet-ül müsemmati bi vesilet’ül tıbaa” adlı raporu III. Ahmet’e sunmuşlardır. Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi tarafından 7 Temmuz 1727’de verilen fetva ile matbaanın faaliyete geçmesinde engel bir durum kalmamıştır22. III. Ahmet’in hazırlatmış olduğu
fermanda, tefsir, hadis, fıkıh ve kelam kitapları tab etmemek şartıyla matbaaya izin verildiği belirtilmiştir23. Lale Devri’nde (1718-1730) halk tarafından “Basmahane” adı verilen
“Dar’üt-Tıba’at-Ül Amire”, İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim semtindeki evinin alt katında 14-16 Aralık 1727’de faaliyete geçmiştir24. Lale Devri, Patrona Halil isyanı ile son bulduysa da
isyancıların bu dönemin önemli bir adımı olan matbaaya zarar vermedikleri görülmüştür25.
Osmanlı Devleti döneminde yayınlanan ilk gazete, 1795’te Fransızlar tarafından26
İstanbul’da Fransız Elçiliği Basımevinde basılan “Bulletins Des Nouvelles” (Haberler Bülteni) olmuştur27. Avrupa geçen 300 yılda kitap basımı devam ederken gazete basımında da
önemli mesafeler almıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk matbaanın kuruluşu gazete yayıncılığının başlamasında yeterince etkili olmamış, önce Fransızca, sonra İngilizce ve daha sonra azınlık dilleri ile gazeteler yayınlanmış, Türkçe ilk gazetenin yayınlanması için yaklaşık bir yüzyıla ihtiyaç duyulmuştur28.
Gazetenin çıkışında yaşanan gecikme nedeniyle, gazete Osmanlı modernleşmesinin gerçekleştirilmesi için sihirli bir araç olarak düşünülmüştür. Bir gazeteden beklenebileceklerin ötesinde, gazetenin toplumu demokratikleştirmesi, çağdaşlaştırması, yeni ideolojileri yayması
20 Osmanlı Devleti’nde Maruni Araplar ilk matbaalarını 1610’da faaliyete geçirmişlerdir. Girgin, Türk Basın
Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.2, Kabacalı, Musevilerin ilk matbaayı Osmanlı Devleti’nde faaliyete geçirmeleri
ile ilgili olarak farklı bilgiler vermektedir. Bkz. Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın, s.9-10. Yeni Türkiye’de, Ermeniler tarafından ilk matbaanın İtalya’da matbaacılık öğrenen “Sivaslı Apkar” tarafından kurulduğu bilgisi yer almıştır. (Çok Yazarlı), Yeni Türkiye, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul 1959, s.173.
21 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik ,s.4.
22 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.14. Parmaksızoğlu “Vesilet’ül Tıbaa”nın Damat İbrahim
Paşa’ya sunulduğu bilgisini vermiştir. Abbas Parmaksızoğlu, Türk Gazetecilik ve Basın Tarihi, Dünya Haberler Ajansı D.H.A. - Neşriyatı, Dizerkonca Matbaası, İstanbul 1959, s.5.
23 Parmaksızoğlu, fermanın tarihi için 1726 (H.1139)’yı vermiştir. Parmaksızoğlu, Türk Gazetecilik ve Basın
Tarihi, s.6.
24 Basılacak ilk kitap olan “Kitab-ı Lügat-ı Vankulu” (Vankulu Sözlüğü) dizgisine 16 Aralık 1727’de başlanmış
ve 31 Ocak 1729’da ilk kitap olarak basılmıştır. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.4-5. Fuat Süreyya Oral, matbaa için bir konak satın alındığı bilgisini vermiştir. Ayrıca, matbaanın idaresi için bir nezaret kurulduğunu ve vakanüvis Sait Efendi’nin nazırlığa getirildiğini belirtmiştir. Oral, Türk Basın Tarihi, s.72.
25 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.15.
26 Hıfzı Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2003, s.34.
Parmaksızoğlu, bu gazetenin yayınlanma tarihi olarak 13 Ağustos 1794’ü vermekte ve “yani Fransa İhtilali
senelerinde…” demektedir. Parmaksızoğlu, Türk Gazetecilik ve Basın Tarihi, s.10.
27 Bu gazete Fransız Devrimi’ne destek vermek amacıyla aynı dönemde yayınlanmaya başlamıştır. Atilla Girgin,
Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları:50, İstanbul 1997, s. 1, Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.10.
ve toplumu eğiterek kültürlü bir hale getirmesi beklenmiştir29. Belki bunların hepsi ilk anda
amaçlanmış olmasa da, Osmanlı’da gazetelerin varolmasındaki en temel amaç; “tenvir ve terbiye”30 ya da bugünkü anlayışımızla “eğitim” olmuştur.
Osmanlı Devleti topraklarında yayınlanan ilk gazete 20 Kasım 1828’de Kahire’de (Arapça) - Türkçe yayınlanan Vekayi-i Mısrıyye olmuştur31. Mehmet Ali Paşa Vekayi-i
Giridiye’yi 1830’da Hanya’da yayınlatmıştır32. İstanbul’da ise 1 Kasım 1831’de ilk resmi
gazete olan “Takvim-i Vekayi” yayınlanmıştır33. Bu gazetenin arkasından 1 Ağustos 1840’da
“Morning Herald” adlı gazetenin muhabirliğini yapmış olan34 William Churchill adında bir
İngiliz tarafından Türkiye’nin yarı resmi ilk gazetesi olan Ceride-i Havadis yayınlanmıştır35.
Ceride-i Havadis’in ilk sayısının önsözünde, “eğitimin insanlığın başlıca çabası olmak gerektiği ve gazetenin de buna katkısının inkar edilemez” olduğuna dikkat çekilmiştir36.
Bu gazetelerin çalışanları devletin memurları olup, gazete çıkarmayı görev olarak yapmışlardır. Çalışanlar zaman zaman başka işlere de atanmışlardır. Gazete çalışanlarından bazıları elçi, Şura-yı Devlet üyesi, müsteşar, nazır hatta sadrazamlığa dahi getirilmişlerdir37.
Osmanlı Devleti’nde yayınlanan ilk dergi Hekimbaşı Abdülhak Molla tarafından 26 Mart 1849’da yayınlanan “Vakayi-i Tıbbiye olmuştur38. Bu dergi de yayınlanan ilk gazete Takvim-i
Vekayi gibi resmi nitelikte olmuştur39. 1860’da Ceride-i Askeriye, 1865’de Takvim-i Ticaret
dergileri ile dergi yayıncılığı40 gelişerek devam etmiştir.
Osmanlı Devleti’nde gazete ve dergilerin yayınlanması yönünde yeni yeni adımlar atılırken, Avrupa’da basının başdöndürücü bir şekilde geliştiği görülmüştür. 1836’da Paris’te yayınlanan 59 gazetenin yıllık toplam tirajının 42 milyona, Londra’da yayınlanan 42 gazetenin toplam tirajının 39 milyona ulaşmış olması bunun en somut göstergesi olmuştur.
29 Uygur Kocabaşoğlu - Ali Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları Üzerine Gözlemler” Kebikeç, Yıl:1,
Sayı:2, 1995, s.101.
30 Kocabaşoğlu – Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.102.
31 Oral, Türk Basın Tarihi, s.70, Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.18, Kocabaşoğlu - Birinci,
“Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları Üzerine Gözlemler”, s.101, Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.24.
32 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.26.
33 1860’dan itibaren “Resmi Gazete” özelliği taşımaya başlayan Takvim-i Vekayi’nin son sayısı 24 Kasım
1922’de yayınlanmıştır. Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.6, Hamit Pehlivanlı, Takvim-i Vekâyi’nin 25 Cemaziyel - evvel 1247’de ( 1 Kasım 1831) yayın hayatına başladığı bilgisini vermiştir. Hamit Pehlivanlı, “Son Dönem Tarih Araştırmalarında Askeri Gazete ve Süreli Yayınların Yeri”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, Cilt:XXI, Sayı:61, Mart 2005, s.246. Hıfzı Topuz gazetenin yayınlanma tarihi için 11 Kasım
1831’i vermiştir. II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s.15. İskit, gazetenin yayınlanma amacını, “ Sultan “Gazete”nin kıymet ve ehemmiyetini; memlekette çıkmakta olan yabancı dilli gazetelerin siyasi hadiseler üzerinde yaptıkları tesir ve nüfuzdan öğrenmiştir” cümlesiyle değerlendirmiştir. İskit, Amme Efkarı ve İlk
Gazetelerimiz, s.9.
34 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.21.
35 Devlet desteği ve özel girişimcilik sonucu yayınlandığı için yarı resmi ilk Türkçe gazete tanımlaması
yapılmıştır. Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.6. İskit, Amme Efkarı ve İlk Gazetelerimiz, s.11, Gazete Eminönü’nde Hamidiye Türbesi karşısında kurulan basımevinde yayınlanmış ve 1843’te 150 okuyucuya sahip olmuştur. Okuyucu azlığından batan gazete, hükümete yaptığı baskı ile aldığı ayda 2.500 kuruşluk yardım ile gazetenin durumu iyileştirildiği gibi 20 yıl devletin yarı resmi yayın organı olmuştur. Girgin, Türk Basın
Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.22. Kabacalı, gazetenin yayınlanma tarihini 31 Temmuz 1840 olarak vermektedir.
Kabacalı, “Türkiye’de Matbaa Basın…”, s.61.
36 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.30.
37 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik,s.25. Ceride-i Havadis’in tüm yazar kadrosunu Bab-ı Ali
Tercüme Odası memurları oluşturmuştur. Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.26-27.
38 Kabacalı, “Türkiye’de Matbaa Basın…”, s.69. 39 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.29.
40 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.31. Kabacalı Ceride-i Askeriye’nin yayınlanma tarihi için
İdeolojik, sanat ve meslek içerikli gazete ve dergiler ile bu gelişmişliğin Avrupa sınırlarının dışına taştığı görülmüştür41.
Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis gazetelerinin yayın hayatında yer aldıkları bir dönemde 15 Şubat 1857’de doğrudan basınla ilgili olmayan “Matbaalar Nizamnamesi” yürürlüğe sokulmuştur. Bu nizamname ile basımevleri açılması iradeye bağlanırken, gazeteler hariç kitap ve broşürlerin basılmazdan önce sansür edilmesine ilişkin kararlara yer verilmiştir. Basımevlerinin her türlü kayıt altına alınması yolunda önemli çalışmalar yapılmıştır42.
1858’de Fransız Ceza Kanunu’ndan alınan maddelerin basın ile ilgili kısımları Osmanlı Ceza Kanunu’na uydurulurken, erken bir zamanda43 basın suçları tanımlamasına gidilerek kişiler
hakkında hapis ve para cezası ile gazeteler hakkında kapatma cezaları verilebilecek bir düzenleme yapılmıştır44.
Ceride-i Havadis Gazetesi’nden sonra 21 Ekim 1860’da Türk basın tarihinin ilk resmi ve yarı resmi olmayan gazetesi Tercüman-ı Ahvâl yayınlanmıştır45. Agah Efendi tarafından
hazineden yardım almadan yayınlanan gazete ile Türk basınında yeni bir dönem başlamıştır46.
Gazetenin ilk nüshasındaki mukaddime de: “Gayri resmi bir varakanın devam üzere çıkarılmasında her nasılsa şimdiye kadar milleti hakimeden hiçbir kimsenin ihtiyarı zahmet etmediği” ifadesi ilk özel gazeteye işaret etmiştir47. Avrupa’da gazetelerin halkı eğittiği ve
kamuoyu oluşturduğu ve oluşturulan kamuoyunu yönettiği gerçeği Osmanlı aydınının da dikkatinden kaçmamıştır. İlk gazeteleri yayınlayan aydınlar, gazetelerin Avrupa’daki rolünün Osmanlı Devleti’nde de aynı etkiyi yapacağı, halkın eğitilmesi ve kamuoyu oluşturulmasına katkı sağlayacağını düşünmüşlerdir48.
Gazete, hükümet adamlarını övmek amacıyla yayınlanmamış, Türk basınının ilk fikir gazetesi olmayı hedeflemiştir49. Tercüman-ı Ahval anlaşılır bir dil ve içerik açısından
toplumun beklentilerine cevap veren bir gazete olmuştur50. El tezgahında basılan gazete
sadece basımevinin bulunduğu hanın altında yer alan tütün ve tömbekici Hasan Ağa’nın dükkanından satılmıştır51. Tercüman-ı Ahval’de, eğitim sisteminin aksaklıkları üzerine yazılan
Ziya Paşa’nın yazısı siyasi eleştiri olarak hükümet tarafından değerlendirilince, Mayıs 1861’de iki hafta süre ile kapatılmıştır. Bu kapatma, basın tarihinin ilk gazete kapatma kararı olmakla birlikte Tercüman-ı Ahval de ilk kapatılan gazete olmuştur52. Agah Efendi’nin
41 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.18.
42 Gazete yayınlamak isteyenlere ruhsat almaları yönündeki ilk düzenleme 1864 Matbuat Nizamnamesi’nde
yapılmıştır. Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.10. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel
Gazetecilik,s.56. Koloğlu, Matbaa Nizamnamesi’nin çıkarılmasında izinsiz litograf matbaalarındaki artışın neden
olduğuna işaret etmiştir. Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.59.
43 Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 44.
44 Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.10. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.56. 45 Ahmet Rasim, Tercüman-ı Ahval Gazetesi’nin yayınlanmaya başladığı tarihi 21 Ekim 1860 Pazartesi olarak
vermiş ve Türk basın tarihinde ilk kapatma cezası verilen gazete olduğunu belirtmiştir. Ahmet Rasim, Muharrir
Bu Ya, Türk Klasikleri MEB Yayınları, İstanbul 1990, s.195, İskit, “… kronolojik sırayla üçüncü gazetedir; fakat
hakikatte ilk gazetemizdir, çünkü: devletle ilgisi yoktur. Sahibi halis bir Türk, Agah Efendi ve muharriri de yine halis Türk Şinasi Efendi’dir” demiştir. İskit, Amme Efkarı ve İlk Gazetelerimiz, s.11.
46 Gazetenin yayınlanma tarihi olarak 21 Ekim 1860 verilmiştir. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik,
s.29.
47 Oral, Türk Basın Tarihi, s.82.
48 Turan Akkoyun, “Meşrutiyet ve Cumhuriyet Devirlerinde Afyon Basınının Kökleşmesi ve Etkisi”, Toplumsal
Tarih, Sayı:52, Cilt:9, Nisan 1998, s.46.
49 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.44, Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.35.
İskit, “…bir fikir ve içtihat gazetesidir” demiştir. İskit, Amme Efkarı ve İlk Gazetelerimiz,s.12.
50 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.45.
51 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.30. Kabacalı, gazetenin bitişikteki ya da pek yakındaki
Tömbekici Hasan Efendi tarafından gizlice satıldığı bilgisini vermiştir. Kabacalı, “Türkiye’de Matbaa Basın…” s.64.
beklentileri doğrultusunda Posta Telgraf Nezaretine tayin edilmesi, Tercüman-ı Ahval’in kapanmasına neden olmuştur53.
Bu gazeteyi İbrahim Şinasi tarafından 27 Haziran 1862’de yayınlanan Tasvir-i Efkar izlemiştir54. Şinasi Tercüman-ı Ahval gazetesinde yazarken 25. sayıdan itibaren bu gazeteden
kendi “fikir gazetesini” yayınlamak üzere ayrılmıştır. Tasvir-i Efkar makale ve başyazıları ile55 halkın bilinçlenmesine yönelik önemli bir gazete olmuştur. Gazete “Yeni Osmanlılar
Cemiyeti” nin sözcüsü haline gelmiştir56. Şinasi, dinamik bir kamuoyu oluşumu ile hükümdar
ve hükümet yanında söz sahibi bir halkın varolmasına çalışmıştır57. Bu gazetelerden başka
Türk basın tarihinde önemli yerleri olan Muhbir, İbret ve Basiret gibi gazeteler de yayınlanmıştır58. Tanzimat döneminde basın hayatında meydana gelen gelen gelişmeler bir
“efkar-ı umumiye” ve anlaşılır bir yazı dilinin oluşmasında önemli etki yapmıştır59.
1864’te basına hukuki bir düzen vermek ve basın faaliyetlerini hukuki bir çerçeveye oturtmak amacıyla 35 maddelik Matbuat Nizamnamesi hazırlanmıştır. Bu nizamname ile basın işinde yer alan yabancıların kapitülasyonlardan doğan ayrıcalıklarına son verilmiş ve Osmanlı Devleti’nde siyasi gazete çıkarmak isteyenlere ruhsat alma zorunluluğu getirilmiştir. Nizamnamede basın suçu işleyen şahıslara para ve hapis cezaları getirilirken, gazete kapatma cezası da getirilmiştir60.
2 Kasım 1864’te çıkarılan Vilayet Nizamnamesi ile Osmanlı Devleti’nde vilayetler oluşturulmaya başlanmış ve oluşturulan her vilayetin merkezinde bir vilayet matbaasının kurulması da sağlanmıştır. Kurulan bu matbaalarda yıllıklar, takvimler ve bir kısım eserler basıldığı gibi, yerel basının öncüsü olan “Resmi Vilayet Gazeteleri”nin de basımları gerçekleştirilmiştir61. İlk vilayet gazetesi Beyrut’ta 1860’da yayınlanan Hadikat al-Ahbar
olmuştur62. 14 Mart 1865’de Tuna Vilayeti’nde Türkçe - Bulgarca yayınlanan “Tuna” gazetesi
ile bu uygulama yaygınlaşmıştır63. 1866 ‘da “Fırat”, “Suriye”, “Trablusgarp”, 1867’de
“Beyrut”, “Envar’ı Şarkıyye”, 1868’de “Edirne” ve “Yanya”, 1869’da Bağdat’ta “Zevra”, “Hüdavendigar”, “Konya”, “Trabzon” ve “Selanik” vilayet gazeteleri yayınlanmaya başlanmıştır64.
53 Oral, Türk Basın Tarihi, s.82.
54 Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.7. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik,s.37.
Pehlivanlı gazetenin yayınlanma tarihini (30 Zilhicce 1278 - 28 Haziran 1862) olarak vermiştir. Pehlivanlı, “Son
Dönem Tarih Araştırmalarında…”, s.246, Fuat Süreyya Oral, gazetenin yayınlanma tarihi olarak 28 Haziran
1861’i vermiştir. Bu bir dizgi hatasının sonucu olmalıdır. Oral, Türk Basın Tarihi, s.82.
55 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.37.
56 Gazete bilim ve eğitimin gelişmesini esas aldığı gibi halkın “söz ve “yazı” yardımıyla kendisini ifade
edebileceğini belirtmiştir. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.40, Koloğlu, Osmanlı’dan 21.
Yüzyıla Basın Tarihi, s.46.
57 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.47. Gazete 831 sayı yayınlandıktan sonra kapanmıştır. Oral,
Türk Basın Tarihi, s.84.
58 Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 29.
59 Zeki Arıkan, “Dilde Sadeleşme Akımı ve Köylü Gazetesi”, Kebikeç, Yıl:2, Sayı:4, 1996, s.129-130.
60 Bu nizamname ile bir “Matbuat Dairesi” kurulması sağlanmıştır. Matbuat Dairesi’nin ilk müdürü Sakızlı
Ohannes Paşa olmuştur. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.57, Topuz, bu nizamnameyi Avrupa’da hükümetleri sarsan gelişmelerin Osmanlı Devleti’nde de görülebileceği düşünülerek önlem mahiyetinde “özenti bir yönetmelik” olarak değerlendirmiştir. Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın
Tarihi, s. 44-45.
61 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.85-86, Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.16.
Bu matbaalarda sadece baskı masrafları ödeyerek yayın yapılması imkanının verilmesi taşrada kültürel hayata hareket getirmiştir. Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.33.
62 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.31, Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi,
s.31.
63 1876’da İstanbul dışında 22’si vilayet gazetesi olmak üzere toplam 29 gazete yayın hayatını sürdürmüştür.
Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.16.
Vilayet gazeteleri ile birçok yer ilk kez gazete ile tanışmıştır. Osmanlı Devleti Vilayet gazeteleri ile merkezin görüşlerini halka duyurarak kamuoyu oluşturmayı amaçlamıştır. Bu nedenle bu gazeteler merkezin görüşleri dışında muhalif görüşlere yer vermemişlerdir65.
Gazetelerin yayınlandıkları dönemden belki de yayınlandıkları son yıllara kadar en büyük sorunları, eleman sorunu, okuyucu sayısının azlığı, abone bedellerinin tahsili, dağıtımda yaşanan sıkıntılar66 ve kendilerini resmi ilan gazetesi olmalarının ötesine taşıyamamaları
olmuştur67.
Vilayet mektupçuları tarafından yönetilen Vilayet matbaa ve gazeteleri68 yaptıkları
yayınlar ile taşra ortamına bir hareketlilik getirmişlerdir. Gazeteler yayınlandıkları vilayetlerde “birer kültür adacığı” oluşturmuşlardır. Bu gazeteler ilk başlarda bir elin parmaklarını geçmeyen matbaa ve gazete çalışanları ile yörenin entelektüellerinden oluşan bir grubun çabaları ile can bulmuştur69. Vilayet matbaa ve gazeteleri zaman içerisinde “resmi”
olma özelliğinden kendilerini kurtaramamışlar, çoğu zaman da devlet görevlilerini öven yayın organı olmaktan öteye gidememişlerdir70.
Vilayet gazeteleri genel olarak padişah, devlet memurlarının atama ve yükselmeleri, yeni yasalar ve az sayıda dış haberlere yer verirken, yerel de vilayetin ulaşım, eğitim, sağlık, haberleşme, hacıların yola çıkışları, et ve ekmek fiyatları, asayiş, doğal afet, konsolosların gezilerine ait haberlere yer vermişlerdir71.
Türk basınının hükümetin icraatlarını duyuran bir organ olarak ortaya çıkmasından sonra özel gazetelerin yayınlanmaya başlaması, yönetime muhalif yazıların yayınlanmasına kapı aralamıştır. Osmanlı yönetimine yönelik eleştirel yazıların yayınlanması, basını baskı altına almaya yönelik adım atılmasını beraberinde getirmiştir72. Basın tarihine devletin rolüne
genel olarak bakıldığında her zaman kısıtlayıcı, yasaklayıcı ve cezalandırıcı olduğu görülmüştür73. Gazeteleri maddi baskı altına almak için 1864’te her gazeteye 2 paralık pul
yapıştırması zorunlu hale getirilmiştir74. Bir süre sonrada gazetelerin hükümetin “Girit
politikası”nı eleştirmeleri nedeniyle, Ali Paşa tarafından hükümete 27 Mart 1867’de çıkarılan geçici kararname (Kararname-i Ali) ile gazete kapatma yetkisi verilmiştir. Bu yetkiyi kullanan hükümet, gazeteleri kapatarak gazetecileri sürgüne göndermekte tereddüt etmemiştir. Geçici olarak çıkarılan kararname kalıcı olmuş ve bu kararname II. Abdülhamit tarafından da kullanılmıştır75. 1860-1866 yılları arasında İstanbul’da Türkçe olarak toplam 17 gazete ve
dergi yayınlanmıştır76.
II. Abdülhamit döneminde de basının varlığını devam ettirmesi kolay olmamıştır. Namık Kemal’in Vatan Yahut Silistre piyesinin ilk sahnelendiği 1 Nisan 1873’te büyük ses getirmesi ve İstanbul’u hareketlendirmesi, sancılı sürecin düğmesine basılmasını geciktirmemiştir. Çok geçmeden İbret gazetesinde yer alan “hükümete bağlı olan millet” yerine “hükümetin egemen olan milleti” ibaresinden dolayı İbret gazetesi kapatılmıştır. Basının geç kalmışlığının Osmanlı Devleti’nin geri kalmışlığına yol açtığına inanan Namık
65 Çelik, “Cumhuriyet Döneminde Aydın Basını”, s.148.
66 Kocabaşoğlu - Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.107. 67 Kocabaşoğlu - Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.109. 68 Kocabaşoğlu - Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.102. 69 Kocabaşoğlu - Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.104-105. 70 Kocabaşoğlu - Birinci, “Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları….”, s.103. 71 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.35.
72 Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s.10.
73 Uygur Kocabaşoğlu, “2000’lere Doğru Türk Basını!” Kebikeç, Yıl:1, Sayı:2, 1995, s.96.
74 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.61, Gazetelere 2 paralık pul yapıştırılması 1901’de
kaldırılmıştır. Gazetelere kalan gelirden çalışanlar pay almak istediği için basın alanındaki ilk grevde bu tarihte yapılmıştır. Bkz. Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.58-59, Grev için bkz. Topuz, II. Mahmut’tan
Holdinglere Türk Basın Tarihi, s.70-71. Abdülhamit’in tahta geçişinin 25. Yıldönümünde, Topuz’un ifadesiyle
“Basının hoşuna gitsin diye” kaldırılmıştır. Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s.70.
75 Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s.59-60. 76 Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, s.51.
