Ç
N
A
E
M
7
7
ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA MERKEZİ
İSTANBUL-TÜRKİYE
Ç N A E M V E T Ü R K İ Y E D E
F İ L M D O Z İ M E T R İ S İ U Y G U L A M A S I
V E
1 9 6 2 - 1 9 6 9 S O N U Ç L A R I
Selâhattin A. GÖKSEL, Hasret ŞENKON
ÇNAEM 77
ÇNAEM VE TÜRKİYE'DE FİLM D02İMETRİSİ UYGULAMASI VE
1962 - 1969 SONUÇLARI
S.A.GÖKSEL, H. ŞENKON
Eylül 1970
Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi P.K. 1, Hava Alanı, İstanbul
S a y f a
1. Giriş ... 2
2. ÇNAEM.Film Dozimetrisi Servisi ... 3
3. Türkiye'de Film Dozimetrisi ... 4
4. ÇNAEM.ve Türkiye'de Film Dozimetrisi ile Personel Radyasyon Monitoring Sonuçlarının incelenmesi ... 5
5. Nötron Monitoring! ... 8
6. Fazla Doz Alanlar ... 9
7. Sonuçlar ... 9
8. Teşekkkürler ... 11
9. Referanslar ... 12
1
.
Ö Z E T
Bu raporda ÇNAEM Sağlık. Fiziği Bölümünce yönetilmekte olan Film Dozimetrisi Servisinin çalışmaları İncelenmekte ve 1962-1969 yılları arasında ÇNAEM ve Türkiye’de Film Dozimetrisi metodu ile radyasyon monitoringi sonuçları tartışılmaktadır.
1962 yılından itibaren 8 yıllık bir süreyi kapsayan bu uygulama, Türkiye’de radyasyon ve radyoaktif maddelerle çalışanların maruz kal dıkları dozların dağılımı bakımından bazı genel sonuçlara varılması ve özellikle fazla doz alanların durumlarının düzeltilmesi ve dolayısı ile daha etkin bir radyasyon korunması sağlanması bakımlarından tavsiyeler yapılmasını mümkün kılmaktadır.
1. Giriş
Radyoaktif madde ve İyonlaştırıcı radyasyonlarla çalışan kimseleri bunların zararlı biyolojik etkilerinden korumak için uygun bir personel monitoring metodunun kullanılmasının gerekliliği bugün bütün dünyaca ka bul olunan bir gerçektir.
Kişilerin radyasyon tehlikelerinden etkin bir şekilde korunabilme- leri, ancak maruz kaldıkları radyasyon dozlarının güvenilir bir metodla
ölçülebilmesi ile mümkün olmaktadır. Zira, radyasyon tehlikeleri hakkın
da bugünkü bilgilerimiz, maruz kalınan radyasyon dozlarının belirli sı nırlar altında kaldığı sürece insan sağlığı üzerinde önemli sayılacak zararlı etkiler meydana getirmediğini ortaya koymaktadır. Maksimum Müsaade Edilen Doz (MMD) denilen bu sınırlar Milletlerarası Radyolojik Korunma Komisyonu (ICRP) tarafından bu konudaki en son bilimsel bulgu lara göre tayin ve tesbit olunmakta ve tavsiyeler halinde yayınlanmakta
dır. ICRP’nin en son (1965) tavsiyelerine göre radyasyonlarla çalışan
ların zarar görmeden bütün vücudlarının maruz kalabileceği radyasyon do zu yılda 5 rem veya 5000 mrem’dir (1).
Her ülke ICRP’nin bu tavsiyelerini göz önüne almak üzere kendi rad yasyon korunma ve güvenlik standartlarını tesbit ettiği gibi Milletler arası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA), Milletlerarası Çalışma Örgütü(ILO) ve Avrupa Nükleer Enerji Ajansı (ENEA) gibi bazı milletlerarası kuruluşlar da bu konuda Temel Güvenlik Standartları yayınlamaktadır (2,3,4).
Türkiye’de 1968 yılına kadar, bu konuda hiç bir standard bulunmadığından
ICRP tavsiyeleri aynen uygulanmakta idi. Bu boşluğu doldurmak üzere
3
.
lanarak 25 Nisan 1967 gün ve 12582 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır (5). Tüzüğün ön gördüğü "Radyasyon Sağlığı Yönetmeliği" de 1968 yılı içinde hazır
lanarak yürürlüğe konmuştur (6). Bu yönetmelik, radyasyon sağlığı bakımın
dan genel hükümler, radyoaktif madde ve radyasyon cihazlarının ruhsata bağ lanması, radyasyon korunması standartları, endüstriyel radyografide güvenlik kuralları, X-ışınları ve radyoaktif maddelerin tıpta kullanılması gibi hu susları kaps amakta ve radyasyonlarla çalışanların sağlığını korumak amacı ile diğer korunma tedbirleri yanısıra "Personel Monitoringi" zorunluğunu da koymaktadır (6).
Personel monitoring, radyasyonla çalışan kişilerin aldıkları dozları ölçme işlemi olup, kişiler tarafından taşınan film dozimetresi, cep dozi- metresi, cep iyonizasyon odası ve diğer bazı cihazlarla yapılmaktadır. Ucuz, sağlam ve basit olmaları ve aynı zamanda kişilerin aldıkları dozlar
için daimi bir belge teşkil etmeleri bakımından "film dozimetreleri" bugün için en uygun ve yaygın olarak kullanılan personel monitoring aracıdır.
2. ÇNAEM Film Dozimetrisi Servisi
Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezinde 1962 yılından beri
film dozimetresi ile personel monitoring yapılmaktadır. ÇNAEM Sağlık
Fiziği Bölümüne bağlı bir servis olarak çalışan Film Dozimetrisi Labo ratuarı Merkezde çalışan bütün personele kişisel bir film dozimetresi
tahsis etmektedir. Kullanılan dozimetreler ÇNAEM tipi olup tamamen
yerli malzeme ile imal edilmiştir. Başka bir raporumuzda (7) ÇNAEM
Film Dozimetresi ve Servisi hakkında ayrıntılı bilgi verildiğinden bu rada ayrıca bahsedilmeyecektir.
ÇNAEM personeli monitoring bakımından üç gruba ayrılmış olup, birinci grup veya A Grubuna Reaktör, Radyoizotop Üretim, Kimya, Fizik ve Sağlık Fiziği Bölümleri personeli dahil olup filmleri her 15 günde
bir değiştirilerek değerlendirilmektedir. B Grubunda radyasyon veya
radyoaktif maddelerle sürekli çalışmayan fakat görevleri icabı radyas yona maruz kalabilen personel bulunmakta ve filmleri ayda bir değerlen
dirilmektedir. C Grubunda ise radyasyon çalışmaları ile hiç bir ilgi
si bulunmayan İdarî ve yardımcı personel bulunmakta olup filmleri her üç ayda bir değerlendirilmektedir.
3, Türkiye'de Film Dozimetrisi
ÇNAEM Film Dozimetrisi Servisi 1963 yılından itibaren Türkiye'nin çeşitli şehirlerinde radyasyon ve radyoaktif maddelerle çalışan personelin radyasyon korunmasını sağlamak amacı ile memleket çapında bir servis ha
line getirilmiştir, 1969 yılı sonuna göre, ÇNAEM'in 211 personeli dışında
çoğunluğu İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük şehirlerde olmak üzere, Türkiye’nin çeşitli bölgelerindeki hastahane, dispanser, üniversite, araş tırma laboratuarı ve endüstri tesislerinde çalışan 2217 kişi bu servisten
yararlanmaktadır. Bu personel 338 değişik iş yeri veya müessesede çalış
maktadır.
ÇNAEM Film Dozimetrisi Servisinden yararlanan her radyasyon işçisine bir kişisel film dozimetresi tahsis olunmakta ve her ay sonunda değiştiri len filmler değerlendirilerek kişinin aldığı radyasyon dozu tayin edilmek
tedir. Tayin edilen kişisel dozlar, listeler halinde kişilerin çalıştık
ları müesseselere ve dolayısı ile kendilerine bildirilmektedir. Bu doz
kartlarına işlenerek her radyasyon işçisinin bir radyasyon sicili
tutulmaktadır. 3 aylık veya yıllık doz seviyeleri maksimum müsaade
edilen miktarları aşanlara durum yazılı olarak bildirilerek bu fazla doz almanın nedenleri sorulmakta ve alınan cevaplara göre gerekli ko runma tedbirleri tavsiye olunmaktadır.
Tablo I. de Türkiyefde film dozimetresi ile radyasyon kontrolü yapılan müessese ve personel sayısında yıllara göre artış görülmektedir.
Tablo I. den anlaşılacağı gibi 1969 yılında Film Dozimetresi kulla nan müessese sayısı 1968 yılına göre %22, personel sayısı ise %16,4 ora nında bir artış göstermiştir.
4. ÇNAEM ve Türkiye'de Film Dozimetrisi ile Personel Radyasyon Monitoring Sonuçlarının İncelenmesi
Türkiye'de radyasyonla çalışanları: a) X-ışmları ile çalışanlar, b) radyoaktif madde ve diğer radyasyon yayan cihazlarla çalışanlar ol
mak üzere iki büyük kategoriye ayırmak mümkündür. Daha önce yayınlanan
bir raporumuzda (7) 1965 y ı l m a kadar film dozimetrisi ile monitoring
sonuçlarını inceleyerek bazı sonuçlara varmıştık. Halen elimizde 1963
yılından 1969 sonuna kadar 7 yılı kapsayan sonuçlar bulunduğundan bu sürenin daha kesin yargılara varılmasını sağlayacağı kanısındayız.
Tablo II. de 1963-1969 yılları arasında Türkiye'de film dozimetrisi ile yapılan personel monitoring sonuçları görülmektedir.
Tablo II. den hemen görüleceği üzere X-ışınları ile çalışan perso nelin yıllık ortalama dozları radyoaktif maddelerle çalışanlarınkinden
sürekli olarak büyük kalmaktadır. 7 yıllık süre için yıllık ortalama
724 mrem, radyoaktif maddelerle çalışanlar için ise 326 mrem bulunur. Yani X-ışınları ile çalışanlar bu 7 yıllık süre içinde radyoaktif madde
lerle çalışanlara göre yaklaşık olarak 2,2 defa daha fazla radyasyon do zuna maruz kalmışlardır.
X - ı ş m l a r ı ile çalışanların ortalama dozları radyoaktif madde ile çalışanlardan 2,2 defa yüksek olmasına rağmen bu ortalama doz, maksimum
müsaade edilen yıllık dozun ancak %14'ünü teşkil etmektedir. Radyoaktif
maddelerle çalışanlar ise yıllık müsaade edilen dozun %7 si oranında doz almışlardır.
İlginç olabilecek diğer bir husus, radyasyon işçileri tarafından
alınan doz dağılımının incelenmesidir. 1962-1969 arasındaki sürede
ÇNAEM dahil olmak üzere radyasyon ve radyoaktif maddelerle çalışan bü tün personelin aldıkları dozları 0,5 rem'lik dilimlere ayırarak her dilimdeki personel sayısını radyasyona maruz kalan toplam personelin yüzdesi olarak ifade ettiğimiz takdirde Şekil 1. de gösterilen doz dağı
lımı bulunmaktadır. Şekil 2 ve 3 de ise aynı süre için sadece X - ı ş m -
ları ve radyoaktif maddelerle çalışanların doz dağılımı görülmektedir. Bu şekillerden açıkça görüleceği üzere Türkiye'de radyasyonlarla çalışanların %89,6 sı yılda 0,5 rem'den daha az radyasyon dozu almak
tadır. Bu oran X-ışınları ile çalışanlar için %89 ve radyoaktif madde
lerle çalışanlar için ise %91,6 dır. Milletlerarası Radyolojik Korun
ma Komisyonunun (ICRP) radyasyon işçileri için alınmasına müsaade ettiği maksimum yıllık doz 5 rem olduğu halde Türkiye'deki radyasyon işçileri nin büyük çoğunluğunun bu sınırın 1/10 dan daha az radyasyona maruz kal makta olduğu sonucuna varılmaktadır (bu değer radyasyon işçisi olmayan
7
.
yılda 1 remfden daha az radyasyon dozu alanların oranı X-ışınları ile çalışanlar için %94,9 , radyoaktif maddelerle çalışanlar için %96,2 dir. Aradaki fark, bu doz seviyesi için istatistik olarak henüz anlamlı ol duğu halde, 2 rem1in altında doz alanlar halinde bu oranlar %98,3 ve %98,1 olduğundan aradaki farkın istatistik bakımından anlamlı olmadığı hemen görülmektedir.
ÇNAEM personelinin durumu 1962-1969 yılları arasındaki sürede ayrı ca incelendiği takdirde A ve B gruplarında çalışan bütün personelin al dıkları dozları aynı şekilde 0,5 rem'lik dilimlere ayırarak her dilim deki personel sayısını radyasyona maruz kalan toplam personelin yüzdesi şeklinde ifade edersek Şekil 4 ve Şekil 5 de gösterilen doz dağılımları bulunmaktadır.
Bu doz dağılımlarının incelenmesinden görüleceği üzere, ÇNAEM A Grubu personelinin %84.6 sı, B Grubu personelinin ise %96,2 si yılda
0,5 r e m M e n daha az radyasyon dozu almaktadır. Böylece radyasyon işçi
si sayılmayan C Grubu personeli hariç tutulduğu takdirde dahi ÇNAEM per sonelinin büyük bir kısmının radyasyon işçisi olmayanlar için müsaade olunan yıllık doz kadar veya daha az radyasyona maruz kaldığı anlaşıl maktadır.
Diğer taraftan, aynı şekilde, yılda 1 rem veya daha az doz alan ların y.üzdeleri hesaplandığı takdirde; A Grubu için %92,9 , B Grubu için ise %98,7 bulunmaktadır. Yılda 2 rem veya daha az doz alanlar için bu yüzdeler A Grubu için %96,7 , B Grubu için %99,6 olup her iki grup ara sındaki fark bu doz seviyesi için dahi istatistik olarak anlamlıdır.
1962-1969 arasındaki 8 yıllık süre için kişi başına yıllık ortala ma dozların ortalaması alındığı takdirde ÇNAEM A Grubu için 350 rarem,
B Grubu için 98 mrem, C Grubu için ise 12 mrem bulunur. Yani A Grubu personeli B Grubunda çalışanlara göre yaklaşık olarak 3,5 defa daha
fazla radyasyon dozuna maruz kalmışlardır. Buna rağmen A Grubu perso
nelinin 8 yıllık ortalama dozu maksimum müsaade edilen yıllık dozun an
cak %7 sini teşkil etmektedir. Bu oran B Grubu için %1,9 dur.
5. Nötron Monitoringi
ÇNAEM A Grubu personeli ile Türkiye1de nötron kaynağı kullanan 7 müessese personelinden bazıları çalışmaları sırasında nötronlara da ma ruz kaldıklarından, bunların film dozimetrelerine beta-gamma filmlerine ilâveten, hızlı nötronları detekte etmek üzere, özel bir emülsiyon ihti va eden "nötron monitoring" filmleri konulmaktadır.
Hızlı nötron monitoringi, emülsiyon içindeki hidrojen atomlarına hız lı nötronların elâstik çarpması ile yerlerinden fırlatılan protonların yine emülsiyon içindeki hareketleri sırasında hasıl ettikleri iyonizasyon sonucu meydana gelen izlerin mikroskop altında sayılması esasına dayanmak tadır. Böylece hızlı nötronlara maruz kalan kişilerin nötron filmlerindeki proton izleri sayısı Standard bir Pu-Be nötron kaynağı ile kalibre edilmiş bir nötron filmi ile karşılaştırılarak kişinin aldığı hızlı nötron dozu tayin edilmektedir.
1962-1969 yılları arasındaki 8 yıllık sürede ÇNAEM A Grubu personeli nin maruz kaldıkları hızlı nötron doz dağılımı Şekil 6 da görülmektedir. Şekil 7 ise bütün Türkiye’de nötronlarla çalışanlar için doz dağılımını vermektedir. Bu dağılımların incelenmesinden anlaşılacağı üzere maruz k a l m a n hızlı nötron dozları nisbeten önemsiz olup ÇNAEM A Grubu persone linin % 9 8 ri, diğer müesseselerde çalışanların ise tümü yılda 100 m r e m ’den
9
.
daha az hızlı nötron dozu almaktadır.
6. Fazla Doz Alanlar
Film Dozimetresi Monitoring sonuçları, genellikle radyasyonla ça lışan personelin yıllık müsaade edilen dozun çok altında radyasyon do zu aldığını göstermesine karşıt bir kısım personelin de yıllık maksimum müsaade edilen doz olan 5 r em1in çok üstünde radyasyona maruz kaldığını
ortaya koymaktadır. Fazla doz alanların büyük bir çoğunluğunu X - ı ş m -
ları ile çalışanlar teşkil etmektedir. ÇNAEM'de 1962 yılından beri
yılda 5 rem*in üstünde doz alan hiçbir kimse olmadığı gibi radyoaktif maddelerle çalışan diğer müesseselerde ayni süre içinde bir tek fazla doz alma olayı tesbıt edilebilmiştir.
Fazla doz alınma olaylarında durura derhal ilgili müesseseye bildi rilerek fazla doz alınması nedenlerinin araştırılması istenmekte ve a- lınan bilgilere göre durumun düzeltilerek fazla doz alınmasını önlemek için gerekli tavsiyeler yapılmaktadır.
Tablo III. de 1963-1969 yılları arasında Film Dozimetrisi Monitoringi ile tesbit olunan fazla doz alma olayları görülmektedir.
7. Sonuçlar
Film Dozimetrisi metodu ile 1962-1969 yılları arasında Türkiye ça pında yapmış olduğumuz radyasyon monitoringi sonuçları bazı genel sonuç lara ve yargılara varmamıza imkân vermektedir.
a) Türkiye*de İyonlaştırıcı radyasyonlarla çalışanlardan film dozimetrisi ile radyasyon kontroluna tâbi tutulanların yaklaşık olarak %78 i
radyoaktif maddelerle çalışanların hemen hepsi film dozimetrisi kontrolüne girdiği halde X-ışını ile çalışanların ancak yarısı
kap s anmaktadır.
b) X-ışını ile çalışanların kişi başına yıllık ortalama dozu, radyo
aktif maddelerle çalışanlarmkinden 2,2 defa daha fazladır. Buna
rağmen X - ı ş m ı ile çalışanlar yıllık müsaade edilen dozun ancak %14 ü, radyoaktif maddelerle çalışanlar ise %7 si oranında radyas yona maruz kalmaktadır.
c) X - ı ş m ı ile çalışanların ortalama dozunun radyoizotop kullananlardan 2,2 defa yüksek olması, radyasyonla çalışma yüklerinin daha fazla ol ması ile açıklanabilirse de radyoaktif madde kullananların, bugün için daha iyi bir radyasyon monitoringi ve korunması sistemi altında çalış tıkları da bir gerçektir.
d) Maksimum Müsaade Edilen seviyeler üzerinde radyasyona maruz kalanla
rın hemen hepsini X-ışını ile çalışanlar teşkil etmektedir. Özellikle
X-ışını teknisyen ve laborantları fazla radyasyona maruz kalmaktadır lar.
e) X - ı ş m ı teknisyen ve laborantlarının fazla doz almaları kısmen rad yasyon korunması bakımından hatalı tesis ve cihazlarla çalışmaktan ileri geliyorsa da en önemli nedenin bu gibi personelin, radyasyon tehlikeleri ve korunması bakımlarından iyi eğitilmemiş olması olduğu
kanısındayız. Eğitim kursları ile teknisyenlerin yetiştirilmesi bu
durumu büyük ölçüde düzeltecektir.
f) Memleketimizde radyasyon korunması teknik personeli ve sağlık fizik çilerine ihtiyaç büyük olup bunların eğitimine ve sayılarının arttı rılmasına gereken önem verilmelidir.
1 1
.
8. Teşekkürler
Bu raporun düzenlenmesi sırasında 1962-1969 sonuçlarının çıkartıl ması, tablo ve şekillerin hazırlanması için gösterdikleri ilgi ve yardım larından dolayı Film Dozimetrisi Grubu Teknisyenlerinden Şükran Yıldırım, Saliha Peker ve Salime Özsöz’e, raporun yazılması, tablo ve şekillerin çizilmesi sırasındaki yardımlarından dolayı Sekreter Hülya Cabi ile Teknik Ressam Necdet Birinci’ye teşekkürler ederiz.
Ayrıca raporun basılmak üzere yazılması ve basılması için büyük bir titizlikle çalışan Yayın Servisi elemanlarına yardımlarından dolayı
9. Referanslar
1. Recommendations of the International, Commission on Radiological Protection (Adapted September 17, 1965), ICRP Publication No. 9, Pergamon Press, 1966.
2. Basic Safety Standards for Radiation Protection (1967 edition), Safety Series No. 9, International Atomic Energy Agency (IAEA), Vienna, 1967.
3. Manual of Industrial Radiation Protection, International Labour Office (ILO), Parts I,II,III,IV,V Geneva, 1964.
4. Radiation Protection Norms, European Nuclear Energy Agency (ENEA), Revised Edition, 1968.
5. Radyasyon Sağlığı Tüzüğü, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 12582, 25 Nisan 1967.
6. Radyasyon Sağlığı Yönetmeliği, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 13070, 6 Aralık 1968.
7. S.A. Göksel ve H. Topalgökçeli, "ÇNAEM ve Türkiye'de Radyasyonlardan Korunmada Film Dozimetresi Kullanılması ve 1961-1965 Sonuçları",
İzotop Uygulama Simpozyumu, 16-18 Mayıs 1966, İzmir, AEK Bilimsel Yayınları No. 19, ss. 33-43, 1967.
TABLO. I
T Ü R K İY E 'D E FİLM D O ZİM E T R İS İ K U LLANAN M Ü ESS ESE
SAYISINDAKİ A R TIŞ
YILLAR
M ÜESSESE SAYISI
PERSONEL SAYISI
1962
1
103
1963
28
334
1964
81
916
1965
128
1183
1966
159
1568
1967
219
1590
1968
278
2085
1969
339
2428
TABLO. I
1963.1969 FİLM DO ZİM ETRİSİ PERSONEL MONİTORİNG
SONUÇLARI
Y IL L A R X _ IŞ IN L A R ( İL E Ç A L IŞ A N L A R R A D Y O A K T İF M A D D E İ L E Ç A L IŞ A N L A R P E R S O N E L SAYISI K İŞ İ B A Ş I N A Y IL L I K O R T A L A M A D O Z ( m r e m ) P E R S O N E L S A Y IS I K İŞ İ B A Ş IN A YILLIK O RTALAM A D O Z ( m r e m )1963
194
802
140
331
1964
641
1376
223
353
1965
891
642
238
396
1966
1129
584
290
267
1967
1187
747
319
387
1968
1566
679
407
354
1969
1886
241
433
196
A L A N L A R IN V U Z D 0 1 2 3 4 5 DOZ ( r e m / y ı l ) Ş e k i l: 1
DO Z A L A N L A R IN Y U Z D E S I TOG. 09 Ş e k i l : 2 D O Z ( r e m / y ı l ) S Ş e k il: 3
D O Z A L A N L A R IN Y U Z D DOZ ( r e m / y ı l ) f|B" GRUBUNDA S e k i l : 5
D O Z A L A N L A R IN Y Ü Z D E S l' D 0 Z A L A N L A R IN Y U Z O E S I
1963_1969 YILLARI ARASINDA FAZLA DOZ ALMA
OLAYLARI
YIL
FAZLA DOZ ALMA OLAYLARI
5 J 0 rem 10 rem 'den fazla T O P L A M
