T a r i h / B e lg e s e l
altından çıkan Evliya Çelebi, Karagöz olayına da bir “çık ma” yapıp “Yıldırım Beyazıt devrinde Kör Haşan adında bir zat padişahın huzuruna, kurdu hayal perdesini, oynat tı Karagöz’ü” der..
1539’da Kanuni nin şehzade leri erkekliğe ilk adımı sün netle atarken, bu perdeye ba kanların ilklerinden olurlar.. Buradan anlaşılıyor ki Kara göz hem halkın hem de sara yın seyir unsurudur.. Şehzade lerin bu perdeden hayli hoş nut kaldığı, diğer sünnet dü ğünlerinde de yer almasından belli.. Üçüncü Murad’ın oğlu Mehmet sünnet düğününde “Oldu da bitti maşallah, iyi olur inşallah” diye hokkabaz lık yapıp, acısını dindirmeye çalışan bir dolu şaklabana de ğil, perde de “ciddi” işler kıvı ran K aragöz’e m est olmuş- tur(1582)..
Onyedinci asır Karagöz’ün ilerleme devridir. Bir dolu “ha- yalbaz” Karagöz’ü bazen Dör düncü Murad, bazen ne ünva- nı ne de payitahtı olan halktan Muratlara oynatırlar. Mehmet Çelebi bu oynatıcıların içinde en önemli isimlerden biridir. “Kör H asan”ın torunu Meh met Çelebi aileden gelen usta lıkla İstanbul’da en şöhretli Karagözcülerden biri haline gelir.. İyi Karagöz oynatmak hem “alaylı” olmayı gerektirir, hem de kültürü şart koşar. Ka ragöz perdede “dünya”lıdır.. Zaman zaman dünyayı iple mez ama dünyasız da olamaz.
Evliya Çelebi burada da kar şımıza çıkacak ve o bilgiç tavrı ile şöyle diyecektir; “Frenk dilleri konuşur, hem de hat işinde ustalar ustası bir zat tır. Musikiden de anlar olup, iki gece padişah hazretlerine onbeş saatte iki tasvir oyna tıp, türlü taklitler etmiştir..”
Evliya Çelebi, Mehmet Çe- lebi’nin 3 0 0 Karagöz oyunu bildiğinden söz edip, “Civan Nigar, Hoppa, Dilsizler, Dilsiz Arap, Arnavut, Bekri, Musta fa, Dilenci Arap, Mirasyedi, Hamam” oyunlarını repertu- vanna alır.. Oyunların adından da belli olduğu gibi Karagöz çocukların ya da belli bir kesi min malı hiç olmamıştır. Koca yetişkinler direklerarası ve başka alanlarda kurulu hayal p erdelerine yüzyıllar boyu zevkle ve istekle bakmışlardır.
ikinci Abdülhamid
dönemi-misi
Karagöz çocukların TV’ de izlediği gibi “ sütten çıkma ak kaşık” değildir. K a rm a k a rış ıP ^ b ir çinsel hayatı vardır. Çevresi cinsi sapıklarla doludur. Örneğin karısı Karagözcü hem aldatır hem de onu sürekli hor görür. Kanlı Nigar, Salkım İnci gibi tipler ise cinsel sapık
örnekleridir. Soldan sırasıyla: Karagöz, Hacivat, Feraceli Zenne, Çelebi, Yahudi, Tiryaki, Hpnam, İmam, Çubuklu Tiryaki, Kayserili, İzmir Efesi, Zühre..
KIŞI de cin gibi.. Kül yutmaz, faka basm az.. Zaman zaman utanmaz ve arlanm az.. Kimi gün iyiden ve doğ rudan yana, kimi
gün sadece kendinden yana.. Tarih, bazen gerçeğin üstüne “Hayal perdesi” kurabilir.. En olmamışı, en olmuş gösterebi lir.. Tabii ki yapan tarih değil, tarihin içindekilerdir.. Yoksa Karagöz ve Hacivat efendilerin
herhangi birşeyi saklamak gibi ne iddiaları ne de yaptıklarının üstünü örtmek gibi bir gayret leri vardır. Karagöz ve Hacivat oynar... Bildikleri ve istedikleri gibi.. Ama oynatanlar Kara göz’ü hakikatin doğrusundan
I alıp hayal perdesine kendi anlayışlarındaki “Terbiye” ölçüsü ile topluma sunar lar...
Konuya ilgi duyanların ço ğunluğu Karagöz’ün Bursa’da doğduğunu söyler.. Her taşın
nin gözde hayalbazları Serçe Mehmet’in, Katip Salih’in ve Şeyh F eh m i’nin y arattığ ı oyunlar sadece güldürü unsur ları taşımaz, politik mesajlar da verirdi. Hayalciler arasında “en büyük” sıfat Serçe Meh m et’e verilir.
Karagöz oyununun hamalı olarak ad lan d ırılan S erçe Mehmet, Abdülhamid’in hu zuruna da çıkmış ve bu gül m eyen padişahı da güldür- m üştü. Bir keresinde hayal perdesini Yıldız Sarayı’mda kurmuş, Karagöz’ü konuştur maya başlamıştır:
“Aya bak, yıldıza bak,
t
u karşıki kıza bak...” u normalde söylenmesi ge reken sözdür ama işin içinde A b d ülh am it olunca Serçe Mehmet anında ekspres san sürle kendini denetler ve “Yıl dız”! oyundan çıkarır.“Aya bak, havaya bak, Karşıki tavaya bak..” Arkadaşları gösteri sonunda ona takılırlar “Yahu hoca, çok havalı oldu”.. Serçe Mehmet hemen cevap verir.. Boşver “Y ıldızlı” olm asından daha hayırlıdır..
Görüldüğü gibi Karagöz es nek ve kurtarıcıdır. “Yıldız” sözcüğünün kullanılmasının yasak olduğu o karanlık dö nemlerde bile hemen anında kıvırıp, vaziyeti kurtarır..
Ama ne var ki A bdülha- mit’den kurtardığı Serçe Meh m et’i yoksulluktan ku rtara mayacaktır. Mehmet onca gü zelliklere, tiyatronun o anlatıl ması zor renkli hayatına “Ser ç e ” gibi konup durm uştur. Ama “Serçe”nin M ehm et’in talihine pek konduğu söylene mez.. Çünkü Darülaceze’de öl müştür..
“Ey hak, perdemi sanmayın bezden / Hisse alın siz de Ka- ragöz’den” diyerek...
Pek ders aldığımız söylene mez.. Hayali, Küçük Aliler, İs m ail Düm büllüler, Müjdat Gezenler Karagöz’ü yıllar yılı teneffüs etm işlerdendir.. Ve Karagöz’ün ağzından söyle dikleri de pek doğrudur: “Yık tık perdeyi, eyledik viran..?”
Karagöz ve Hacivat, İstan bul hayatına renk getirenlerin başında geür. Sanki onlar bi rer İstanbullu’dur. Nice gece lerde, nice toplantılarda deği şik ustaların elinde tipler çi zerler... Genelde Karagöz ka dım sever.
T a r i h / B e lg e s e l
Soldan sırasıyla: Arap Mehmet Efe, Zenne, Arnavut, Çubuklu Acem, Çocuklu Zenne, Dadı, Kambur Mehmet Efe, Kaynana
Karagöz gözünü budaktan esirgemeyen, yergici ve bildi ğini söyleyen “Doğrucu Da- vut”un ta kendisidir. İnatçı eşeği ile konuşup ona neden yürüm ediğini soran Kara- göz'ün, hayvanın arkasına dolanıp bir ileri, bir geri ya parken “Gel ben sana insan ların nasıl ilerlediğini göste reyim” demesi, ilginçliğin de ötesinde ince bir bakıştır.
“Salıncak” oyununda Zen ne ile sallanırken cinsel do yuma ulaşıp boşalması,
Kara-göz’ün gizlemediği olaylardır. Batıklar, bizim Karagöz ile Bi zans yapımı Mimus gösterileri arasında bazı benzerliklere dik kati çekiyorlar.
Reich 1903 yılında yayınla nan kitabında, bu oyunun
çe-Cinsellik Karagöz oyunlarında yasaklandı ama halk Karagöz'ün zamparalığın a uzun süre para verdi. Sağda açık saçık Karagöz fıkralarını toplayan derginin kapağı görülüyor.. şitli k ü ltü rler deki yapısına bakıyor. Kara- göz’deki gibi M im us’da da türlü hayvanlar yer almaktadır. Karagöz’ün ki mi zaman eşeği kimi zaman kö peği ile k o n u şup şakalaşma sı bölümlerinin benzerliklerine Reich’m örnek lerinde sıkça r a s t l a m a k mümkündür. Karagöz hiç bir konuya sı
nırlayıcı ve bağnaz bir gözle bakmamıştır. Hal kın bildiğini h alk tan saklamamıştır. Hiç kim seye “Eyvallah” etm e miş, gereğinde ince es prilerle devrin padişah larına bile yüklenmiştir. Her şeyi bir güzel anla tıp yüklendikten sonra “Her ne kadar kusur et tiysek affola” diyecek kadar da uyanıktır.
Kimi zaman toplum cudur, taşlamayı çok se ver. Toplumun her kesi tine bakmaktan çekin mez. Eve erkek alan, baskına uğrayıp zina ha linde yakalanan ya da çok evlilik yapanlar ile sevici kadın lar K ara- göz’ünbakış açısmdadır.
Efsanelere, masallara ve başka oyunlardan alınmış aktarmalara sık sık rastlanan Karagöz oyunlarında ilginç ko nuları görmek m üm kündür. “Hamam” oyununda ağırlığı seviciler ile röntgenciler taşır. Bu oyunda Hacivat Çelebi’nin
karısı hamam işletm ektedir. Salkım İnci ile Şallı Natır, ka dınlar bölüm ünde çalışması düşünülen kişilerdir.
Bu kadınların en önemli yan ları ikisinin de sevici olmasıdır. Oyunda bu vurgulanırken, ka dınlardan “iki sevgili” olarak söz edilir. İki dargın sevici ba rıştırılıp hamamda göreve baş larlar. Karagöz’ün uyanık oğlu, hamama müşteri olarak girer.
İki kadın bakarlar ki, boy bos, takım tak lavat yerinde “Git bari babanı getir” derler. Karagöz bunun üzerine hama ma gelir. Seviciler Karagöz’ü kovalarken bu kez, kubbede ic- ra-i sanat eyleyen röntgenciler heyecan ve zevkten dört köşe iken paldır küldür aşağıya dü şerler.
“Sahte Esirci”de Hacivat’ın aracılığı ile Kasım B eye uşak olan Karagöz bir hafiye gibi hırsızları izler. Eşkiyalar ev ba sıp cariyeyi kaçırmıştır. Cariye Sümbül, aslında soyguncularla o rtak tır. A rdından Kasım Bey’in karısı da kaçırılır.
Kara-.
*#
Ergun HIÇYILMAZ
göz önce cariyeyi bir güzel ok şayıp gıdıklar ve soygunculara baskın yapar. Zorla çıplak oy natılan Kasım Bey’m karısı, her şeyin kaybetm ekten son anda Karagöz sayesinde kurtu lur.
İŞ PİŞİRENLER
Karagöz, “Ortaklar” oyunun da iki kadına bekar numarası yapan zamparadır. İki karısını değişik kimliklerle birbirleriyle tanıştıracak kadar da pişkin olan Karagöz, bu uğurda bir araba dayak yemeyi bile göze alır. “Sahte Gelin”de eşcinseli oynayan Karagöz’e Hacivat ka dın gibi davranır.
Hacivat, Karagöz’ün karısı nın da yardımıyla, onu bir güzel süsleyip kadın gibi giydirir. Bu oyunda “Kartopu” adını taşı yan Karagöz’ü görücüler, kadın olarak pek beğeneceklerdir.
Baskınlar, basılan kadınlar, onların tepkileri ve Karagöz’ün davranışları çok oyunda önemli yer tutar. “Çeşme” adlı oyunda zina üstüne zina görülür. Bu
oyunda Hacivat’ın karısı, Kara göz’ün karısının kötü kadın ol duğunu söylemektedir.
Hacivat da bunu hemen Ka ragöz’e yetiştirir. Karagöz araş tırmaya girer ve 5 kişiye duru mu sormasına rağmen sonuç alamaz. Bunun üzerine klasik “evden ayrılma” numarası ya par. “Hanım ben şöyle bir yol cu lu ğa çıkıyorum , ev sana em anet” der. Karagöz dışarı, Çelebi içeri... Bu sırada Haci vat’ın kızı da bir başkası ile ev de yemek değil, iş pişirmekte dir.
“Kırk Köse” oyununda za man zaman Boccacio’yu andı ran ve Cassandri’nin serüven lerine eş aşklı-meşkli benzerlik ler sunan Karagöz, kimi zaman yosmaların eline düşen bir ta lihsiz olur çıkar. Küçük Ali’ye kadar ulaşan bir oyunda konu Balat’ta geçer ve Karagöz ka ranlıkta bir yosmaya çarpar.
Kadının evinde ve muhabbe tin en koyulaştığı anda aşıklar dan biri eve dalar... Ardından da koca. Aşık yeniçeri kadını ve
Eski İstanbul'un aşk hayatı üç yüz yıl önceki Karagöz oyunlarıyla şekillenirdi.. Bunlardan Zenne (aşağıda) Orta Oyunu içinde de zuhur etti.. Kadın mı eşcinsel mi anlaşılamadan?
kocasını öldürürken Karagöz de kirişi kırıp, usta bir zampara olduğunu vurgular.
KARAGÖZ’ÜN KÖTÜ KADINLARI
Karagöz’ün kadınları dikkat lice bakıldığında genelde hep olumsuz kötü kadınlardır. “Ah laksız” evlilik dışı ilişkiler ku ran zina yapan para peşinde koşan bu tipler arasında Kara göz’ün karısı evlere şenlik biri dir.
Dedikoducu ve vırvırcı bu kadın Karagöz’ü hem aldatır hem de ona “Murdar, m usi b et” gibi iltifatkar sözcükler kullanmaktan çekinmez, Kanlı Nigar, Salkım İnci, Şallı Natır gibi tipler ise cinsel sapık ör nekleridir.
“Büyük Evlenme” oyununda ilginç başka yanlar da görmek m üm kündür. Karagöz bu oyunda eş adayı Zennelere, ah
lakının iyi olmadığını söyler. Aldığı yanıt şudur: “Biz de aşüfteyiz...”
Bununla da kalsa iyi. Ka ragöz devam eder cinsel sa pık olduğunu “İllet-i müz- mine-i zemine” sözü ile vur gular. Zennelerin cevabı ise “Buna kibar ille ti” derler şeklindedir.
K aragöz’ün “Mahbub dost” olduğunu söylemesi ile Zenneler bu kez de “Biz de Zen-dostuz” yani “sevici yiz” yanıtını getirirler. Ev lendiği gün doğuran kadın lar, kantocular, zenneler ve daha nicele ri ile Kara göz d işiler d ü n y a sın a hayli renkli bakar...
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Ta h a Toros Arşivi
