1
& ¡ b¿ ÎÆ » V MJ
\ r m
- lui
İstanbul’un fethinden sonra şehrin en eski ya pılarından Ayasofya çeşitli onarımlarla yaşa tılmış ve bunun sonucu olarak günümüze iyi bir durumda ulaşmıştır. (1)
Tarhi kaynaklar fethi izliyen günlerde Fatih Sultan Mehmet’in bu mabedi harap ve perişan bir halde bulduğundan söz etmektedir. (2) Oy sa Fatih, 1 Flaziran 1453 günü ilk cuma nama zını burada kılmış, Ayasofyayı camiye çevir dikten sonra meydana getirdiği büyük bir va kıfla yüzyıllar boyunca yaşamasını sağlamış tır. (3)
Mimar Muslihittin, Mimar Sinan-ı Atik, Mimar Ayaş, Mimar Hayrettin ve Mimar Sinan gibi ünlü Türk mimarlarının Ayasofya’ya büyük emeği geçmiştir. Sultan II. Selim’in, Sultan ili. Mehmet’in, Sultan III. Murat’ın türbeleri, Sul tan I. Mahmut'un şadırvanı, sıbyan mektebi, imareti; Sultan Abdülmecit’in muvakkithanesi; Sultan İbrahim’in sebili, çeşmesi ile Türk sanat ve kültürünün damgası buraya açıkça vurul muştur. (4)
Ayasofya'daki Türk çağı yapıları arasında kuş kusuz Sultan I. Mahmut Kütüphanesinin kendi ne has bir yeri vardır. Lâle devrinden hemen sonra Osmanlı tahtına oturan Sultan I. Mahmut (1730-1754) musikiye vâkıf, ince ruhlu sanat sever bir padişahtı. Ayasofya'ya önem vermiş, onarımlarının yanı sıra muvakkithane, sıbyan mektebi, şadırvan ve konumuz olan kütüpha neyi yaptırmıştır.
Osmanlı İmparatorluğunun son parlak çağında, Ayasofya'nın ana mekânı içerisinde h. 1152 (1736) yılında yapılan (5) bu kütüphane, çini leri, sedef kakmalı dolap kapaklan .Edirnekâni bezemeleri, yazı frizleri, tunç şebekleri ile il ginç bir eserdir. Çiçek bezemeli tunç şebeke ile ana mekândan ayrılan, dışta iki büyük Os manlI payandasının arasına yerleştirilen kü tüphane Türk süsleme ve yapı sanatının bir şaheseridir. «Ya Fettah» oymalı iki kulplu, iki kanatlı tunç kapıdan içerisine girilen kütüp hane okuma salonu, hazine-i kütüp (kitap mu hafaza salonu) ve her ikisin birbirinden ayıran bir koridordan meydana gelmiştir.
Kütüphanenin 5.80 x 7.60 m. ölçüsünde dikdört gen plânlı okuma odasının duvarları XVI, XVII, XVIII. yüzyıllara tarihlendirilen çinilerle bezen miştir. Çini panoların üzerlerinde çivit mavisi zemine beyaz celî-sülüs yazı ile Besmele, Haşr sûresinin 22. âyeti, Haşr sûresinin 23. âyeti nin baş kısmı ve Allah teâlânın güzel isimleri (Esmâi hüsnâ) yazılmıştır. Bunun yanı sıra or tada kelime-i tevhid, altta yeşil çinilerle bor- dürlenmiş yedi renkli somakiden Sultan I. Mah mut’un tuğrası yerleştirilmiştir.
Ayasofya ana mekânından mukarnas başlıklı dört tam iki yarım sütunun taşıdığı camekânla ayrılan okuma odası küçük avluya bakan üç pencere ile aydınlatılmıştır. Yakın tarihlerde yapılan onarımda bunun üzeri ahşap bir ta vanla örtülmüştür.
Kütüphanede karşılıklı «Muhammed» yazısından oluş turulmuş bir askı. - A pendant in the library com posed of two «Muhammed» inscriptions one facing the other.
XVI. yy. İznik çinileriyle süslü bir duvar. - Wall faced with 16th century İznik tiles.
Okuma odası ile Hazine-i kütübü birleştiren koridor XVI, XVII, XVIII. yüzyıllara tarihlenen çini ve dua yazılı frizler ile bezenmiştir. Âyet ve dualardan meydana gelen yazılar çinilerin yer yer değişmelerinin sonucu bir bütün ola rak okunamamaktadır.
Hazine-i Kütüp 9.70X5.80 m. metre ölçüsünde dikdörtgen plânlı olup ikisi duvarlara yapışık stalâktit başlıklı yarım, ikisi de tam olmak üze re dört mermer sütun ve üst örtüyle ayrılan iki bölümden meydana gelmiştir.
Koridordan sola kıvrılarak demir bir kapıyla girilen Hazine-i kütübün üzerinde Besmele-i şerife yazılıdır. Kapıdan girildiğinde 6.00X5 80 m. ölçüsündeki mekânın ortasına ahşap kütüp hane yerleştirilmiş olup üzeri yazma kubbe ile örtülmüştür. Kubbe kasnağındaki siyah zemin de sarı-celî yazılı Fıtır sûresinin 29-35 âyet-i kerimeleri okunmaktadır. Ayrıca kitaplığın gi riş kapısı üzerinde Sultan I. Mahmut'un tuğ rasının altında onbeş beyitlik, yeşil zeminli tâ- lik yazılı yapım kitabesi vardır. Burada da h. 1152 (1739-1740) tarihi, rakamla şiirin sonuna eklenmiştir. Hazine-i kütübün ve ahşap kitap lığın üzerinde kırmızı zemine altın yaldızlı tâ- lik yazı ile yazılmış, son beytinde kuruluş ta rihi düşürülmüş arapça bir kaside çepeçevre dolaşmaktadır.
Hazine-i kütübün kubbeli, beşik tonozlu me kânları alçı kabartma çiçeklerle bezenmiştir. Duvarlardaki yedi gömme kitap dolabı ince tel örgü kapaklıdır ve bunlardan ortadaki ah şap kitaplık Sultan I. Mahmut devri bezemesi ni en güzel biçimde yansıtan motiflerle karşı mıza çıkmaktadır.
Sultan I. Mahmut devrine tarihlenen Rama- zannâme’nin «Fasl-ı kütüphane» bölümünde şu
ilginç sözler vardır.
«Âl-i Osman'ın şevketi Yoktur nâzir-i devleti Dört gûşede medh olunur Kitâphânenin ziyneti Ziyneti dehre saldı fer Vasfa sezâdır serteser Ayasofyo camiinde Eyledi bir âli eser Etrafında dolapları Kitapla doldu her biri Ortasındaki dolapda Gösterdi üstâd hüneri» (6)
Bugün son onarım sırasında bu kitaplık (bazı nakışlara dayanarak) dört ayrı bölüme ayrılmış tır. Ramazannâme; «ortasındaki dolap» sözcü ğünü kullanarak dört ayrı parça olmayıp blok halinde tek bir parça olduğuna işaret etmekte dir. Kütüphanenin ilk defa h. 1321-1322 (1906) yılında onarıldığı dikkate alınırsa bu yanılma nın nedeni de kendiliğinden ortaya çıkmakta dır.
Hazine-i kütübün beşik tonozlu bölümü diğe rinden bir basamak yüksek, 3.70X5,80 m. öl- çüsündedir. Stalâktit başlıklı iki sütunla ayrı lan bu bölüm altlı üstlü iki pencere ile aydın latılmıştır.
I. ÇİNİLER
Sultan I. Mahmut Kütüphanesinde XVI-XVII- XVIII ve XIX. yüzyıllara tarihlenen İznik, Kü tahya ve Tekfur Sarayı çinileri bir arada kul lanılmıştır. Benzeri yapıda olduğu gibi burada da mimar, çini fırınlarına sipariş vererek komp le çini döşetmek yerine yapıyı süratle tamam lamak amacıyla piyasadaki önceki yıllara ait çini örneklerini toplamış ve bunlardan zengin bir bezeme yapmayı denemiştir.
Okuma salonunun duvarları XVIII. yüzyıla ta- rihlenen çintemâni, karolar, şakayik, hançer yapraklı, gül bezeklerle süslenmiştir.
Koridorda ise XVI. yüzyıl çini sanatının en se vilen kompozisyonlarından bahar açmış çiçek dalları ve karşılıklı panolarda iki servi ağacı görülmektedir. Hareketli konturlarla çiziImişş beyaz zeminin ortasında çiçek açmış ince erik dallarının ilginç bir görünümü vardır. Ayrıç? panoların ortasında uzanan cazip servi ağaç ları kuvvetli dekoratif şekiller halindedir. Son derece yüksek bir kompozisyon gösteren bu çinilerin motifleri şematik ve üslûplaşmıştır Mercan kırmızısı parlaklığını ve canlılığını kaybetmemiş, yeşil ve mavi renkler de bunu tamamlamaktadır.
II. KİTAPLAR
Sultan I. Mahmut kütüphanenin yapımını ta mamladıktan sonra önceki yıllarda Galata Sa ray-ı Hümâyununda toplattığı kitapları buraya göndermiştir. Bunun yanı sıra Topkapı Sarayı Hazinei- Hümayundaki çok değerli kitaplarını kendi mühürü ile mühürletip buraya vakfetmiş, ayrıca devlet ricalinden de başka kitapları bu raya hediye etmelerini istemiştir.
Muzaffer Gökman, Ayasofya Kütüphanesindeki yazma eserlerden 4863 ünün Sultan I. Mahmut, 113 ünün Şeyhülislam Sadettin Efendi ve 22 si nin de vakıflarının belli olmadığını işaret ede rek 4998 kitap üzerinde durmuştur. (7) Sultan I. Mahmut’un Ayasofya kütüphanesi vakfiye ve fihristleri Süleymaniye Kütüphane sinde olup eserleri konularına göre buraya kaydedilmiştir. (8)
Hafız-ı kütüplüğün babadan oğula geçmesi, ev lâdı olmıyan hafız-ı kütüplerin ölümlerinde ye niden vakfa intikal etmeleri ve yerlerine be ratla birini getirmeleri, bazı hafız-ı kütüplere işten el çektirme gibi nedenler bu kitapların bir yüzyıla yakın süre kendi kaderleriyle baş- başa kalmalarına yol açmıştır. H. 1247 (1831) de Mahkeme-i Şer’iyeden Kâtip Seyyid İbra him Efendi başta olmak üzere devrin hafız-ı kü- tüpleri, Ayasofya kütüphanesinin baş hafız ı kütübü Mehmet Tahir Efendi’nin de bulunduğu bir komisyon eski vakıf fihristini karşılaştırın ve yeni bir fihrist meydana getirmiştir.
Sultan II. Mahmut (1808-1839) h. 1252 de (1836) Sultan I. Mahmut’un Galata'da kurduğu kütüphaneyi dağıtınca kitaplardan bir kısmını Ayasofya’ya bir kısmını Fatih Kütüphanesine göndermiş, uygun gördüklerini da Galata’daki kütüphaneye bırakmıştır. Bu arada Sultan I. Mahmut devrinde yaşamış Elhaç Sadullah Efen di 114, Şeyhülislâm Hoca Sadettin Efendi 55, bazı hayırseverler de 36 kitap bağışlamıştır. Sultan II. Abdülmecid (1876-1908) zamanında h. 1304 (1888-1889) yılında İstanbul kütüpha nelerini tasnifi yapılıp matbu fihristleri hazır lanırken Ayasofya’dakiler de konularına göre otuzdörde ayrılmıştır. Bunlar arasında Ceylân derisine kûfi yazı ile yazılmış Kur’an, Emin ve Memun zamanına tarihlenen Dioskoride'nin Ki tap al-Haşayir tercümesi, Cami’nin Külliyatı, Muhittin’i Arabi, İbni Haldun’un eserleri, Ta- rih-i Olcayto, Mesalik al-ebsar Fî memâlik al- emsar, Tarih-i selâtin i Osmaniye, Aybet al- Hakaik vardı. Yakut-u Mustasemî’nin, Karahî- sari’nin, İbn Şeyh Hamdullah'ın yazıları ile Piri Reis’in Kitab-ı Bahriyesi, Ali Kuşçu’nun Risa- le-i Fethiye f i ’l hey ve Fazullah Hurufi’nin Câ- vidanı da bunları tamamlayan diğer ilginç ör neklerdi.
Cevdet Türkây’ın belirttiğine göre Ayasofya Kütüphanesindeki kitaplar zaman zaman tasnif edilmiştir (9). Bunun sonucu olarak iki fihrist defteri ile bir basılı fihrist kitabı ortaya çık mıştır. Birinci fihrist büyük bir yazma defter olup Sultan I. Mahmut zamanında düzenlenmiş tir. «Defter-i Sultan Mahmud-ı Evvel» denilen bu fihristin altında padişahın mühürü vardı. İkinci fihrist Sultan II. Mahmut devrine ait olup oldukça büyük bir yazma defter idi. III. fihrist diğer kütüphanelerdeki basılı fihristler gibi Sultan II. Abdülhamit zamanında düzenlenmiş ti (10).
(1) G. T. Fossati, Ayasofya-Constantinople, as recently
restored by order of H.M. the Sultan Abdul Medjid,
London 1852; E. Yücel, «Ayasofya onarımları ve
vakıf arşivinde bulunan bazı belgeler» Vakıflar Der
gisi, Ank. 1972, S.X., S. 119-238 F. Dirim tekin,
«Ayasofyanın tamirleri» Tarih Konuşuyor. İst. 1967,
S. 43, S. 3294.
(2) F. Babinger, Mehmed der Eroberer und senie zeif, Münih 1953, E. Fi. Swift, Fiagia Sophia, New York S. Tursun Bey (Flaz. M ertol Tulum), Târih-i
Ayasofya kitaplığından kartuşlara sığdırılmış ta’lik ya zılar. - ta'liq inscriptions set in cartouches in the Aya
sofya Library.
Kitaplıkta friz ve kitabe levhaları. - Frieze and inscrip
tion panel in the library.
through a double-leaved door with double handles with the inscription «Ya Fettah», and consists of a reading room and a hazine-i ku- tup (library) separated by a central corridor. The reading room forms a rectangle measur
ing 5.80X7.60 m, with walls decorated with sixteenth, seventeenth and eighteenth century tiles. Above the tile panels can be seen Jeli- Thuluth inscriptions in blue on a white ground, while below this is inserted the tughra of Sul tan Mahmut I in seven-coloured porphyry sur rounded by green tiles.
The reading room is separated off from the main body of the mosque by four whole and two half columns, and is illuminated by three windows looking on to the small courtyard. A wooden roof was added during recent
re-Ayasofya’dakl Birinci Mahmut kitaplığının kapı içi kitabesinde mermer Besmele-i şerife. - M arble besmele-i şerife
Kitap hiicrleri ve dolaplar. - Book recesses and cup
boards.
pairs.
The corridor connecting the reading room with the hazine-i kutup is decorated with sixteenth, seventeenth and eighteenth century tiles and inscription friezes, but as some of the tiles have been changed during repairs the inscrip tions are no longer completely legible. The hazîne-i kutup itself is constructed on a rectangular plan measuring 9.70X5.80 m, and is entered from the corridor through an iron door surmounted by a besmele-i şerife. The domed cradle-vaulted sections of the library are decorated with floral motifs in stucco relief. The seven cupboards built into the walls are covered with fine wire mesh, while the wooden book-case in the middle is adorned with the finest decorative motifs of the period of Mahmud I.
43
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
