Yanıltıcı iletişim (yalan) ve medya etiği

MarmnrailetiSim

YANILTICI

ilnrigitvt

(YALAN) vp-

.

MBDYA BTIGI*

Doe. Dr.

rrl"jOr Cinman $IM$EK*

*

iletisim,

kaYnaktan hedele'

ileti-sim

[ahati

i.izerinde gerEeklegen mesai akrmrdrr. Kaynak mesaJl

Koo-il,

;"4;f

ae kodlarr agarakmesajr

;;;"

iletieim

gerqeklesir'

_Pu

to-i"i.

ft.O"f tirafindan

feedback

g0n-a;i;l;;

kavnafrn

aldrfr

feed-ti.['-ir"tine

yeni-bir mesaj hazrrla-uio toOtoyorak gdndermesiyle stirer

'-l["i.

_it"tisim

k-anah iizerinde

bulu-fi."

*iiirliilii

faktdrii,

mesajrn

netlili

ue

aitartttrhfr

iizerinde olumsuz

et-ki

yaratabilir.

Bu basitleqtirilmig iletiqim siireci

, kiqi ile kigi arasrnda'gryP. ar+srnoa

;;

a^

kitle

arasrnda

olabilir'

lki

ar-ttO"ii^

t"ttbeti,

tifretmenin

srntfta dErencilcre ders anlatmasl ve blr

ll-i3ti"'

*"vOanda toplanmrq halka

hi-tabr

strastyla bu ti'ir tlefigtmtere

or-;k

"l"t"k'g6sterilebilir'

Kitleyc

hi-t'iota--t

uttinttan

agoralar

yt

9u mbvdanlar, aruk

kitle

iletiEim

araEla-rtnin

yaygrnlaqmasrytar Vell?.l1lr matbaalara, radyo, televlzyon

stuo-;;;;;u,

fiim

setlerine

terketmigler-hir.

Bileisayar ve internetin devreye

oir*.tivte.

icitle iletiqimine yeni

bo-iutlar

kazandrnlm rqtrr'

iletisim

ister kigiler arasrnda ger-ceklessin, ister

kitle

iletigim rraglan

i'"itttrtvla

olsun, soz konusu

ileti-tit

iiit".i

iEler.

Ancak,

larkh

ileti-iim

ttirleri,

mesajtn

algrlanmastn-dan, feedback'in

gdnderilme-sine kadar Eegitli gekillerde farkh

etkiler

,,

yaratrlar.

,1,':

'.'i...j

''' " ' '.. " '

j

lanetirtilttifaktorti'mesajrn

ileti-:

,,',.

','

. '.

I

_minie

_{problem olmasr}

anlamrnda-' l:: anlamrnda-' ,anlamrnda-'anlamrnda-'

drr. Bu durumda mesaj , hedef

tara-n

mt

_{Istantulinaaybiu'nJuiZz}

eyrut

findan

yanhg anlaqrlacak, veya hig

ZOOO[",y"p,1*,fmgr""t,,.btoi'

anlagrlmayaCaktrr. B-u son-durumda

gergek-Marmara lletisim regemez. yanrrs

rlstFu

durumuna,gerince... istemeden _orab'eceEi

si_

bi, _{kasten de}

_oiab'ir.

_{iril;iil.?'firi.ut,}

c"."r.t."ly"adr[rmri

kir_

I aktan kura! _{a ovu.r.r ur u}

rj rnek u"." _t

iii.ir.

_?

"'v;;;;'i""#i.

gio

"n

m es a i

ramamen deEisirdi. Bazen doEru

_{."uaq ug.mek}

_{igimize-germediEinde,}

gtiriilrii

fakto-ninu

_tr16,i

_{gr o"""".ryr"rot"ui}

rir.jz.

_izarrinirat

_neden

va_

ramazhk yaptrlr

:,:ilT

ui. gii.ugin,'vgrecefi,cevap

iizerine karqr

tarifr

'n

";l

lmi:irlendirmekten

tirrtiigu'iein

_{m,ir roana'rar}

_I

_i.e"yr",.

s ciyr

e-Yanrltma am ach.'etiEim _{ise, gtirtir tri. faktcirtinden etk'enm}

i g i retisim _

den

rark'

bir

oleudu.

_{Y;r;;;3;i"#.r.,ii.}

_i"r""

.oy[r""r.,

kaynakhn

li$?;t"il"#*"rt?_:',";t;;;;i;",ui,nit'i,niir,lrrii'laida-,,yaran,,

Yalan

Yalan olgusu - bir etik sorunudur. _{Gayriahrakidir. paradoksar} bir ge_

kitde, uazen-ahtai<i

_{uii?"i"""i"iffi}

_i

yaFn

srjyrenir.

_Bir

qavetre _{ve_}

melin

_{lezzetnisoran evsahit.rinr-,}

_rrii

d.e ciyle

ofi;;frte,,qot

_gri2"t olmuq" dememiz _eibi.

_{De;ek ki'vir.?,"rg"J;,}

_g;,iilk

!.iienen.,

oat u

genel

hir

devisle

_{ioprurruiliiT,ifr,}

_l.tarrdrrl

ortadolu

ve Akdeniz

top I u m I

a'nrir

ku zey

indr

rt;;;

;d.J

Jur,u fazra yar an a _{b'a vuro ukran na}

dair

gcizremrer

_ordifu

_{uitlr-"iffi.bu}

noktadan hareketre,

_belki

_{bi_}

pvsel

ve roplum sal -bask rr arr

"

J"h;

i"rr"

_"iJ"E

_{""r"pi"lii;ro}

a, y ar ana oagvurma

_{oranrnrn,daha}

_ytiksek

orabirecegfii

;;'il;'

_siirebiliriz

' Ni tekim,yo! un aile. basktsrir _{m- ridue}

"

"1t.r1 {iJu,

il.ii."u"

gen grerin

fi

ff

_lnfffi

:trti

#1lr

n, d i g _{erreri fre g ore dari}

a

I

"'ri",i.' _"io " e "

";1

;

:

Aile

igi yalan,

_{sosyoloji*n gok psikolojinin}

konusunu tegkil eder.

Ayn

bir ihtisas

_tonusudui

_ropiuro'at

_yarinrai

ii.,

,.y"il:i

_{ve 6zer_}

I ikte

sosyal

_psikoloj

_iyi

_ilgi

_{leniirm;k[,bi;l}

i-il;

;

G

;';,r;er,

il e tisi m,

endtisrri

iligkileri

_olrnik

_{:iiinre,tre, atana Uufasir.'} "r3'le

urra

.

iggi-igveren iliEkilerinde, _{topru sdzregme..drinemrerinde yaranrar} ige kangrr. Iqveren sendikayr, sendika da iEgiyi ;'

itn u

"t

o-"

i'

J,r'riln unouo,r. Siyasetre valan hgp vardrr. Drq poritikada, brrif. de, ig politikaya na-zaran daha bordur- B.rc;f, goz

korkutma

_{yoniemiyr{ Ilu.siio.ori}

_amaca

ydneltme siirecinde bagvirulan abartrh i,rt

aiiiriip,

y;fi;

"rinsurran _da

ihti va ermesi nedeniyle,"do!rudan _t"fiOiit"n

_aynlr.

ig

p,olitikaya gelince...yalanrn _{en srk}

.baqvuru.ldufu alandrr. Gayesi seEim _{kazanmak olan siyasi p.ar1i, Machiavf}

_ili,nin

;6iv"iJr,ruy,

,n"E_

::

!111 $,1*f:ryZesinde-bol

yatana basvurui,

S"efi

k;panyasrn_

oa

vaao eollentenn brr _{krsmrnrn gergekleEmesinin mi.imkiin olamiyaca_}

Marmnrailetisim

elde

etmekfir.

Htik{imet kurulunca da yalanlar devam eder'

T'C'

Htikii-met programlannr tetkik ederseniz, golunda igsizlik sigortasrnrn

mev-.oi.ifOu?onu

gririirsiiniiz. Hig-bir.htiktimetin de, mevcut

sosyal.-gtiven-iil.

ai:ii"fi

iginf,e bunu gerEekleqtirm esinin m

iimkiin

olam ayacaft- _19tk1t

.

EE;;Atk

ol rnasaydt, o

iatiirOe'

pro gram r_ gergekleqti rem emek

gekli nde

, O?fr"

iyi

niyetli bir durum ortayagrkardr. Yalandan

defil,

acizlikten sdz ederdik.

Siyasette etik, sadece yalandan ibaret

delildir

kugkusuz.

^illegal iliq-kileri'n kurulmasi, bu

tiir

qrkar

iligkilerinin

gizlenmesi, menfaat ve

rtig-;;ili$fiil,

us. siyasl atriat

trariii

durumlai dadaima giindeme

g-eleb]l-;;kt"iir.

Bu konudaki en garprcr rirnek, Susurluk Skandaldrr.

Hatrrla-"".ueitii"te

bir kamyonon

t,ii

Mersedes'e garpmasryla,

bir

milletveki-ii;

bfi

ffi;;

tagagr

ve

bir

emniyet mensubu, ay.nl

otomobil

iqind.e

;il;i"" ;i"tiii"

"ko*ooyunun

gtinde-ine

gelmiglerdi.

(Bkz-

Onder

Ail;;

Medyanrn

Giilii-yie

Qeteler

ve

Susurluk,

EM

Ofset'

Ankara'

6gi:

passinl;. Bu

iliqkifer

oitaya

gtkrnca,

mafyantn

DYP

Baqkanlft

t.ln

g.iOt

ttinDalan'f

1993'te 500

milyar

teklif

eunig oJ{ugu da ortaya

;]il*$.

GiineriCivaolIu,

"

Legglal

B irlegtirmek"

baqlkh

makalesinde

;;i.Gt

tu

durumun

%Urur

d'emokrasisii

6rneli oldulunu

belirtmiqtir.

(ibid.,

s.7).

Ahlak drqr davranrg, sadece yasama ya.da.yi.iriitmede

defil,

yargrda au oituya Eriabilir. Yaigrturumu.e!.er adalet ilkeleri gerEevesinde

delil

a",

_E*it

Vu da hatrr giUI fattOrtgri dit<\ate alarak Y-a.rglda bulunursa,

ah-iot

brqt davranmrE oTur. Bu arada adaletisallamakla kanunlara

uym+

oiorin'Ou da gok dnemli farklar olacaElnr belirtmek gerekir' Kanun

adil

a;Ei1,":fiamadan

gayriadil kanun gikmrgsa, yargt kurumunun

yapabi-lecefi

pek az qeY

vardr.

Avukathk mesleli

iEin yalancrhk

mesleli

dendifini

gofumuz duy-mug, ve gergekten

dj

Unrdrgrmrz

avukatlann

nedense _Eolunun. y-al?l-ct,

irfafeisii,hatta

dalavereci

oldufunu

gQrryti-9r12!ti.r.

Bu belki

de

bir

;;;i"k

rahatsrzhfrdrr.

Bu

durum ise, meslek ahlakr kapsamrnda ince-lenmelidir.

Mesleki gerekleri yerine getirmemek de, hemen hel.giin rastladrlrmrz

meslek

ahllksrzhklarr araslndadrr. Taksicinin

sizi

,

bilmediliniz

y6re-lerde adresi

arar

gibi

yaprp saatlerce dolagtrrrp daha fazla para.kazan-maya gahgmasl,

tamircinin

tamir edilmemig makinanzr geri

getiri-p,-ta-miiettigini

sciyleyerek para _{almaya Eal4mast, doktorun gereksiz} tahliller yapurmanlzr isteyerek laboratuardan yiizde almasl ya da gereksiz

ame-liyat

yapmasl,

manavln

mostrahklarla, goz boyayrp tezg?:h arkasrndaki

gtirtiti mallan

size sokugturmasl, bakkahn

hileli

tartr kullanmasr, fahig fiatla mal satrnasl, tezgahtarrn kalitesiz mah

kaliteli

diye satmaya galtq-masr, boyacrnrn boyaya fazladan su katmasr, bahkgrnrn bayat

bahlr

ta-ze diye satmasl,

ingaatgmtn

eksik malzeme kullanmast, ahgrnrn hijen

Marmnrailetisim

ko$.llara

uymadan yep-ek _piqirmesi,

_iireticinin

_{kalitesiz mal}

tiretmesi ....

Bunla.n

rtimi.i meslek ahtritr ilkeierine

oy;il;k;;suna

_{veritebi_}

lecek

_{ytizlerce drnekten sadece birkagrdrr ve hemen herkes bu}

tiir

mua-melelere muhatap olmuEtur.

Bunlann _{bir krsmrnda yalan unsuru varsa da, tiimiinde}

olmasr gerek-mez. Yalan ahlaksrzhkrann _{sadece bir}

_{geEididii.G;6fiJsureru}

yua_ na maruz

kalnz.

Polisiye

alanda

yalan.

Meslek _{eereEi valana en fazramaruz}

_k$an.

_kigiler

arasrnda polisler ve hakimler-ua.itr. _Hakim

_{il";;;sa!lamh!r,}

deliller ve kanun rar_

bikatr rle

ilgili

olup,yaranr orlaya grkarmafra

_{pfi;du'irgilenmez. Diler}

d.9visle, davada _e :ih itrer o.r up tir m im

^.,tr,

l

;l

;;il;;iuii

tr".i n vor

-pdylevip siivlemedikreriyre

irgili

degildir.

yJn;;il#;;ili

_{biter. Har_}

ll$

nolisin g<irevi, ne pahasina

otilrsiotsun

il;fi;il;f've

_oofruyu

dlrenmektir.

,^_--Y". konuyu arastrmaya merakh

Amerikahlar,

polislere

etkili

sorgu-lamanrn nasrl vaprracalrnr ve yaranrn nasrl

anlagilu.ig.i

o'riLan

cilt

cilt

ki tapl _{ar yazmighrdrr. b unrarian ni}

_rino"

i tiraf Luirmt-iion _{uJu nou uygu_}

l*?.*

$n1vtintemteriyanrsrra, yaranrn _Jrangi

_1"ptir*r.

"rt

ya

gftaca-gr da

helirtilmig.

(Bkz. _{Fred E. Inbau, John E.}

_R;iJ-il;."ph

_p.

Buck_

lqv'

Suelu. sorgulamalan ve irirafl ar,

_9"".

nrt*J

_r<"r",

wiiriu-.i

_{wii_}

kins,

_,

Baltimore,

1997, passim).

Sciz konusu eserde g<iyle _{bir tablo gizilmigtir}

D_oEru _{olmayan sOzli.i tepkiler.}

-Sugun

_{spesifik ydnlerine}

_{srkrg_} mr$ lnKar

-Sugla

ilgili

sert, gergekEi _kelime lerden kacrrulmasr

-Geciken, net olamayan veya za-man kazanmaya yonelik cevaplar

-Aynn[lara

giren cevaplar

-AlqrlmamrE derecede

zayf

veya ahgrlmamrE derecede kuvvetli -bir hafizanrn sergilenmesi

-Ilgisiz konulann konuqmaya dahil edilmesi

-Do!rudan, net ve

igitilebilir

gekil de sorulduklan halde. sorulann tekran igin talep olmasr

D=oEru olan scizlii tepkiler

-Genel inkar, ikna edici ifadeler -Sugu tanrmlamak igin kullanrlan sert gergekgi kelimelerin

kullanrlmasrndan kagrrulmamasr -Dofrudan _{ve tabii cevaplar} -Aynntrya girmeyen cevaplar -Dikkat gekici bir hafizadan gok, makul bir hafizanrn sergilenmesi

-ilgisiz

konulann konugmaya sokulmamasr

-Net ve dolrudan sorulann tekrar edilmesi

igin

talep olmamasr

Marmarailetisim -Cevap vermede makul olma

-Normal ve net

bir

ses tonu

-Cevaplan (inkarlan),Yeminlerle ueva d^ini ifadelerle destekleme ihtivacrnrn olmamast

-Sorulan cevaPlamada normal ve uvgun bir ifade ve direnme tlrz't

-C-OrunUr ciddiYet ve endige

-sorsudan sonra da, kendisine halaianrk olarak bakrhP bakrl-madrlrnr tifrenmeden, sorgu oda-srndai biran tince aYnlmak igin acelecilik

Kaynak:

ibid.,

ss.47,48.Tablo 5'1

KuskusuzbunlarsadecebirkagkiigiikOneridirvekonusonderece

drr'^nlil;.

;"i[ri"'r.pr.1ii

yonirtio,

yilont

orraJa Erkancr s.tjzsiiz

tepJ-<i-#ffi;;1""*"tt"ai..

Durug, mtmlk, y

iz

ve vticuf hareketleri,

6rnelin

;ijrl;;krg,r,g,

t onuqurken

elleri

afrzl

giitiirme, bacak ve

kollan

gap-;;riil;:;i

"J bv "r.r Jtt ^i.r.i

"*

",

rr

lafeti

si I kele m e, -E eki q ti rm e, s aE

d1i-ffi;;,

;t;giiiri.i

g""

fiufi;

giui-u"o"n

dili

unsurlan yalan s6ylendi-Eine dair ipucu

u"rJifi.

iiUiJ.l-ss.5.l-52). (Ayrrca Bkz.Z1.hal ve Acar

ffi;,

^B;il;;"

;lii

^S

-t,.,

n.rri

Kitabevi.'

isianbul,

I 992, passim.) Hukuk alamnda sug ve suglu konusunu inceleyen

kriminolojide,

bu

konulann

ele ahndrlrnl sanlnm'

Medya

etili

ve

Yalan

Medya etiEinin son yrllarda haddinden fada gtindemde.olmasmm

ne-d;;:;il;"":"'.iOii

bir etik sorunu yagamasrndan

kaynakla*yoJ.

Y.a.

;;b"*"|r

mizahrnda dahi ,vaktiyle

bii

ciddiyet vardt..Akbaba Dergisi

tim"fi".

iiOdi

bir miiatr Oergisiydi. Sonraki

yillarda

grkan

O[uzAral'h

cil?;

il

6ti"...

goh

yrtlar'iincesinde birkaE..bulvar gazeresi _9t!tn41 "lO-f,it

ir

vaiitbasrn

vardr.

Simaviler

Hiirriyef

i,

Karacanlar

Milliyet'i

Eftanrlardr.

Gtiniimtizde

medya

patronlarlnln aynl

zam-anda

holding

patronu olup, gazeteleri birer pazarlama aracr olarak kullanmalarl, promosyon

ton'uri

no abartarak gazetelerin c iddiyetini b ozm alan, prom osy on

-ko

n-o-sunOa da halkr kandimalan,gazetelerin qirketler ve sanatgr ve igadamla-rrnrn

P.R.

aracr olmaktan faZla 6te gidememesi,

iyi

gazetecilerin

go[u-nun

ijldtirtilmtig

olmasr ve ig takipqisi ve patron

-politikacr

yana$masr

-Makul cevap vermeYi engelleYen zihni

ukanftlft

ve Yetersizlikler

-Yartm

afirz

konugma

veya

ses

tonunun bastrnlmast

-Cevaplan desteklemek iqin Yem-minleie veya dini referanslara basvurulmast

-Sorulan cevaPlamada a$ln nezak ket,

-Cevaplara e5lik eden gi.ilme veya

baska

itirlti

hafi f hareketler

-Sorsudan sonra kendisine hala

sanfi

naratrYla bakrhYorsa'

bil-diklerinde tsrarh olugu.

MarmarailetiStm gazetecilerin _ortayl

grkrp rinemri giirevlere gelmeleri, televizyon kanaila_ nnm geqitlenmesi ve.Eazet' okur iayrsrrun izalmasr

_iii"ii""

_{t ro: kaygrsr_} na dtigen gazerecilerin popi.iler t

oniia.u

urt*

q"t

ito"

"!iil"r".i

, papa_

r

azzllein

_{yi.ikseli gi gibi r;n emri}

_r,iiunLr

ya$anm ,u ve yaganm _aktadrr.

Basmrn yorumsuz haber vermesi esashr. yorumu _{kcige yazarran} yap-mahdrr. Bunun eerseklesm.rr

_ti,

_{vonu,"rirru;lirur}

t"ofi{i.r,n

rakipgi_ si

olan

basrnm

i"rE^.\

_Aif

_{il'b;;ri*oTgi}

_{de gtirritmetleOiri-nyru}

olayrn

rarkh

_sazetelerbe

_{ir.krt;;il;ri'Jg!,t*..k}

s.r.'o"

u"riioigi

_{oe eogu}

zam,'n _{aqikar olmaktadrr. Basrnrn baz;}

_{bilgil;;;;L;;}

,lri,nin

ahraki_

ligi

de rarh$ilr.

Gcirsel basrnda da durum

fazrafarilrdegildir.

_{BaEta TRT ormak}

tize_

re birkaq ciddi kanal dryrnrra, y,rr

[tilttil

_{suiekri.yenfr* tir"irr""kre,}

ba_

srn

aracr'lryla,

tilke.

qap{da,i"aitoo

_{u yoptr,o o[ro,}

];;;il

.

"p

tr'lm

ak_

i1;,Lff;.o"vi're

harra

i

il g is in

in

tinem-ri kon ur ara

;Ed;;

i

en gelrenl_

dir.Bilhu*u

radyolarda, Tiirkge yanhg

kullamldrlr

gibi, usrub da

laubali-Basrn ahlak vasasr ya da basrnda _{otokontroltin ne derece}

_etk'i

oldu_

!u

tartrEr'r.

Aicak

unu.tmamatrAri

_ti,

_{ioptum..n?.ys9}

medya o, medya neyse toplum odur. Trpkr _{parlamentonun da gi.iniimtiz}

toplum yaplsml aksettirmesi gibi...

Haber verme ve kamuoyu orrg1umu, hatta halk

lizerinde

_elitme

_ve

topl um sallal rr rma fonksiyo nu

urr

u'

geiril;;y;;i"',

u'Jgu"tti

hari, hakettigi haldir.

KAYNAKQA

Aytaq,

_{onder, Medya'mn Giiziinde eeterer ve susurruk,}

EM

Ofset, Ankara, 1997.

Inbau,

Fred

8.,

John

E.

_fri*

i.

Joseph.p.

Buckley,

_Sugtu

_{Sor_}

g_u.lumararr

ve

itiraflar,

_{eev. Ahmet}

_r"16,

_friiliams

_i.

Wilkins, Baltimore,

1997 .

Baltag,-Ziilal

ve Acar,

Bedenin

Dili,

g.b., Remzi

Kitabevi,