Kitap Tamt~na
E LENA FRANGAMS-SYRETT, The Commerce Of Smyrna in the
Eighteenth Centmy (1700-1820),
Akhens 1992, (Centre for Studies Asia
Minor Studies) XIX+375 s., ISBN 960-85021-5-2.
Osmanl~~ Devleti'nin özellikle XVII. yin' y~ldan sonraki en önemli d~~~ ticaret limanlanndan birisi olan ~zmir ~ehri, son y~llarda önemli bir ara~t~rma MeVZUll olmu~tur. D. Goffinan'dan sonra, Elena Frangakis-Syrett Han~mefendi de, ~ehrin XVIII. yüzrldaki ticaret hayat~n~~ incele-mi~~ ve yarnlam~~ur.
~zmir Ticaretinin, tahrirlerin en bol oldu~u dönemde, yani XVI. yüzy~lda nihayet bir
ka-saba olmas~~ sebebiyle, hemen ula~~labilecek Osmanl~~ kaynaklar~~ pek bol de~ildir. Bununla bir-likte, XVII. rizrldan sonraki hayat~n~n belgelere yans~mas~, Istanbul'daki Ba~bakanl~k Ar~ivinin de~i~ik tasniflerinde bol olarak bulunmaktad~r. Bu ilk dönemin Osmanh belgelerinin ~stanbul Üniversitesi'nden Prof. Dr. Mübahat S. Kütüko~lu taraf~ndan i~lendi~ini biliyor ve yay~nlanmas~n~~ bekliyoruz. Sonraki dönemlerin Türk ar~ivlerine dayal~~ çal~~malar~na da ba~lan-nu~t~r.
~zmir ~ehri'ain erken tarihi ile XVI. ve XVII. yüzy~llan da Bat~l~~ meslekta~lar taraf~ndan
in-celen~ni~tir. Vaktiyle bu sat~rlar~n yazar~n~n sadece ana çizgileriyle göstermeye çal~~t~~~~ (Izmir
~ehri re Tarihi. ~zmir 1974)~zmir.in ticaret hayat~yla ilgili olarak ayr~ca Prof. Dr. Necmi ülker'in
de bir doktora çal~~mas~~ vard~r. ~zmir ~ehrinin, ili~ki kurdu~u limanlardaki kay~tlar sebebiyle Avrupa Devletleri'nin ar~ivlerinde de belgeleri pek çok olup, bunlarla da mükemmel tetkikler yap~labilece~ini belirtmi~~ idik ("~zmir Tarihinin Meseleleri", Son Yüzy~llarda Izmir ve Bat~~
Anadolu Uluslararas~~ Sempozyumu Tebli~leri, Haz. T.Baykara, ~zmir 1993, s. 3-6). Hatta ~nniii
görmeden de mükemmel çal~~malar yap~labilir ki, bir örne~i elimizdeki eserdir.
Izmir'in Onsekizinci yiizy~ldaki ticaretini konu alan bu eser, iskenderiye'de do~an Yunan as~ll~~ bir Amerikal~~ meslekta~~= olan Elena Frangakis Han~mefendi'nin 1984'de Londra Üniversitesi'ndeki doktora çal~~mas~~ olup, baba ve annesine ithaf edilmi~tir. Bu çal~~ma, daha çok Ingiliz ve Frans~z ar~ivine dayanmakta olup, ayr~ca konuyla ilgili hemen bütün çal~~ma ve ya-y~nlar da görülmü~tür. XVIII. yüzrh sonraki yüzy~l~n ba~lar~nda, gerçekten önemli bir tarih ol-mas~~ gereken 1820'ye kadar devam ettirmesi de yerindedir. Çünkü Izmir'de ki XVIII. yüzy~l ~art-lar~n~n bu tarihe kadar kesinlikle devam etti~ine ve bundan sonra büyük bir de~i~imin ba~lad~-tim, ~üphe yoktur.
Küçük-Asya Ara~t~rmalar~~ Merkezi Direktörü Prof. P.M. Kitromilides'in takdim (veya söz-ba~~) den sonra, Frangakis-Syrett'in kitab~~ hakk~nda bilgi verdi~i, kas~m 1988 tarihli bir önsöz gelmektedir. Bu k~s~m, içindekiler ve listelerin verili~i sebebiyle XIX. sahife tutuyor. Kitap, 8 bö-lüm, ekler, bibliyografya ve indeks'ten olu~maktad~r.
Osmanl~~ iktisadi düzeninin incelendi~i birinci bölüm, "XVIII. Yüzy~lda Osmanl~~ Imparatorlu~u" ba~li~~n~~ ta~~yor (1-16). Burada, Frangakis, Osmanl~~ Devleti'nin yap~s~n~~ k~saca,
162 KITAP TANITMA
çok ba~ar~l~~ de~il, fakat yeterli ölçüde ortaya koymaya çal~~maktad~r. Burada verilen harita da. XIX. yüzy~l ba~lar~na de~il, ortalar~na aittir.
~ kinci bölüm, "XVIII. Yüzy~ lda ~ zmir Liman-~ehri" ba~l~~~ n! ta~~ makta (23-41) olup, Izmir'in geçmi~ini ve XVIII. yüzy~la kadar olan tarihini ele alm~~t~r. Izmir'in XVII. yy. ba~lar~n-dan itibaren, bir d~~~ ticaret liman~~ olarak gösterdi~i büyük geli~menin üzerinde durulmaktad~r. ~ehrin bu devri, N. Ülker ve D. Goffman taraf~ ndan incelen~ni~tir.
Üçüncü bölüm, "Onsekizinci yüzy~l izmidnin çevre ve sosyal ~ardar~"d~r (43-74). Burada öncelikle, ;riga ele al~nmakta ve ayr~nt~l~~ bilgi verilmektedir. Bunu zelzele yer sars~nt~lar' takib etmektedir. Yang~n lar, k~smen zelzelelerle ba~~nt~l~~ olmakla birlikte, zaman zaman ~ehri harab etmi~lerdir. Ayaklanma ve öteki karga~al~klara da temas edilmi~tir. Dikkate de~er bir konu, harplerin Izmir ile olan ili~kisi olup, baz~~ sava~~ senelerinde ~zmir ticareti olumsuz etkilenmi~tir. Korsanl~k da deniz ticaretinin önemli bir belas~~ olup, kimi zaman Osmanl~, ama ço~unlukla öteki milletlerin korsanlar', mesela en son, 1820 sonras~ndaki Yunan korsanlar' etkili olmu~lar-d~r.
Dördüncü bölüm, Izmir'deki "Avrupa ve Osmanl~~ tacirleri"ni ele almaktad~r (75-118). Avrupah tacirlerin Osmanl~~ Devled'yle olan ili~kileri ele al~narak, ba~l~ca ~ngiltere ve The Levant Company incelenmektedir. Fransa tacirlerinin geli~i, 1730 sonras~nda olup, 1784-86 aras~nda en üst dereceyi bulmu~tur. Ancak Napolyon sava~lar~~ bu ticareti geriletmi~tir. Hollanda (Dutch) ta-cirleri, üçüncü s~rada olup, Avrupa paralar~n~~ getirirlerdi. Bu devletin Avrupa harplerinde taraf-s~z kal~~~~ bir üstünlük sa~lam~~~ idi.
Bu bölümde incelenen Osmanl~~ tacirleri, daha çok gayri-müslimlerdir. Bunlar aras~nda Yahudiler, 1605'ten sonra görünür ve ili~kilerde etkilidirler. Ermenilerin geli~lerini yazar belin-mese de hemen ayn~~ tarihlerde olmal~d~rlar. Rumlar ise, yüzy~l~n ikinci yans~nda daha faal ol-mu~lard~r.
Türklerin bu ticarete, san~ld~~~ndan da büyük nisbette kat~ld~~~ n~, Fourcade'~n geç tarihli (1812) bir yaz~s~nda!' ç~kartabiliriz. Türklerin ülke içi ticareti denetimlerinde tuttuklar~~ kesin-dir. Ayanlann ticaretle ili~kileri de önemlikesin-dir.
Be~inci bölüm, "Fransa ile Ticaret: 1700-1820" (119-154) ba~l~~~n~~ ta~~makta olup, XVIII. yüzy~l~n en hakim ticaret olay~d~r. Izmir'in. bütün Osmanl~~ ülkesi liman-~ehirleri (~stanbul, Iskenderun, Sidon, K~br~s, Trablus-~am, iskenderiye, Selanik, Adalar denizi ve Ma~rib liman-lan) aras~ndaki önemli yeri burada ayr~ca belirtilmi~tir. Bu arada son olarak para ticaretine te-mas edilerek, Amerika alt~n ve gümü~ü ile beslenen Avrupa paralar~n~n Osmanl~~ ülkesinde çok iyi pazar bulmas~~ ele al~nmaktad~r. Hatta 1750-89 aras~ nda Frans~zlar~n gönderdiklerinin % 15 kadan para olmu~tur. Ancak bu bazen tersine de oluyordu. ~zmir 1780'lerde madeni para ithal etmi~se de, 1760 ve 70'lerde göndermi~tir. Madeni para ticareti, bu eserde önemle ele al~nm~~~ ve incelenmi~tir.
Alt~nc~~ bölüm "Bat~~ Avrupa ile ticaret, 1775-1820" (155-188) ba~l~~~m ta~~r. Avrupa'daki yeni olu~umdan sonra, kaynaklar~n bolla~mas~~ ile, 1775 sonras~nda daha geni~~ bir bilgi imkan~~ vard~r. 1775-89 aras~nda ~zmirden en çok ihracat Marsilya'ya, sonra Hollanda'ya oluyordu. Ithalat da bunun hemen ayn~d~r. 1801 sonras~nda ise Trieste Liman~~ öne geçmi~, 1819 sonra-
KITAP TANITMA 163 s~ nda ise ~ ngiltere etkili olmaya ba~lam~~t~r. Nihayet 1811 sonras~ nda Amerika da ~zmir ticare-tine kaulacakur.
Yedinci bölüm, ~zmir liman-~ehrinin "~thalat"~d~r (189-214). Marsilya'dan ithalat~ n ço~un-lu~u kuma~~ olup, bunu kahve, ~eker, çivit (indigo) ve boya takib etmektedir. Kuma~~ (çuka) itha-lat~~ çok önemli oldu~undan geni~~ bilgi verilmi~dir. Kahve, ~eker ve çivit, müstemleke mamulleri olarak, son zamanlara kadar ~zmir ithalat~nda önemli yer tutrnu~lard~r.
Sekizinci bölüm, Izmir'in "~hracat"~n~~ (215-247) incelemektedir. En iyi bilgi imkan~~ olan Marsilya ile olan ticarette, 1700-1820 aras~ nda Tiftik ipli~i, ipek, pamuk, pamuk ipli~i, yün ve kuma~~ nispetleri verilmi~~ ve incelenmi~tir. Mesela 1705'te, yukardaki s~ raya göre nisbetler % 15.3; 17.3; 7; 15.4; 13 ve 7 idi. 1750 senesindeki nisbetler ise ~öyledir: 24.4; 6; 39; 6.1; 16; 1. 1705 de bunlar~n toplam~~ % 75.7 olup, 1750 de ~zmir ihracat~n~n % 92.5 te~kil etmi~tir. 1817'deki durum, yeni devrin i~aretidir: 2.4; 1; 21.4; -; 8; -. Yeni devirde art~k pamuk ipli~i ve kuma~~ yoktur ve toplam ihracat~n ancak % 32.8'i~~i te~kil etmektedir. Oysa 1789'da pamuk ihracat~~ % 45.3, pamuk ipli~i de % 20 olmu~~ idi. Yazar, Tiftik ipli~ini aynnul~~ ele ald~ ktan sonra, ipek üzerinde duruyor. Iran ipe~inin ihracat~~ geçen yüzy~ldan beri, sava~larla kesilerek devam ediyordu. Pamuk ihracat~, yüzy~l~ n ortalar~ nda ve ikinci yar~s~nda çok artm~~ur ve Marsilya'ya giden pa-muldann % 48 (1784)'ten % 65'e (1785) kadar büyük ço~unlu~u Izmirden gitmektedir. Pamuk ipli~inde de, hemen ayn~~ durum vard~r. Yün ve hah ve kilimin de yer ald~~~~ öteki Osmanl~~ ma-mulat~~ ile bu k~sm~~ bitiriyor.
251-333, sahifeler aras~ nda yer alan eklerde önemli bilgiler aynen verilmi~tir. Bir tacirin borçlar listesi; veba hastal~~~ n~ n oldu~u y~llar, gayrimüslim tüccar listeleri gelmektedir. B ekinde, Osmanl~~ limanlar~ n~ n Marsilya ile ticaretleri, be~er y~ll~k dönemlere göre yüzde olarak verilmi~tir. ~zmir Liman~, öteki Osmanl~~ limanlar~~ olarak say~lan ~stanbul, ~skenderum, Sayda (+Akka), K~ br~s, Trablus-~am, ~skenderiye/Nl~s~ r, Selanik(+Kavala), Adalar-denizi limanlar~ , Mora, Girit, Ma~rib aras~ nda, 1739'a kadar dönemde (2 defa) ikinci, üçüncü (üç defa) veya dördüncü (1 defa)dür. mesela 1700-1704 döneminde iskenderiye birinci (%23), ~zmir ikincidir (%22.8). Fakat 1740 senesinden sonra ~zmir, 1789'a kadar hep ilk s~rada olup yüzde olarak nis-beti, % 17.7 ile % 39 aras~ nda de~i~mektedir. ithalat rakamlar~, sadece 1749 sonras~ nda verilmi~~ olup, ~zmir burada da hep birincidir. Fakat ithalatta, ~stanbul, XVIII. yüzy~l~ n sonlar~na do~ru önemli bir rakama (1786-88 aras~nda % 26, ~zmir % 31) ula~maktad~ r. Sonraki tablolarda her y~-l~n yüzde ve para olarak de~eri gösterilmi~tir. Bu arada ~zmir konsolosunun rakamlar~~ ile Marsilya ticaret odas~ n~ n kay~tlar~~ mukayeseli olarak 8. tabloda gösterilmi~tir. öteki tablolarda da çok yararl~~ bilgiler (madeni para ticareti gibi) vard~r.
Elena Frangakis-Syrett'in mükemmel eseri, Bibliyografya (335-360) ve indeks (361-375) ile sona ermektedir. Yazar bu çal~~mas~yla, hem XVIII. yüzy~l Osmanl~~ iktisadi tarihine katk~da bu-lunmu~, hem de Izmir ~ehrinin ticareti~~i~~~ esaslann~~ ortaya koymu~tur. Son y~llarda, ~zmir ve Bat~~ Anadolu'ya gelip oradaki meslekta~larla bizzat tan~~arak iyi ili~kiler kurmu~~ olan Say~n Frangakis-Syrett Han~ m'~ n, çal~~malar~ na devam edece~ini ve alan~n~~ da geni~letece~ini ümid ediyoruz. Kendisine bu güzel çal~~mas~ ndan dolay~, bir ~zmir tarihçisi olarak da te~ekkür ede-rim.
