Türk Dili ve Edebiyatı Eğitiminde Prozodik Kazanımların Değerlendirilmesi

(1)

(2)

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI EĞİTİMİNDE PROZODİK

KAZANIMLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Şadan Altınok

DOKTORA TEZİ

TÜRKÇE VE SOSYAL BİLİMLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

(3)

i

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU

YAZARIN

Adı: ŞADAN Soyadı: ALTINOK

Bölümü: Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi İmza:

Teslim tarihi:

TEZİN

Türkçe Adı: Türk Dili ve Edebiyatı Eğitiminde Prozodik Kazanımların Değerlendirilmesi

İngilizce Adı: Evaluation Of Prosodic Objectives In Turkish Language And Literature Education

(4)

ii

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındak i tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.

Yazar Adı Soyadı: Şadan ALTINOK İmza: ……....…………..

(5)

iii

JÜRİ ONAY SAYFASI

Şadan ALTINOK tarafından hazırlanan “Türk Dili ve Edebiyatı Eğitiminde Prozodik Kazanımların Değerlendirilmesi” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Gazi Üniversitesi Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı’nda Doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Danışman: Prof. Dr. İsmet Çetin

Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi A.B.D., Gazi Üniversitesi ………

Başkan: Prof. Dr. M. Alemdar YALÇIN

Üye: Prof. Dr. Leyla KARAHAN

Üye: Prof. Dr. Dilek YALÇIN ÇELİK

Yeni Türk Edebiyatı A.B.D., Hacettepe Üniversitesi ………

Üye: Doç. Dr. Bülent GÜL

Moğol Dili ve Kültürü Araştırmaları A.B.D., Hacettepe Üniversitesi ....…...…………

Tez Savunma Tarihi: 09/01/2018

Bu tezin Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı’nda Doktora tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Prof. Dr. Selma YEL

(6)

iv

(7)

v

TEŞEKKÜR

Çalışmam boyunca desteğini esirgemeyen, her an yanımda olan, danışman hocam Prof. Dr. İsmet ÇETİN’e minnet ve şükranlarımı sunuyorum. Bu sürece birlikte başladığım ilk danışmanım olan ve tezim konusunda benimle birlikte heyecanlanan Prof. Dr. İsmet CEMİLOĞLU’na, fikirleri ile bana yol gösterip hep yüreklendiren Prof. Dr. Alemdar YALÇIN’a, değerli görüşleriyle çalışmamızın şekillenmesine katkıda bulunan Prof. Dr. Dilek YALÇIN ÇELİK’e, tezimin analizleri noktasında büyük desteği olan Prof. Dr. Ayşe Meral TÖREYİN’e, alan bilgisiyle her an yardımıma koşan Prof. Dr. Leyla KARAHAN’a teşekkür etmek zevkli bir görevdir. Bu meşakkatli süreçte her konuda beni destekleyen, benimle üzülüp benimle mutlu olan eşime, tezimle yaşıt olan ve yeri geldiğinde onun yerine ilgilendiğim tezim için bana küsmeyen beni sonsuz seven biricik kızım Neşe’ye çok teşekkür ederim.

(8)

vi

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI EĞİTİMİNDE PROZODİK

KAZANIMLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

(Doktora Tezi)

Şadan Altınok

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Ocak, 2018

ÖZ

Bu araştırmanın amacı, öğretmen adaylarının prozodik yeterliliklerini belirleyip verilen prozodi eğitiminin yeterliliklerine etkisini tespit etmektir. Ayrıca orta öğretim müfredat programı ile Türk dili ve edebiyatı öğretmeni yetiştiren yükseköğretim kurumlarının ders içerikleri prozodik kazanımlar açısından incelenerek durum tespiti yapılıp öneriler sunulmuştur. Çalışmaya esas olan uygulama, 2014-2015 eğitim öğretim yılında Gazi Üniversitesi, Gazi eğitim Fakültesi, Ortaöğretim sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Anabilim Dalı 5. sınıfta okuyan gönüllülük esasına dayalı 17 öğretmen adayı ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmada deneysel desenlerden tek grup öntest-sontest deseni kullanılmıştır. Uygulama öncesi öğretmen adaylarına farklı türden daha önceden gösterilmeyen beş metin okutularak görüntülü kayıt alınmıştır. Sonrasında sekiz hafta ve haftada 90 dakika süren deneysel uygulama sürecinde nefes eğitimi, noktalama işaretleri, vurgu, tonlama, ezgi/durgu/durak, beden dili gibi prozodik kazanımlara yönelik eğitim verilmiştir. Eğitim sonunda öğrencilere ön test olarak okutulan metinler tekrar okutularak yine görüntülü kayıt alınmıştır. Ayrıca beş metne ek son test ölçümünde iki farklı metin daha okutularak kayıt altına alınmıştır. Ek metin okutulmasının sebebi daha önce okudukları metinlerin hatırlanma ihtimaline karşı destekleyici kontrol unsuru sağlamaktır. Araştırmada veri toplama aracı olarak, araştırmacı tarafından geliştirilen, prozodik yeterliliğin temel unsurlarına göre hazırlanmış üçlü likert tipinde prozodi becerisi davranış gözlem formu kullanılmıştır. Formun yapı geçerliğine kanıt sağlamak amacıyla temel

(9)

vii

bileşenler analizi yapılmıştır. Verilerin temel bileşenler analizine uygun olup olmadığı Kaiser-Meyer Olkin (KMO) katsayısı ve Barlett Sphericity testi uygulanmış; güvenirli ğine ilişkin kanıt sağlamak amacıyla Cronbach Alfa katsayısı hesaplanmış ve form ölçüme uygun bulunmuştur. Üç alan uzmanının değerlendirdiği davranış gözlem formlarından elde edilen veriler SPSS programı ile analiz edilerek tablolaştırılmıştır. Veri seti normal dağılım göstermediği için uygulama öncesi ve sonrası puan farklarının karşılaştırılmasında, bağımlı gruplar için t-testi yerine Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi kullanılmıştır. Öğretmen adaylarının bireysel olarak uygulama öncesi ve sonrası aldıkları puanlar sütun grafikleri ile karşılaştırılmalı olarak sunulmuştur. Araştırma sonunda elde edilen nicel veriler öğretmen adaylarının aldıkları eğitim sonrasında prozodik yeterliliklerinin, eğitim öncesine göre anlamlı düzeyde arttığını göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Türk dili ve edebiyatı eğitimi, prozodi, prozodik kazanım, parçalarüstü birimler.

Sayfa Adedi: 236

(10)

viii

EVALUATION OF PROSODIC (SUPRASEGMENTAL FEATURES)

OBJECTIVES IN TURKISH LANGUAGE AND LITERATURE

EDUCATION

(Ph.D Thesis)

Şadan Altınok

GAZI UNIVERSITY

GRADUATE SCHOOLOF EDUCATIONAL SCIENCES

January, 2018

ABSTRACT

The aim of this research study is to define pre-service teachers’ prosodic competencies and determine the effect of prosody education which they have. Besides, the current situation is described, and suggestions are presented after secondary education program and course content of teacher education institutions (higher education) in the field of Turkish Language and Literature have been examined in view of prosodic objectives. The implementation of the study was conducted in 2014-2015 academic year with 17 volunteer pre-service teachers who were educated at the fifth grade in Turkish Language and Literature Department at Gazi University. In this study, the one-group pretest-posttest design was employed as experimental research. Before the implementation, pre-service teachers read five texts in different types which they were not familiar with. Also, they were video-recorded when they read the texts. Afterwards, those teachers had training about prosodic objectives such as breath training, punctuation, stress, intonation, melody/pause, and body language during the experimental implementation process (8 weeks and 90 minutes per week). At the end of training, pre-service teachers read five texts, which were used as pre-test, and they were video-recorded again. In addition to those five texts, pre-service teachers read two more different texts in post-test measurement, and they were recorded. The reason why the participants read additional texts was to provide a supportive control element in the event that they might remember the texts which they read in advance. As a data collectio n

(11)

ix

instrument in this research study, Behaviour Observation Form for Prosody Skill, which was developed in three-level likert type by the researcher in accordance with the fundame nta l factors of prosodic competencies, was used. Principal Component Analysis was conducted to ensure the construct validity of the observation form. With the aim of understand in g whether data set was appropriate to Principal Component Analysis or not, Kaiser-Meyer Olkin (KMO) coefficient was calculated, and Barlett Sphericity Test was administered. In order to get evidence on reliability, Cronbach Alpha coefficient was calculated. The results showed that the observation form was appropriate to measurement. Data gathered through behaviour observation forms, which were reviewed by three field experts, were tabulated after being analyzed in SPSS. Since the data set was not normally distributed, instead of paired-samples T-test, Wilcoxon Signed Rank Test was used to compare the points before and after implementation. Pre-service teachers’ individual points before and after implementation were presented comparatively with coloumn charts. The quantitative results obtained at the end of the research study pointed out that pre-service teachers’ prosodic competencies increased significantly after they had training.

Key Words: Turkish language and literature education, prosody, prosodic objectives, suprasegmental features.

Page Number: 236

(12)

x

İÇİNDEKİLER

ÖZ ...vi

ABSTRACT ...viii

TABLOLAR LİSTESİ ... xviii

ŞEKİLLER LİSTESİ ... xx

SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ ... xxvii

BÖLÜM I ... 1

GİRİŞ ... 1

Proble m Durumu ... 1 Araştırmanın Amacı ... 4 Araştırmanın Önemi... 5 Sayıltılar ... 7 Sınırlılıklar... 7 Tanımlar ... 7

BÖLÜM II ... 9

LİTERATÜR... 9

Prozodi (parçalarüstü sesbirimler, bürün olguları) ... 9

Konuşma Prozodisi, Dinle me Prozodisi, Okuma Prozodisi ... 10

Etkili İletişim, Sosyal Psikoloji ve Prozodi ... 18

Beden Dili, Sınıf Yönetimi ve prozodi ... 21

(13)

xi

Boğumlama (Artikülasyon) ... 25

Noktalama İşaretleri ... 27

Edebiyat Derslerinde Türlere Göre Prozodinin Kullanımı ... 30

Ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Müfredat Programları ve Prozodi... 31

Öğretmen Yetiştirme ve Prozodi ... 36

Yüksek Öğretim Müfredatı Türk Dili ve Edebiyatı Eğitiminde Prozodi İle İlişkili Dersler, İçerik ve Durumları ... 36

İlgili Araştırmalar ... 51

BÖLÜM III ... 55

YÖNTEM ... 55

Araştırmanın Modeli ... 55 Çalışma Grubu ... 55 Ölçme Aracı ... 56 Verilerin Toplanması ... 56

Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması... 57

Deneysel Uygulama Süreci ... 59

BÖLÜM IV... 61

BULGULAR... 61

Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formunun Geçerlik ve Güvenirliği... 61

Ölçüm Aracı Geliştirme Süreci ... 61

Kapsam Geçerliği ... 62

Yapı Geçerliği ve Güvenirlik... 62

Öğretmen Adaylarının Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Beceri Puanlarının Karşılaştırılmasına İlişkin Bulgular ... 64

Öğretmen Adaylarının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijinal Metin) (MBKÜOM)” Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarının Karşılaştırılması ... 65

(14)

xii

Öğretmen Adaylarının “Sinir Hekimi (SH)” Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama

Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarının Karşılaştırılması... 67

Öğretmen Adaylarının “Sevgiliye Mektup (SM)” Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarının Karşılaştırılması . 68 Öğretmen Adaylarının “Bursa’da Zaman (BZ)” Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarının Karşılaştırılması... 70

Öğretmen Adaylarının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Sadeleştirilmiş) (MBKÜS)” Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarının Karşılaştırılması ... 71

Öğretmen Adaylarının 5 Metne İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Toplam Puanlarının Karşılaştırılması ... 73

Öğretmen Adaylarının 2 Farklı Metne İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Toplam Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması ... 74

Öğretmen Adaylarının Bireysel Süreç Değerlendirmeleri... 77

Öğretmen Adayı 1 ... 77

“Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijinal Metin)” Metnine İlişkin Bulgular ... 77

“Sinir Hekimi” Tiyatro Metnine İlişkin Bulgular ... 78

“Sevgiliye Mektup” Hikâye Metnine İlişkin Bulgular... 79

“Bursa’da Zaman” Şiir Metnine İlişkin Bulgular ... 80

“Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Sadeleştirilmiş)” Hitabet Metnine İlişkin Bulgular ... 81

(15)

xiii

“Bursa’da Zaman” Şiir Metnine İlişkin Bulgular ...100

“Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Sadeleştirilmiş)” Hitabet Metnine İlişkin Bulgular ...101

“Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijinal Metin)” Metnine İlişkin Bulgular ...102

“Sinir Hekimi” Tiyatro Metnine İlişkin Bulgular ...103

“Sevgiliye Mektup” Hikâye Metnine İlişkin Bulgular...104

(16)

xiv

(17)

xv

(18)

xvi

“Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijinal Metin)” Metnine İlişkin

Bulgular ...157

17 Öğretmen Adayının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijinal Metin)” Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Aldıkları Puan Ortalamaları 162 17 Öğretmen Adayının “Sinir Hekimi” Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Aldıkları Puan Ortalamaları... 163

17 Öğretmen Adayının “Sevgiliye Mektup” Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Aldıkları Puan Ortalamaları ... 164

17 Öğretmen Adayının “Bursa’da Zaman” Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Aldıkları Puan Ortalamaları... 165

17 Öğretmen Adayının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Sadeleştirilmiş)” Hitabet Metnine Uygulama Öncesi ve Sonrası Aldıkları Puan Ortalamaları... 166

BÖLÜM V ... 167

SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER ... 167

Tezin Nicel Ve rilerine Yönelik Elde Edilen Sonuçlar ... 167

Tezin Alt Problemlerine Yönelik Sonuçlar ... 167

1. ve 2. Alt probleme yönelik sonuçlar ...167

3. Alt probleme Yönelik sonuçlar ...169

Tezin Nitel Verilerine Yönelik Elde Edilen Sonuçlar ... 173

6.Alt probleme Yönelik sonuçlar ...175

TARTIŞMA... 178

ÖNERİLER ... 185

Yüksek Öğretim Kurumuna Yönelik Öneriler ... 185

(19)

xvii

Öğretmenlere Yönelik Öneriler ... 186

KAYNAKLAR ... 188

EKLER ... 196

Ek:1 Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu ... 197

(20)

xviii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. Marmara Üniversitesi Ders İçerikleri ... 41

Tablo 2. Gazi Üniversitesi Ders İçerikleri... 42

Tablo 3. Dokuz Eylül Üniversitesi Ders İçerikleri... 44

Tablo 4. Dicle Üniversitesi Ders İçerikleri... 46

Tablo 5. Balıkesir Üniversitesi Ders İçerikleri ... 47

Tablo 6. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ders İçerikleri ... 47

Tablo 7. Atatürk -Necmettin Erbakan Üniversitesi Ders İçerikleri ... 48

Tablo 8. Tek Grup Öntest-Sontest Desenin Simgesel Görünümü ... 55

Tablo 9. Uygulama Eğitim Süreci... 57

Tablo 10. Eğitim Uygulama Basamakları ... 58

Tablo 11. Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formunun Geçerlik ve Güvenirliğine İlişkin Bulgular ………...63

Tablo 12. Öğretmen Adaylarının MBKÜOM Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formundan Aldıkları Puan Ortalamaları... 66

Tablo 13. Öğretmen Adaylarının Öğretmen Adaylarının MBKÜOM Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları ... 66

Tablo 14. Öğretmen Adaylarının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Puan Ortalamaları ... 67

Tablo 15. Öğretmen Adaylarının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları... 68

Tablo 16. Öğretmen Adaylarının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Puan Ortalamaları ... 69

Tablo 17. Öğretmen Adaylarının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları... 69

(21)

xix

Tablo 18. Öğretmen Adaylarının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Puan Ortalamaları ... 70 Tablo 19. Öğretmen Adaylarının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları... 71 Tablo 20. Öğretmen Adaylarının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Puan Ortalamaları .... 72 Tablo 21. Öğretmen Adaylarının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları ... 72 Tablo 22. Öğretmen Adaylarının 5 Metne İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Toplam Ortalama Puanları ... 73 Tablo 23. Öğretmen Adaylarının 5 Metne İlişkin Uygulama Öncesi ve Sonrası Prozodi Becerisi Toplam Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları ... 74 Tablo 24. Öğretmen Adaylarının Uygulama Öncesi 5 ve Uygulama Sonrası 2 Metne İlişkin Prozodi Becerisi Davranış Gözlem Formu’ndan Aldıkları Toplam Puan Ortalamaları .... 75 Tablo 25. Öğretmen Adaylarının Uygulama Öncesi 5 Metne ve Uygulama Sonrası 2 Metne İlişkin Prozodi Becerisi Toplam Puanlarına Ait Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi Sonuçları………...……...75

(22)

xx

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Metne Uygun Ton ve Tempo (Akbayır, 2005, s. 319) ... 11 Şekil 2. Dil Devreleri (Andreasen, 2003, s. 81) ... 14 Şekil 3. Dil işleme süreci-1 (Calvin & Ojeman, 2009, s. 64)... 15 Şekil 4. Dil işleme süreci-2 (Calvin & Ojeman, 2009, s. 65)... 15 Şekil 5. Dil yerlerinden engellenen bölgeler ( Calvin & Ojeman, 2009, s. 241-242) ... 17 Şekil 6. İletişim Süreci (Bahar, 2016, s. 8)... 18 Şekil 7. Vurgu, ton ve ezginin kapsam çizelgesi (Akbayır, 2005, s. 329) ... 29 Şekil 8. Üniversitelerin prozodi ile ilişkili ders listesi ... 40 Şekil 9. 1 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 77 Şekil 10. 1 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 78 Şekil 11. 1 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 79 Şekil 12. 1 Numaralı Öğretmen Adayının BZŞiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 80 Şekil 13. 1 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 81 Şekil 14. 2 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 82 Şekil 15. 2 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 83 Şekil 16. 2 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 84

(23)

xxi

Şekil 17. 2 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 85 Şekil 18. 2 Numaralı Öğretmen Adayının MBLÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 86 Şekil 19. 3 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 87 Şekil 20. 3 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 88 Şekil 21. 3 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 89 Şekil 22. 3 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 90 Şekil 23. 3 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 91 Şekil 24. 4 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 92 Şekil 25. 4 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 93 Şekil 26. . 4 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 94 Şekil 27. 4 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 95 Şekil 28. 4 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 96 Şekil 29. 5 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 97 Şekil 30. 5 Numaralı Öğretmen Adayının “Sinir Hekimi” Tiyatro Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 98 Şekil 31. 5 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 99 Şekil 32. 5 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 100

(24)

xxii

Şekil 33. 5 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 101 Şekil 34. 6 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 102 Şekil 35. 6 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 103 Şekil 36. 6 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 104 Şekil 37. 6 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 105 Şekil 38. 6 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 106 Şekil 39. Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 107 Şekil 40. 7 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 108 Şekil 41. 7 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 109 Şekil 42. 7 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 110 Şekil 43. 7 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 111 Şekil 44. 8 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 112 Şekil 45. 8 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 113 Şekil 46. 8 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 114 Şekil 47. 8 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 115 Şekil 48. 8 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 116

(25)

xxiii

Şekil 49. 9 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 117 Şekil 50. 9 Numaralı Öğretmen Adayının SM Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 118 Şekil 51. 9 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 119 Şekil 52. 9 Numaralı Öğretmen Adayının “Bursa’da Zaman” Şiir Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 120 Şekil 53. 9 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 121 Şekil 54. 10 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 122 Şekil 55. 10 Numaralı Öğretmen Adayının “Sinir Hekimi” Tiyatro Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 123 Şekil 56. 10 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 124 Şekil 57. 10 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 125 Şekil 58. 10 Numaralı Öğretmen Adayının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Sadeleşmiş)” Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 126 Şekil 59. 11 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 127 Şekil 60. 11 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 128 Şekil 61. 11 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 129 Şekil 62. 11 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 130 Şekil 63. 11 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 131 Şekil 64. 12 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 132

(26)

xxiv

Şekil 65. 12 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 133 Şekil 66. 12 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 134 Şekil 67. 12 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 135 Şekil 68. 12 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 136 Şekil 69. 13 Numaralı Öğretmen Adayının “Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine (Orijina l Metin)” Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 137 Şekil 70. 13 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 138 Şekil 71. 13 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 139 Şekil 72. 13 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 140 Şekil 73. 13 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 141 Şekil 74. 14 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 142 Şekil 75. 14 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 143 Şekil 76. 14 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 144 Şekil 77. 14 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 145 Şekil 78. 14 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 146 Şekil 79. 15 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM ‘ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 147 Şekil 80. 15 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 148

(27)

xxv

Şekil 81. 15 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 149 Şekil 82. 15 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 150 Şekil 83. 15 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 151 Şekil 84. 16 Numaralı Öğretmen MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygula ma Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması... 152 Şekil 85. 16 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 153 Şekil 86. 16 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 154 Şekil 87. 16 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 155 Şekil 88. 16 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 156 Şekil 89. 17 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜOM’ye İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 157 Şekil 90. 17 Numaralı Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 158 Şekil 91. 17 Numaralı Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 159 Şekil 92. 17 Numaralı Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 160 Şekil 93. 17 Numaralı Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygula ma Öncesi ve Uygulama Sonrası Puanlarının Karşılaştırılması ... 161 Şekil 94. 17 Öğretmen Adayının MBKÜOM Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Ortalama Puanlarının Karşılaştırılması ... 162 Şekil 95. 17 Öğretmen Adayının SH Tiyatro Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygula ma Sonrası Ortalama Puanlarının Karşılaştırılması ... 163 Şekil 96. 17 Öğretmen Adayının SM Hikâye Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygula ma Sonrası Ortalama Puanlarının Karşılaştırılması ... 164

(28)

xxvi

Şekil 97. 17 Öğretmen Adayının BZ Şiir Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygula ma Sonrası Ortalama Puanlarının Karşılaştırılması ... 165 Şekil 98. 17 Öğretmen Adayının MBKÜS Hitabet Metnine İlişkin Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Ortalama Puanlarının Karşılaştırılması ... 166

(29)

xxvii

SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ

BZ Bursa’da Zaman

KMO Kaiser-Meyer Olkin

MBKÜS Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine Sadeleştirilmiş MBKÜOM Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine Orijinal Metin

MEB Milli Eğitim Bakanlığı PET Pozitron emisyon tomografisi

S Seçmeli Ders

SH Sinir Hekimi

SM Sevgiliye Mektup

TDK Türk Dil Kurumu

(30)

1

BÖLÜM I

GİRİŞ

Bu bölümde, araştırmanın problemine, araştırmanın amacına, araştırmanın önemine, sayıltılara, sınırlılıklara ve tanımlara ilişkin bilgiler yer almaktadır.

Problem Durumu

Demiray (1994) iletişimi “Bireyler, gruplar ya da toplumlar arasında söz, mimik, jest, yazı, görüntü, vb. yollarla bilgi, düşünce, duygu ve inanç alışverişini sağlayan etkileş im süreci” olarak tanımlamıştır (s. 13) . Bu tanımda da görüldüğü gibi iletişim sadece söz ile yapılan bir etkileşim süreci değildir. İletişim, bazen sözlü bazen sözsüz olsa bile gerçekleşebilme si için iletilmek istenen bir mesaj ve bu mesajı gönderen ile alan tarafın bulunması gerekir. Mesajın doğru olarak gönderilmesi ve alınması, iletişim sürecinin sağlıklı sürmesi için en gerekli koşuldur. Mesaj; sözlü, sözsüz veya sözlü ve sözsüz (beden dili) bir arada olabilir. Sözlü olarak verilmek istenen mesajın dilin paralinguistik yani prozodik özelliklerini en iyi şekilde yansıtması gerekir ki doğru şekilde anlamlandırılabilsin. Sosyal yaşamın düzenli, yanlış anlaşılmalara yer vermeden sürebilmesi etkili bir iletişim süreci ile mümkündür.

Sosyal yaşamda en çok olup bitenin iletişim olması onu sosyal etkileşimin temeline oturtur. İletişimin olmadığı bir sosyal etkileşim düşünülemez. İnsanlar farkında olarak veya olmayarak algıları, düşünceleri, duyguları, niyetleri ve kimlikleri hakkında sürekli bilgi alışverişinde bulunurlar. İletişim şu bakımlardan sosyal bir nitelik taşır: İnsanlar arasında karşılıklı ilişkiler gerektirir, insanların belirli sözcüklerin, seslerin, göstergelerin ve mimiklerin anlamına ilişkin ortak bir anlayışa sahip olmalarını gerektirir, insanla rın başkalarını etkilemelerini ve onlardan etkilenmelerini sağlar. Bu nedenle iletişim araştırmaları psikoloji, sosyal psikoloji, sosyoloji, dilbilim, sosyo-linguistik, felsefe ve

(31)

2

edebiyat eleştirisi gibi birçok disiplinle bağlantılıdır (Hogg & Vaughan, 2011, s. 616). Bu nedenle çalışmamız prozodik unsurların yanında sosyal psikoloji ve beden dilini de içeren bir kapsamda yürütülecektir.

Gönderici ile alıcı arasındaki mesajın doğru ve anlaşılır bir şekilde iletilmesi ve böylece etkili iletişim sürecinin sağlanması için dilin parçalarüstü birimler olarak nitelediğimiz vurgu, tonlama, durgu, durak gibi birimlerine de dikkat etmek gerekmektedir. Gönderici açısından konuşma becerisini kapsayan iletişim süreci alıcı için dinleme ve anlamlandırma ardından yine konuşma becerisini içerdiği düşünüldüğünde prozodik farkındalığın dinleme becerisi için de gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Özbay ve Çetin (2011) de “Başarılı bir dinleme ve anlama için “seslerin doğru bir şekilde algılanması, ayırt edilmesi ve anlamlandırılma sı, ” olarak tanımladıkları segmental fonolojik farkındalığın tek başına yeterli olmadığını suprasegmental (parçalarüstü) fonolojik farkındalığın da geliştirilmesi gerektiğini söylemişlerdir (s. 5-6). İstenilen düzeyde anlamanın gerçekleşeceği bir dinleme nin temelinde ise prozodik unsurların ses-söz dizimi ilişkisi çerçevesinde sağlıklı bir şekilde algılanmasının olduğunu ileri sürmüşlerdir.

Parçalarüstü birimler, bulundukları kelimelere özel ifadeler kazandırıp sözün kastedilen anlama uygun bir şekilde söylenmesini ve alıcı tarafından anlaşılmasını sağlar. Bu nedenle kelimeleri, taşıdığı parçalarüstü ses birimleri açısından bir değerlendirmeye tabi tutarak söylemek büyük bir önem taşımaktadır (Güneş, 2003, s. 151). Sağlıklı iletişim süreci “dilin kuralları çerçevesinde oluşturulan ses-söz dizimi ilişkisine bağlıdır. Ses-söz dizimi ilişkisinin sağlıklı kurulabilmesi ise, sese duygu ve anlam kazandıran vurgu ve ton gibi parçalarüstü birimlerin, söz dizimini oluşturan kelimelerin duygu ve düşünce dünyasına uygun şekilde üretilmesiyle mümkündür” (Coşkun, 2009, s. 44).

Ross’a göre (2004) prozodi, tek başına kelime seçimi ve kelime sıralaması ile iletile nin ötesinde, dilin bilgi aktaran suprasegmental bir özelliğidir. Ses perdesi, tonlama, melodi, ses yüksekliği, ses rengi, tempo, vurgu, aksan ve duraklamaların zamanlaması prozodinin kapsadığı akustik özelliklerdir. Prozodik ögelerin düzenlenmesi insan dilinin edinim ve gelişiminin erken dönemlerinde ortaya çıkmaktadır. Ağlamasının tonuna göre bebeğin niçin ağladığını annesinin sezinlemesi buna örnek olarak gösterilmektedir (Ross’dan aktaran Türkbay ve Cönkoğlu, 2007, s. 113-114).

Toplumda daha çok işitsel dil yetisi kullanılır ancak dil ile yapılan iletişime beden dili ile destek olunur (Günay, 2004, s. 72). Prozodik yeterlilik için parçalarüstü birimlerin yanında

(32)

3

beden dilini de işin içine katmak gerekmektedir. Çünkü konuşurken çoğu zaman farkında olmadan bazı jest ve mimikler yaparız. Bu da konuşmanın seyrini ve anlaşılırlığını etkileye n diğer bir unsurdur. Bir kişinin kızgın veya mutlu olup olmadığı ses tonundan anlaşılabile ce ği gibi mimiklerinden, nefes alışından da rahatça anlaşılabilir. Bu nedenle prozodik özellik ler ile beden dili çoğu zaman birbirinden ayrılmayan iletişim unsurlarıdır. Beden dili iletişim sürecinde konuşan (gönderici) ve dinleyen (alıcı) açısından farklı bir öneme sahiptir. “Alıcıya sesimizdeki prozodik özelliklerle birleşerek duygu durumumuz hakkında daha net bilgi verir. Ses tonu, mimik, göz hareketleri gibi paralinguistik özelliklerin sözü edilmede n anlamın anlamı anlaşılmaz” (Kocaman, 1979, s. 15). “Sözsüz dil davranışları, söylenen sözün anlamını etkileyebilir ve ayrıca konuşmanın akışını düzenlemede önemli işlevler görebilir” (Hogg & Vaughan, 2011, s. 643).

Nutku (1989) Türklerin konuşma sırasındaki hareketlerinde yüz anlatımının dikkat çekici olduğunu ve toplum olarak çok çeşitli yüz hareketleri kullanarak konuştuklarını ifade ile kişilerin bulundukları toplumun beden dili özelliklerini öğrenmelerinin sözlü iletişimle r ine katkı sağlayacağını vurgulamaktadır (s. 166).

Eğitimin önemli bir iletişim süreci olduğu göz önüne alındığında öğretmen eğitiminin de önemi artmaktadır. Hem prozodi bilgisi hem de beden dili yeterlilikleri açısından donanımlı öğretmen yetiştirmek, eğitimin kalitesini artırdığı gibi öğrencilerin gelecek yaşamlarında da doğru ve etkili iletişim becerileri kazanmalarını sağlayacaktır.

Sosyal bir varlık olan insanın her an iletişim içinde olduğu düşünülürse etkili iletişimin ve bunun için gerekli unsurların öneminin arttığı da görülecektir. İletişim esnasında çoğu zaman sözlü iletişimin kullanılması prozodinin önemi ortaya koyar. Dil ile ilgili olan prozodik yeterliliğin ortaöğretim kurumlarında Türk Dili ve Edebiyatı dersinde öğretmenler aracılığıyla öğrencilere kazandırılması gerekmektedir. Bu nedenle ortaöğretim müfredat programı ve öğretmen yetiştiren kurumlarının müfredatlarının özenle seçilmesi ve düzenlenmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

İnsanoğlunun doğduğu andan itibaren bir iletişim sürecinin (anne-bebek) içinde olduğu göz önüne alındığında, sosyal bir varlık olmasının gereksinimlerini de en iyi şekilde karşılama sı gerekmektedir. Doğru ve etkili bir iletişim süreci için; konuşma, dinleme, okuma, yazma dört temel beceride -özellikle konuşma sırasında karşımıza çıkan- dilin paralinguistik (parçalarüstü birimler-prozodi/paralang) özellikleri ile beden dili de ayrıca önem kazanmaktadır. Vurgu, tonlama, durgu ve duraklar, jest ve mimikler, noktalama işaretleri bu

(33)

4

dört temel becerinin en iyi şekilde sergilenmesi için gereklidir. Sosyal hayatta özellik le konuşma ve dinleme becerisi ön planda olduğundan parçalarüstü birimlerin öğretiminin önemi de ortaya çıkmaktadır. Araştırmamızda Türk Dili ve Edebiyatı eğitiminde prozodik kazanımların bahsedilen çerçeveler içinde değerlendirmesi yapılacaktır.

Araştırmanın Amacı

1924 müfredatından itibaren Türk Dili ve Edebiyatı, Dil ve Anlatım derslerinde sözlü ifade, dolayısıyla konuşma/sesletim konusu üzerinde hassasiyetle durulmaktadır. Dil ve anlatım dersinde, konuşulan ve yazılan dilin; anlamı, sesi, görünüşü, çağrışım değeri ve kurallarıyla bir sistem olduğu, bu sistemdeki ögelerin kullanım esnasında yeni değerler ve anlamlar kazandığı, her düzeydeki dil göstergesi ve dil birliklerinin şekil ve anlam olmak üzere iki yönü bulunduğu ancak bunları birbirinden ayırmanın imkânsız olduğu gibi hususların temel hareket noktası olduğu vurgulanmıştır (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2011, s. 1). Anlaşıldığı üzere dili her yönüyle ele almak gerektiği, bir bütün olarak ele alınmadığında bir tarafın eksik kalacağı ve dil becerisinin tam olarak kazandırılamayacağı ifade edilmiştir. Öğretmenlik sanatı konuşmaktan çok konuşturma sanatı olarak nitelendirilmiştir. Bunun için sözlü anlatım, konuşma eğitimi gibi derslerin başlangıcında planlı konuşma alıştırmaları ile doğru seslendirme (telaffuz) çalışmalarının birlikte verilmesi daha sonra uygula ma ya geçilmesi gerektiği ileri sürülmüştür (Şahin vd., 2007, s. 94-95).

Öncelikle müfredatın uygulayıcısı olan öğretmenlerin iyi yetişmesi gerekmektedir. Bununla birlikte ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı müfredat programının amaçlarına yönelik kazanımlar yeterli hâle getirilirse kaliteli bir eğitim ortamı sağlanmış olur. Bundan hareketle çalışmamız Türk Dili ve Edebiyatı eğitiminde prozodik kazanımları bir bütün olarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaca götürecek alt problemlerimiz ise;

1- Öğretmen adaylarının prozodik yeterlilikleri ne düzeydedir?

2- Prozodi eğitimi verilen öğretmen adaylarının önceden sahip oldukları prozodik yeterlilikleri ile eğitim sonrası yeterlilikleri arasında anlamlı bir farklılık var mıdır?

3- Öğretmen adaylarının uygulama öncesi sahip oldukları en yüksek ve en düşük prozodik kazanımlar hangileridir?

4- Öğretmen adayları uygulama sonrasında prozodik kazanımların hangilerinde en az ve en çok ilerleme sağlamıştır?

(34)

5

5- Türk Dili ve Edebiyatı öğretmeni yetiştirme alanında verilen eğitimle rde prozodinin yeri nedir?

6- Ortaöğretim Türk dili ve edebiyatı dersinin müfredatında prozodik kazanımlar ı n yeri nedir?

Araştırmanın Önemi

Türkçe, anlam ayırt edici olarak tonlamanın kullanıldığı dillerden biridir. “Türkçede sözün ezgisi ve bürünsel özellikleri; vurgulama, tonlama, durgu ve duraklara dayalıdır. Kelime ya da cümle içinde yeğinlik (şiddet) dorukları olarak adlandırdığımız vurgulamalar Türkçede kendine has özellikler göstermektedir” (Banguoğlu, 2004, s. 114-140).

Türk dili ve edebiyatı dersinde öğrencilerin “Türkçenin ifade gücü ve imkânlarını; dinleme, konuşma, okuma, anlama ve yazma becerilerini geliştirerek anlamaları; programda yer alan ünitelerde sıralanan kazanımlar, verilen etkinlikler ve açıklamala r doğrultusunda Türkçeyi kullanma becerilerini olgunlaştırmaları amaçlanmıştır” (MEB, 2011, s. 1). Dil ve anlatım dersinde öğrencilerin kazandıkları dil becerileri ile kendilerini her düzeyde sözlü ve yazılı olarak en iyi şekilde ifade edebilen, dinlediğini doğru algılayan, dolayısıyla etkili iletişim sürecini gerçekleştiren bireyler yetiştirmek hedeflenmiştir. Ancak kazanımlar incelendiğinde bu amaca götürecek olan prozodi konusuna yeterince yer verilmemiş old uğu görülmektedir. Solmaz (2011), ders kitaplarındaki parçalarüstü ses birimleriyle ilgili bilgilerin oldukça yetersiz, ses bilgisi kısmındaki en önemli eksikliklerinden birisinin parçalarüstü ses birimleriyle ilgili olduğunu tespit etmiştir. Ayrıca parçalarüstü ses birimle ri olarak ele alınan “vurgu, ton, kavşak, durak, süre ve ezgi” gibi anlam farkı ortaya koyan ögelerden ders kitaplarında sadece “vurgu, ton ve durak” konularına sınırlı olarak yer verildiğinden bahsetmiştir (s. 860-877). Bu bulgular Türk Dili ve Edebiyatı ders kitapları ile müfredat programındaki prozodik kazanımların eksikliğiyle örtüşmektedir.

Türk Dili ve Edebiyatı derslerinde metin işleme sırasında prozodi iki bakımdan hayati önem taşımaktadır:

a. Okunan metnin doğru anlaşılması, okuyucunun metni özelliğine göre seslendirilmesiyle doğrudan ilgilidir. Doğru okumanın önemi manzum metinlerde daha dikkat çekicidir. Hece veya aruz vezni ile yazılmış bir şiir metninin işlenmesi sırasında durak, seslerdeki uzunluk kısalık, kapalılık-açık lık

(35)

6

ve incelik-kalınlık ölçülerine dayanan vezninin tam olarak kavratılabilmesi için sistematik bir prozodi eğitiminin verilmesi gerekmektedir.

b. Okunan metin bir düz yazı ise, yazının tür özelliklerine göre; sohbet, hikâye, roman, tiyatro eseri veya destansı bir metnin seslendirilmesi birbirinden farklı prozodik becerileri gerektirmektedir.

Türk dili ve edebiyatı eğitimi sırasında alınan prozodik beceriler günlük hayatta iletişim sürecindeki olay ve durumlara göre kullanılmaktadır. Konuşurken seçilen kelimeler kadar bu kelimelerin büründükleri şekiller de önemlidir. Zira Alder (2005) “belirsiz, kesin olmayan hatta mantıkdışı dil, bilinçli zihinden geçer ve özellikle duygusal anlamda kişi üzerinde daha büyük bir etki yaratır. Diğer yandan iyi yapılandırılmış sorgulama, çoğu iletişimde olmayan belli bilgileri gün yüzüne çıkarabilir” ifadeleri ile tezimizi desteklemektedir (s. 247). “Söylem analizi geliştikçe dilin sosyal psikolojisi neyin söylendiğinden ziyade nasıl söylendiğiyle (yani, konuşma içeriğinden çok konuşma tarzıyla) ilgilenmiştir. Kimin, neyi, ne şekilde, hangi bağlamda söylediği -tüm iletişimsel olaylara yoğunlaşarak- analiz edilebilirse (söylem analizi) iletişime dair pek çok bilgi elde edilebilir” (Hogg & Vaughan, 2011, s. 619-648).

Heceleri bağlamayı ve hece sıralamalarını belirleyen motor stratejiler ile yakından ilişk ili olan Ekstrensek1_{(dışsal) prozodide, konuşma tarzı yoluyla ince (kurnazca) farklılık la r} yaparak anlam yaratmak ya da anlamı değiştirmek için amaçlı (kasıtlı) düzenlemeler ile pragmatik etkiyi yönetme söz konusudur. Örneğin, başarılı avukatlar bu işlevlerde hünerlidirler. Bu becerileri gelişmiş avukatlar jüriyi etkilemek için, amaçlı olarak normal duraksamalardan daha uzun süreli duraksamalar yaparak konuşma hızlarını yavaşlatır ve arkasından ustaca sorular sorarak ikna edici etki oluştururlar (Türkbay & Cönkoğlu, 2007, s. 114-115).

Etkili iletişim için prozodi ve beden dili birlikteliği hayati bir öneme sahiptir. Dilini en iyi ve doğru şekilde kullanan, kendini doğru ve anlaşılır ifade edebilen bireyler; etkili ve başarılı

1_{Entrensek (içsel, linguistik, gramer) prozodi, heceleri bağlamayı ve hece sıralamalarını belirleyen motor}

stratejiler ile yakından ilişkilidir. Sesi başlatma zamanı (voice onset time-VOT) ve ünsüz harflerin üretimi dahil konuşma hızı işlemleri bu bağlamda değerlendirilir. VOT ve ünsüzlerin üretimi konuşmanın programlanmasında büyük görev görür. Bunlar; dile özgün kelime sıralamasından, vurgulama ve konuşma hızından etkilenirler (Türkbay & Cönkoğlu, 2007, s. 114).

(36)

7

eğitim ortamı sağlayan öğretmenler yetiştirmek suretiyle daha kolay iletişim halinde olan bir toplumun oluşmasına katkı sağlar. Bu da toplumsal birlikteliğin göstergesidir.

Sayıltılar

1. Analiz edilen metinlerin, öğrencilerin prozodik yeterliliklerini yansıtma durumlar ı nı yeterli düzeyde ölçebileceği varsayılmaktadır.

2. Okutulan metinlerin öğrenci düzeyine uygun olduğu varsayılmaktadır.

Sınırlılıklar

1. Araştırma 2014-2015 eğitim öğretim yılında Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı son sınıf öğrencilerinden gönüllülük esasına dayalı seçilen öğretmen adayları ile sınırlıdır.

2. Araştırma sekiz hafta ve haftada bir buçuk saat süren eğitim ile sınırlıdır.

3. Araştırma öntest ve sontest olarak okutulmuş farklı türden seçilen metinle r le sınırlıdır.

Tanımlar

Beden dili: Sözsüz beden hareketleri, duruş, tavır ve dokunma gibi bedensel özellikle r in tutum, duygu ve benzerlerine ilişkin olarak aktardığı bilgiye denir (Taylor, Peplau, Sears, 2012, s. 530).

Boğumlama (Artikülasyon): Nefesin gırtlaktan çıktıktan sonra yutak, ağız ve burundan oluşan üçüncü küme organlarında (dil, diş, damak, dudak) konuşma dilimizin geleneksel seslerine dönüşüp biçimlenmesine denir (Onan, 2012, s. 23).

Ezgi: Bir konuşma zincirindeki seslem, biçimbirim ve sözcükleri kapsayan ton değişimlerinin tümüne denir (Ergenç, 2002, s. 27).

(37)

8

Fonem (ses birimi): Konuşma organının belirli hareketleri ile oluşan ve belli bir biçimde sıralanarak aynı dili konuşanlar arasında bir kavram ifadesi için kullanılan kelime le ri oluşturan anlam ayırt edici sese denir. yol, kol, bal, baş, kaş, yaş, taş kelimelerindeki y, k, s, b, t sesleri bu kelimeler arasındaki anlam farklarını sağlayan ögeler olduklarından birer ses birimdirler (Korkmaz, 2007, s. 184).

Fonetik (ses bilimi): Çeşitli dillerdeki sesleri bir bütün olarak inceleyen, bu seslerin nasıl meydana getirildiğini, ne gibi nitelikler taşıdığını, dinleyenin bu sesleri alışını, kısaca dilin ve bildirişmenin ses sitemini ele alan ve insan dilinin seslerini dil sistemi içindeki görevleri açısından değerlendiren bilim dalına denir (Korkmaz, 2007, s. 184).

Fonoloji (ses bilgisi): Bir dilin seslerini; oluşmaları, boğumlanma özellikleri, kelimelerdek i sıralanışları, yüklendikleri görevler ve uğradıkları türlü değişmeler açısından inceleye n gramer dalına denir (Korkmaz, 2007, s. 183).

Kavşak: Sonsesinde ünsüz bulunan bir sözcükle öncesinde ünlü bulunan bir sözcük arasında söyleyişte ulamayı ortadan kaldırmak amacıyla verilen kısa araya denir (Ergenç, 2002, s. 26)

Parçalarüstü birimler (Prozodik unsurlar/Bürün olguları): Türkçede anlam ayırıcı olarak: uzunluk/süre, vurgu, durak, perde-değişimi/ton ve ezgiye denir (Demircan, 2013, s. 26).

Ton (Titrem):Ses tellerindeki titreşimin niteliğine denir (Karaağaç, 2013, s. 108).

Vurgu: Konuşma sırasında kelimedeki bir heceyi diğerlerine göre daha yüksek bir ses tonuyla, daha baskılı bir şekilde söylemeye denir (Korkmaz, 1992, s. 164).

(38)

9

BÖLÜM II

LİTERATÜR

Prozodi (parçalarüstü sesbirimler, bürün olguları)

Dilin malzemesini oluşturan sesler, kelime ve kelime grupları, bunların birbiriyle olan ilişkileri, anlam ve ahenk özellikleri, tamamen prozodinin ilgi alanına girer. Psikolojik hâllerin seslerle anlatımı, dilin bir musiki özelliği içinde gerek yazı ve gerekse konuşma dili hâlinde ortaya çıkışı, prozodinin kapsamı içindedir. Sözün ve cümlenin bulunmadığı yerde prozodiden söz edilemez (Güldaş, 2003, s. 200). Prozodi, dildeki hecelerin vurgularına, uzunluk ve kısalıklarına, tonlama ve ritimlerine riayet ederek, kelimeleri düzgün okuma ilmidir (Güldaş, 2003, s. 4).

Prozodi sadece çalışma konumuz olan Türk Dili ve Edebiyatı alanında değil, insan hayatının her alanında görülen, kendi şartları içinde kuralları olan dil bilimi alanının bir unsurud ur. Musiki sahası dahi prozodi olaylarını, dillerin prozodisine göre ayarlayarak, prozodiyi yine dilbilim alanı içinde görmeye devam eder. Musikide prozodi, musiki lügatinde, yine dil bilimcilerinin tarifiyle; kelimelerdeki hece süreleri, vurgu, perde (melodik yükseklik), ton, ritim ve entonasyon, dile ait özellikler olarak açıklanmıştır (Güldaş, 2003, s. 6). Prozodi günümüzde daha çok müzik bilimi alanında yoğun olarak çalışılsa da dil bilim terimi ve dil bilim alanı olduğu açık şekilde ortadadır.

Sesbirimler, başlıca iki öbekte toplanmaktadır. Bunlardan birincisi parçalı sesbirimler (İng. segmental phonemes) adını alan ünlüler, ünsüzler, kayan ünlü (diftong) ve yarı ünlülerd ir. Parçalı sesbirim terimi, sesbirimlerin dil adı verilen dizge içinde bir tek parçaya, bir sese bağlı olması, hece gibi, sözcük ya da cümle gibi, birden çok ögeden kurulmuş birimle rle ilgili bulunmaması niteliğine dayanmaktadır. Parçalarüstü ses birimler (İng. suprasegmenta l phonemes) ya da özellikler adı verilenler ise vurgu, ton, ezgi, uzunluk gibi ögelerdir; dil

(39)

10

içinde parçalardan oluşmuş birimleri ilgilendirir. Bu ögeler de tıpkı parçalı ses birimler gibi, anlam ayırıcı görev görmektedirler (Aksan, 2009, 2. Cilt, s. 66). Türkçede anlam-ayırıc ı olanlar: uzunluk/süre, vurgu, durak, perde değişimi/ton, ritim ve ezgidir. Ünlü uyumu, kendisi bir anlam taşımayıp sesbirimsel ayırımları siler; bu özelliğiyle bir karşı sesbirimd ir; sanıldığı gibi sözcüksel bir bürün olmayıp bir hece-öbek arası bürünü sayılmalıdır. Parça-sesbirimleri örten anlam-ayırıcı ya da (ünlü uyumu gibi) düzleyici sesletim özelliklerine ilk önce parçalar-üstü sesbirim denilmekte iken sonradan ‘bürüyen şey’ anlamında bürün (prosody) denmesi uygun görülerek bu terim belli bir yaygınlık kazanmıştır (Demircan, 2013, s. 26-27).

Anlaşıldığı üzere prozodi; parçalarüstü ses birim veya bürün olarak da adlandırılmaktad ır. Birden çok kavram ile de tanımlanabildiği için çalışmamızın devamında kavram karmaşasına yer vermemek için prozodi kavramı kullanılacaktır.

Konuşma Prozodisi, Dinleme Prozodisi, Okuma Prozodisi

Prozodik yeterlilik sadece konuşma için gerekliymiş gibi düşünülse de sessiz okuma ve metinden yapılan konuşmalarda okuma prozodisi, yapılan konuşmayı tam ve doğru olarak algılayabilme becerisi olarak baktığımızda da dinleme prozodisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Prozodik yeterliliği tamamen kazanan kişide tüm yönleri ile prozodi algısı gerçekleşmiş olmalıdır. Prozodi bilgisi etkili iletişim süreci içinde konuşan ve dinleyen veya sessiz okuma yapan için de aynı derecede gereklidir.

Konuşurken kullandığımız ton, ritim ve entonasyonun anlam bağlamında şekillendirilmiş hâli aşağıda Şekil 1’de verilmiştir. Ton ve ritim tek başına yeterli değildir. Cümlede vurgu yanlışı yapılırsa, tonlamanın bir yararı olmaz. Cümleyi ayakta tutan vurgudur ama tonlamasız bir vurgu da cümleye, sertlik, tizlik veya peslik verir. Cümlenin şahsiyet i silikleşir; fakat telaffuzda bir bozukluk meydana gelmez. Çünkü telaffuz düzgünlüğün ün oluşmasında vurgu etkilidir (Güldaş, 2003, s. 190).