İlk kadın ressamlarımızdan, Celile Hanımın ilk sergisi

C

İ

H

C

İ

H

İlk Kadın Ressamlarımızdan

Celile Hanım

ÖZAY ERKILIÇ

DOĞUMUNUN üstünden 106, ölümü­

nün üstünden 32 yıl geçen Celile H a­ nım, son günlerdeki sanat etkinlikleri­ nin dilden düşmeyen konusu oldu. Ai­ le çevresinde bulunan eserleri -ilk defa, toplu olarak- Bakırköy Sanat Galerisi’n- de sergilendi.

Celile Hanım hakkında tanıtıcı bir yazı hazırlarken, kültür ve sanat tari­ himizin kaynaklarına inen, Sayın Taha Toros’un zengin arşivlerinden cömert­ çe yararlandım. Gerek Celile Hanım, gerek babası ile dedeleri hakkında Türkçe ve İngilizce olarak, yıllarca ön­ ce, ilk defa yayın yapmış olan Taha To­ ros’un arşivinde, yayınlanmamış pek çok belgeler ve bilgiler bulunuyor. O ’- nun bir apartıman dairesini dolduran dokümanlarının bir bölümü, Türk ve yabancı ressamları kapsıyor. Büyük bir dolap, ilginç dosyalarla dopdolu..

Ressam Celile Hanım köken açısın­ dan, 16 yaşındayken İstanbul’a gelen, bir Alman ile1, 22 yaşındayken 1848 ihtilali sırasında, Türklere sığınan bir Polonyalı’nın2 aydın torunlarından bi­ ri.. Her ikisi Müslümanlığı kabul ede­ rek, ordumuzda önemli görevler üstle­ nen bu subaylardan biri paşalığa, diğeri mareşallığa yükselmişler ve görevleri başında şehit olmak suretiyle, tarihimi­ zin şerefli sayfalarında yeralmışlardır.

Celile Hanım'ın gençliği

32 • 160

Celile Hanım’m babası da, paşalığa yükselmiş, Padişahın yaverliğini yap­ mış, yabancı dilleri iyi bilmesi ve mil­ letlerarası politikadaki uzmanlığı nede­ niyle, arabuluculuğa benzer görevlerle, Osmanlı İmparatorluğu’nu temsil et­ miştir.3

Celile Hanım, evliliğini Hikmet Na­ zım Beyle, 1901 yılında yapmış. Hikmet Bey, dönemin ünlü valilerinden ve şa­ irlerinden Nazım Paşa’nın oğlu. Derin kültürü olan Hikmet Bey, Hariciyeci olarak dış ülkelerde bulunmuş, Bab-ı Âlî’nin Basın Müdürü iken Celile Ha- nım’la evlenmiş. Çocukları Mehmet Nazım 1902, İbrahim Âli 1904, Sami- ye 1907 yılında doğmuş. Mehmet Na­ zım, Şair Nazım Hikmet Ran’dır. İkinci çocukları İbrahim Âli, küçük yaşta, kuşpalazından ölmüş. Hikmet Bey’le Cehle Hanım, mütarekenin ilk yılların­ da boşanmışlar.

Celile Hanım’ın resim eğitimi tama­ men özeldir. Gerek Celile Hanım’ın ba­ bası Enver Paşa, gerek Mihrî Hanım’- ın babası Doktor Rasim Paşa, Sultan Hamid’e yakınlığıyla tanınan kişilerdi. Dönemin ünlü saray ressamı Fausto Zonaro ile de dostlukları vardı. Paşa’- lar, minimini güzel kızlarını birkaç kez Zonaro’nun atölyesine götürerek, eser­ lerini seyrettirmişler. Zonaro, her iki­ sinde de resime karşı bir çekicilik sez­ miş. Ne var ki, ders verme imkânı bu­ lamamış. Ortam, kızların fırçayla uğ­ raşmasına elverişli değil! Mihri Hanım, daha sonra bu fırsatı -yurtdışına kaç­ mak suretiyle- bulacak, Roma’da ve Paris’te akademik çalışmalar yaparak, Türkiye’nin ilk kadın ressamı olacak­ tır. Bu yeteneği takdir edilerek, Paris’­ ten yurda çağrılan Mihri Hanım, 1914 yılında, kızlar için İstanbul’da açılan güzelsanatlar yüksek okulunda ilk ka­ dın profesör ve müdürlük görevini de üstlenecektir.

Celile Hanım, -yaşça Mihri Hanım’- dan büyük olmakla beraber- resme çok geç başlamıştır. Asıl uğraşısı, eşi Hik­ met Bey’den ayrıldıktan sonraki döne­ me rastlar. Roma ve Paris’te özel eği­

tim yapmış, Berlin’de de resim üzerin­ deki incelemelerini sürdürmüştür. Ka­ rakalem, yağlıboya, suluboya ve pastel­ le çalışmalar yapmıştır. Konuları çıp­ lak, meyveler, çiçeklerden oluşur. Port­ rede daha başarılıdır. Sergide aynada kendisinin portresi, oğlunun, kızının, torunu Ayşe’nin, damadı ve yeğeni Şey­ da’nın portreleri yeralmıştır. Tablola­

rının bir kısmında, eski harflerle ve kır­ mızı renkü tipik imzası vardır. Bu ve di­ ğer tablolardaki imza yalnızca Celile’- dir. Son eserleri, yeni harflerle Celile olarak imzalanmıştır. Bazı eleştirmen­ lerin, ressamın tablolarından ve kendi­ sinden söz ederken “ Celile Hikmet” olarak yazmaları hatalıdır. Bu yanlış­ lık, biyografi bilgilerinin yetersizliğin­ den kaynaklanmaktadır.

ö te yandan, hiç kimse Celile Ha- nım’dan bahsederken, onun, orijinal olan soyadını belirtmez! Ressamımızın, soyadı kanununa göre aldığı (UĞUR- ALDIMj’ı çok kişi bilmez. Bu yazımız­ da, onun soyadını da belirtmiş oluyo­ ruz.

Celile Uğuraldım, resme, ortayaşla- rında ve geç başlamış olmakla beraber, gözlerinin feri sönünceye kadar fırça­ sını sürdürmüştür.

Ressamımızın son yılları, gerek göz­ lerinin bozulması, gerek oğlu şair Na­

Celile Hanım'ın fırçasındanÇingene

Celile Hanım'ın bir tablosu: Kadınlar Hamamı

Celile Hanım’ın çizgileriyle Samih Rifat'ın oğlu Hatif Rifat

zım Hikmet’in Bursa hapishanesinde bulunması nedeniyle çok üzüntülü geç­ miştir. 1956 yılında, Ankara’da gözle­ rini kapatmıştır.

Gözlerinin feri sönünceye kadar fır­ çasını elinden düşürmeyen Celile Ha­ nım, resim tarzında klasik havadan ay­ rılmadı. Değişik resim üsluplarına yö­ nelmedi. Fırçasını daha çok portreler­ de kullandı. Çingeneler, çiçekler, mey­ veler, çıplaklar onun uğraş konularıy­ dı. Özellikle kadın hamamlarım da yan­ sıttı. Her türden çalışmalar yaptı. Yağ­ lıboya, suluboya, pastel ve karakalem gibi çeşitli materyalleri denedi. Sanatın­ da, ilk kadın ressamı Mihri Hanım ve ondan bir kuşak sonrasındaki Sabiha Bozcalı düzeyinde olmamakla beraber.

belirgin başarısı portrelerdedir. Ressamımızın, kurtuluş savaşı yılla­ rında Ankara’dayken, Şair Mehmet Akif’in de portresini yaptığı söylenmek­ tedir. Eniştesi, ünlü dil uzmanı Sâmih Rifat’ın arkadaşı olması dolayısıyla, onun yakın arkadaşı olan Şair Mehmet Âkif ile tamşmış, o yıllarda boyanın, tualin bulunmadığı bir dönemde şairin bir portresini yapmış. Bu portrenin ne­ rede olduğu bilinmiyor.. Eğer bir gün, bu portre meydana çıkarsa -ölümünden sonra da olsa- Celile Hanım’ın kazan­ dığı portre ressamlığı, kuşkusuz bir kere daha güçlenecektir. □

1 M üşir M ehmet Ali P aşa (1829-1878) 2 M ustafa Celalettin Paşa-Borzeçki (1826-1877) 3 Enver P aşa (1856-1928)

33 • 161

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi