ve
TRAMVAYLAR
1872 yılında çalışmaya başlayan atlı
tramvaylar, 1909 da yerini elektrikli
olanlarına bırakmıştı
İ
stanbul’un tarihi kişiliğine renk katan unsurlardan biri daha 14 Kasımda tarihe karıştı. Gün den güne değişen, modernleşen İs tanbul’a bir asra yakın zamandan- beri hizmet eden, İstanbulluların mihnetini çeken emektar tramvay lar yapılan bir törenle şehrin Ana dolu yakasında da seferden alındı. İstanbul yakasında bundan beş yıl önce yani 1961 yılında tramvaylar tarihe karışmıştı.İlk tramvay
İstanbul’da ilk tramvay icadın dan 27 yıl sonra işlemeye başladı. 1842 yılında Amerika’da Newyork’ ta Loubat adında bir Fransız mü hendisi kömür taşımak için kulla nılan bir aracı örnek alarak yaptı ğı bir nakil vasıtası için bir hat dö şemişti. Hattın kısa olmasına rağ men Atlı Tramvaylar büyük ilgi gördü ve halk trafından çabuk be nimsendi. Loubat, ayni buluşunu Fransa’da da gerçekleştirdi ve
Av-E. Ü N A L
rupa’nın ilk tramvay hattını Paris’ te Sen nehri kenarına 1854 yılın da döşedi. Böylece Newyork’tan sonra Paris’de o zamanlar için hay li parlak bir buluş sayılan tram vaylara kavuşmuş oluyordu.
İlk döşenen hatlar
İstanbul Tramvay şirketi 1869 yılında kurularak ilk çalışmalarına başladı. Kurucuları arasında Os manlI Bankası, Sirket-i Umumiye-i Osmaniye ve Musevi Bankerler bu lunuyordu. Şirketin dörtyüzbin al tın lira olan sermayesi, herbiri 20 altın lira kıymetinde yirmibin his se senedine bölünmüştü. Şirketin imtiyaz mukavelesi Devlet adına zamanın Bayındırlık Bakanı Meh met Kabûli Bey tarafından imza landı ve kırk senelik işletme hak kı verildi. Tramvay Şirketi ilk ola rak üç hat döşemeye karar vermiş ti. Bunlar, Galata - Tophane - Be şiktaş - Ortaköy, Eminönü - Sir keci - Divanyolu - Beyazıt - Aksa
Üsküdar tramvayları da seferden kaldırıldı. Resimde yıllarca ev vel yeni sefere giren bir tramvay görülü yor
ray ve Aksaray’dan ayrılan Samat- ya hatlarıydı.
Yolcular istedikleri yerde inip bi ne biliyorlardı.
1872 yılında bütün hatları ta mamlanmış olarak işlemeye başla yan tramvayların durak yerleri yoktu. Yolcular istedikleri yerde inip, istedikleri yerde binebiliyor du. Bu trafiği çok aksattığından kısa bir süre sonra durak tesisi yoluna gidildi, bu arada tek olan hatlar da çok zaman kaybına se- beb olduğundan çifte çıkarılmaya başlandı.
Atlı tramvayların özellikleri
Tramvayları dışardan ve özellik le Macaristan’dan getirilmiş iri ka- tanalar çekerdi. Yokuş olan yerler de, yokuş başlarında küçük ahır lar yapılmıştı. Tramvay buraya gelince yedek atlar boşularak sür’- atinden kaybetmemesi sağlanırdı. Bazan atlar inadı tuttuğundan, ya da yorulduğundan yokuşlarda yı ğılıp kalmaktaydı. Atlar bütün haykırışlara, bütün kırbaçlara rr
men yerinden kalkmayınca yolcu ların yardımına başvurulurdu. Ö- zellikle karlı kış geceleri yokuşbaş- larında yığılıp kalan atlar yüzün den tramvaylar zamanın mizahçı ları için bulunmaz bir konu haline gelmiştir.
Personel
Tramvay personeli üç kişiydi. Sürücü (Vatman), Biletçi ve bo- rulu vardacı. Vardacılar iyi koşan ve nefesi kuvvetli insanlar
arasın-Resimde görülen 187 numaralı tramvay, şebekenin en iyi tramvaylarından biriy di ve kapıları otomatik olarak açılıp ka
panmakta idi
Geçmişin tatlı anıları
İSTANBUL
dan seçilirdi. Görevleri Tramvay hareket halindeyken önden koşup boru öttürerek yol açmaktı. Var- dacılarm ellerinde boru, koşmaları halk arasında ilgi ile takip edilir, herkes tramvaya yol açardı. Var- dacılar yıllarca İstanbul'un en en teresan tipleri arasına girmişler ve bu özelliklerini de atlı tramvaylar kaldırılıncaya kadar taşımışlardır.
Vagonlar ve ideal randevu yeri:
Bu arada sırası gelmişken va gonlardan bahsetmek de yerinde olur. Vagonlarda kapı yoktu. Boy dan boya mevcut olan basamak sa yesinde her tarafından inilip bini- lirdi. Biletçiler de bu basamakta dolaşıp bilet keserlerdi. Kışlık ka palı ve yazlık açık olmak üzere i- kiye ayrılan vagonlarda ayrıca ha remlik de bulunmaktaydı. Araba ların ön kısmında perde ile ayrılan bir kısım kadınlara tahsis edilmiş ti. Binenler karı koca bile olsalar ayrı ayrı kısımlarda oturarak git mek zorundaydılar. Özellikle za manın çapkınları bu perdenin ö- nünde oturarak açık kalmış bir kıvrımından, ya da inen binen ol dukça açılan perdeden içerdekileri görmeye çalışırlardı. Ramazan a" boyunca taassup yüzünden açıkta buluşamayan sevgililer için Tram vay ideal bir randevu yeriydi.
Yeni hatlar döşeniyor
Şehir içi nakliyatında sağladıg".
1 Mart 1939 da İstanbul Tramvay şebekesi yeni tramvaylara kavuşmuş, yeni araç ların sefere konulması münasebetiyle törenler düzenlenmişti
kolaylık, dayanıklı ve masrafının az oluşu sebebiyle muhtelif memle ketlerde ilgi gören tramvay İstan bul’dan sonra Selanik, İzmir, Şam, Bağdat ve Konya’da da işlemeye başladı. Bu arada Tramvay şirke tinin imtiyazı 1881 yılında 36 yd daha uzatıldı. Şirket de Galata - Te pebaşı - İstiklâl caddesi - Şişli - Kurtuluş hattını döşemeye başladı.
İlk elektrikli Tramvaylar
1872 yılında 4,5 milyon yolcu ta şıyan tramvayların elektikle işler hale getirilmeleri Avrupa’ya naza
I'ıamvayların Belçika Şirketi tarafından işletildiği yıllarda biletçiler ve vatman lar, son istasyonda kalkış saatini bekliyorlar
ran yine bir hayli geç olmuştur. Paris’te 1873 yılında işlemeye baş layan Elektrikli tramvay Türkiye’ da Selanik’te çalışmaya başladı. 1905 yılında Şamda, 1907 yılında da Selânik’te çalışmaya başladı. İstanbul Atlı Tramvay Şirketi gay ri muntazam aralıklarla yenilenen mukavelelerle bağlı olduğu için bu alanda 1908 yılına kadar bir faali yet gösteremedi. Bazı tarihçiler bunu devrin padişahı Abdülha- mit’in elektirik ve elektrik kudre tinden duyduğu korkuya bağlar ve bu korku sebebiyle elektrikli tram vay işletilmesine mani olduğundan bahsederler.
İlk elektrikli tramvay 1909 yılın da Karaköy - Ortaköy arasında iş lemeye başladı. Enerjisini Kaba taş’ta kurulan bir elektrik fabrika sından alan Tramvay için demir yolu kadar geniş olan hatlar dar laştırıldı ve atlı tramvayın geçme diği Galata Köprüsünden de bir hat geçirildi. Bilâhare Silâhtarağa e- lektrik fabrikasının da hizmete gir mesiyle diğer semtlere de elektrik li tramvay işlemeye başladı. Or taköy hattı da Bebeğe kadar uza tıldı.
Tramvaylar 22 Haziran 1939 yı lında çıkarılan bir kanunla «İstan bul Tramvay ve Tünel işletmeleri» ünvanıyla İstanbul belediyesine devredildi. İkinci Dünya savaşı sı rasındaki lâstik ve benzin yoklu ğu sırasında şehiriçi nakliyatı ta mamen üstüne alan tramvaylar bundan da yüzünün akı ile çıktı.
Kuruluşundan bu yana tam 85 yıl zamanın gelişimine de ayak uy durarak milyonlarca İstanbulluyu taşıyan tramvay, unutulmaz tatlı hatıralarıyla artık gönüllerde ya şayacak.
9
—Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
