Lozan dedim de aklıma geldi

T h Çı

rT-a. l

30 T E M M U Z 1978

DEVEKUŞU'««

jnektupM ı

LOZAN DEDİM DE

G

EÇ EN hafta Lozan’ın yıldönü­münü kutladık ulusça. Lozan’­

ın kahramanı hep biliriz İsmet Paşa’dır. Garp Cepheleri Komutanı’- nın kurulacak yeni cumhuriyette ikin ci adam o lm a s ı, daha çok önceden kararlaştırıldığı için, Musta­ fa Kemal Paşa, yakın çalışma arkada­ şını bu Lozan anlaşması ile taçlandır­ mak İstemişti. Garp Cepheleri Komu- tanı’na, “ Milletin makus talihini yen­ diği” mealindeki telgrafın metnini Hamduilah Suphi’ye yazdırttığı rivayet olunursa da, Lozan’a komutan olarak gidip, diplomat olarak dönen İsmet Paşe’yı onurlandıran telgrafı bizzat kendisinin vazdığı şüphe götürmez. -A z daha kuşku diyecektim herkes gibi. Oysa şüphe başka, kuşku başka şeydir. Bir ayrıntı sorunu ama, neyler­ siniz ki, dilin inceliği ayrıntılara d a ya n ır-E ve t, ismet Paşa’ya bir de altın kalem hediye edilir. Muzaffer komutanın kılıcı belinde, Lozan’ı im­ zalayan kalemi cebinde, eskilerin deyimiyle sahib-ü seyfü’l-kalem bir devlet adamı olarak artık rakiplerin­ den, özellikle Rauf Bey’den daha saygın bir duruma geçer, ismet Paşa’nın heyetinde kimler yoktur? Sonradan İsmet Paşa’nın da, Mustafa Kemal Paşa’nın da aleyhine dönüp, en ağıza alınmayacak suçlamalarla bir hâtırat kitabı yazacak olan Rıza Nur, fransızcasından ötürü heyete alınmış Reşit Saffet Atabinen, sevimli K a ri­ deniz şivesiyle Fransızca konuşan ve herkese, “ Nasilsun pahavım. pon misun, piyen misun?” diye hatır soran Haşan Saka ve kalabalık gazeteciler grubu.

soran Haşan Saka, daha birçok (m u­ rahhas aza) ve büyük bir gazeteciler grubu.

Lozan'daki Türk heyetinin kulisleri hakkında, konferans dışı yaşamı ve anekdotları hakkında pek az şey biliyoruz. Ama bildiğimiz bir şey varsa, hukuk bilimi alanındaki ek­ siklerine karşın, ism et Paşa’nın tam formunda bir sağduyu ve hazır cevaptık havası içinde olduğudur. Bu da bizim elbette büyük şansımız ol­ muştur. İsmet Paşa’nın moralinin, inadının, zaman zaman da aşırı ataklığının nedeni ortadadır. Artık (Hasta Adam )’ın bir temsilcisi değil, düşmanlannı yurdundan kovmuş bir ulusun temsilcisidir. Savaştan yeni çıkmış, çizmelerini çıkarıp rugan iskarpinlerini giymiştir. İsmet Paşa’- nın iyi bir asker olduğu kadar, hattâ ondan da iyi bir diplomat, bir politikacı olacağının ilk belirtileri orada ortaya çıkmıştır.

R

A H M F J U Yavuz Abadan’ır bir Alman gazetecisinin anıların­ dan alıp anlattığı, benim de geçende sayın Münir Ongun’dan dinlediğim bir örnek vermek isterim:

Türk heyeti salona alındığı zaman öbür heyetlerin büyük maroken kol­ tuklarda oturduğu, buna karşılık Türk heyetine alelâde koltuklar ayrıldığını gören ismet Paşa, bu ayrıcalığı askeri bir sertlikle değil, diplomatça bir tak­ tikle şöyle ortadan kaldırmış:

— Görüyorum ki, demiş. Salonun tefrişatı henüz tamamlanmamış. Bi­ zim acelemiz yok, bekleriz. Bütün koltuklar yerleştirildikten sonra tekrar geliriz. Ve arkasında maiyeti olduğu halde salondan çıkmış.

Paşa’nın o zamanki resimlerine dikkatle bakın. Vücudunda yay gibi bir enerji, gözlerinde yumurta tokuş­ turmaya hazır bir ölçüşme güveni sezeceksiniz. Sezgisi, intikal çabuk­ luğu, rakibin altı hamie sonra nereye varmak istediğinin kokusunu alışı, ani kararlarla bunu önleyişi, hiçbir tartışmadan bıkkınlık göstermeyişi, umutsuzluğa düşmeyişi, dirençle, inatla d iy a lo g la rı s ü rd ü rü ş ü , bu küçük adamı önce pek önemsememiş

AKLIMA GELDİ

olan kurt diplomatları kısa zamanda d izt — bu kadarı fazla olacak - evet, kısmen de olsa dize getirmiştir.

L

O Z A N ’ın zabıtlarının dilimize k a z a n d ırılm a s ın ı rahm etli Prof. Seha L. Meray’a borçlu bulunuyoruz. Bu cildlerce zabıtları onun kadar vukufla ve onun kadar güzel bir Türkçe ile kimse çeviremez­ di. Seha L. Meray daha sonra Montreux Anlaşması’nın zabıtlarını da arkadaşı sayın Osman Olcay’la birlikte çevirip, yayınladı. Seha L. Meray, uluslararası hukuk profesörü olarak kendine düşen işlevleri tam bir bilim adamı, bir yurtsever, tarih sorumluluğu bilincinde bir insan olarak her zaman yerine getirdi. Bu arada Lozan’da elde edilen, “ kayıtsız - şartsız özgürlük” ilkesini daha ordula­ rımız düşmanı yurttan kovmadan çok önce, mütareke devrinin en umutsuz günlerinde savunan bir meslekdaşı- nın, uluslararası hukuk profesörü rahmetli Ahmet Selâhattin’in o za­ manki makalelerini ve nutuklarını da yeni dile çevirip, yayınladı. Böylece yalnız eski Türkçe bilenlerin, onların da pek az bir kısmının bildiği tarihî bir belgeyi her kuşağın anlayacağı arı bir Türkçe ile tarihe hediye etti. Lozan günlerinde, “ Lozan’ın bu öncüsü” nü vefa ile andı.

Ahmet Selâhattin’in Lozan’ın yolu­ nu açan ilk Türk hukukçusu ve yurtseveri olduğu gerçeğini, mütare­ kede onun başyazılarını basmış olan Vakit gazetesinin sahibi rahmetli Mehmet Asım Us, bir ayrı basımında Sayın Uluğ İğdemir-lMilli Kurtuluş T a ­ rihi) adlı yapıtında sayın Doğan Avcıoğlu da vurgulamışlardır. Bence Ahmet Selâhattin’in en büyük katkısı- (ulusal birlik - ülke bütünlüğü - tam bağımsızlık) ilkesini Türk tarihinin en ölü, en çöküntülü noktasında umutla savunmuş ve bu savunusunu bir bilim adamına yaraşır, ağırbaşlılık, inandı­ rıcılık içinde yerine getirip, Avrupa’­ nın ortak bilim değer yargılarına seslenecek ve onları etkileyecek seviyede bir dalga uzunluğunu bula­ bilmiş olmasındadır.

L

O Z A N ’da en büyük katkı payı hiç şüphesiz yine Mehmet’in­ dir. Onun o gözü pekliği, o nice uygarlıklann birikimi, bilinçli yurtseverliği ve onursuz yaşamaktan­ sa, onurla ölümü göze alışıdır ki, Atatürk’e olmazları oldurtmak gücünü vermiş ve zaferle perçinlenen bu iman, haklı tezimizi dinlenir hale ge­ tirmiştir.

Lozan bize nicedir yitirdiğimiz onurumuzu, kendimize güvenimizi kazandırdı. Kapitülasyonların ezikli­ ğinden (Hasta Adam ) damgasından bir türlü kurtulamayan millet, Kurtu­ luş Savaşı’nın bu resmî ilâmı iledir ki, eski kendini, birçok uygarlıklar kur­ muş, efendi kişiliğini bulur gibi oldu. : KİNCİ Dünya Savaşı’nda yur- Id u m u z a gelmiş dünya ça- ■ pındaki profesörlerden biri - küstahlığına bakılırsa, Fransız ol­ ması muhtemel biri - o zamanın rektörü rahmetli Cemil Bilsel’in kapı­ sını vurmadan içeri girm işti. Cemil Bilsel’in yüzü hemen değişti:

— Burası Türkiye’dir, dedi. Rektö­ rün odasına kapı vurulmadan giril­ mez. Derhal çıkınız ve kapıyı vurunuz. Küstah insan en çok sertlikten an­ lar. Profesör çıktı. Kapıyı vurdu, rektör içerden seslendi:

— Girmeyiniz.

Bizi hor görmeye yeltenenlere: — Girm eyiniz, demek yürekliliğini ona Lozan kazandırmıştı. Ama bu vakur tutumu muhafaza edebildik mi? işte Lozan’ın yıldönümünde sorul­ ması gereken soru bu olmalı.