Ekonomik Hayat Tereke Kayıtlarına Göre 19. Yüzyılda Merzifon’da Sosyal ve

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 6 Issue 4, p. 87-112, July 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 4

July 2014

Tereke Kayıtlarına Göre 19. Yüzyılda Merzifon’da Sosyal ve Ekonomik Hayat

The Social and Economic Life in Merzifon in the 19th Century According to Estate Inventories

Yrd. Doç. Dr. Sibel Kavaklı Kundakçı Kastamonu Üniversitesi - Kastamonu

Öz: Bu çalışma 19. Yüzyıl Merzifon Şer’iyye Sicillerinde yer alan tereke defterlerini inceleyerek, Merzifon tereke kayıtlarına göre Merzifon’un sosyal, kültürel ve iktisadî hayatına ışık tutmaktadır.

Ölenin geride bıraktığı mallarının kaydını ve bu malların mirasçıları arasında taksimini ihtiva eden tereke kayıtlarına göre şehirli tereke sahipleri köylü tereke sahiplerine göre daha varlıklı olarak göze çarpmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Merzifon, Tereke Kayıtları, Osmanlı Devleti

Abstract: This study examines the Tereke records or the estate inventory of the deceased in the Merzifon Şer’iyye Registry from the nineteenth century and sheds light on the social, cultural and economic life Merzifon. The article presents that tereke records of the city dwellers in Merzifon were prosperous than the ones from the rural village population.

Keywords: Merzifon, Estate inventory, Ottoman Empire

Giriş

Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihi ve özellikle yerel tarih için son derece önemli olan kaynaklardan biri, tereke kayıtlarıdır. Bu kaynakları ilk değerlendiren ve önemine vurgu yapanlar arasında Ömer Lütfi Barkan ve Halil Ġnalcık gelmektedir.¹ Onların öncülüğünde baĢlayan çalıĢmalar daha sonraki yıllarda da artarak devam etmiĢtir.² Ya önemli bir kiĢinin terekesi ya da bir bölgeye ve döneme ait olan terekelerin değerlendirilmesi Ģeklinde meydana gelen bu çalıĢmalar sosyal ve ekonomik tarihle ilgili önemli veriler sunmaktadır.

Tereke, ölünün arkasında bıraktığı mallar anlamına gelmektedir. Muhallefât, metrûkât ve kassam olarak da adlandırılan bu kayıtlar, ölen bir kiĢinin arkasında bıraktığı mallarının tespiti ve bu malların mirasçıları arasında paylaĢtırılması için tutulmuĢtur.³ Tereke kayıtlarında öncelikle ölen kiĢi mahallesi veya köyü, lakap ve unvanı, mesleği ve ismi ile ayrıntılı olarak tanıtılır. EĢi ve çocukları isimleriyle birlikte yazılır. Vasiye ihtiyaç varsa vasi belirlenir. Sonra,

1 Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askeri Kassamı‟na Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III/5-6, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1966, s. 1-479; Halil Ġnalcık, “Osmanlı Ġdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle ilgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler: II. Köy Sicil ve Terekeleri”, Belgeler, XV/19, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s.

23-167.

2 Tereke çalıĢmaları hakkında ayrıntılı bilgi veren çalıĢma için bkz. Hülya Canbakal, “Barkandan Günümüze Tereke ÇalıĢmaları”, Ömer Lütfi Barkan: Türk Tarihçiliğine Katkıları ve Etkileri Sempozyumu, Ġstanbul 2011.

3 Tereke, sözlükte “ölünün bıraktığı mal yerinde kullanılır tabirdir. Bunun yerine “muhallefât” da kullanılır.

Terekeye, ölünün teçhîz ve tekfîni, ölünün borçları, vasiyeti, veresenin hakkı girmektedir” Ģeklinde geçmektedir.

Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ġstanbul 2004, s. 460; ġemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî, Çağrı Yayınları, Ġstanbul 1377, s. 399; Tahsin Özcan,

“Muhallefat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXX, Ġstanbul 2005, s. 406-407.

(2)

Tereke Kayıtlarına Göre 19. Yüzyılda Merzifon’da Sosyal ve Ekonomik Hayat

JHS 88

July 2014

ölen kiĢinin bıraktığı mallar miktarları ile birlikte yazılarak bu mallar için tahmini veya bilirkiĢi tarafından verilen fiyat kaydedilir. En son olarak da cenaze masraflarına, borçlarına, ıskata ve tereke yazımı dolayısıyla alınan vergilere ve hatta varsa mehir ve nafaka borçlarına iliĢkin bilgiler verilerek, mirasçıların her birinin hisseleri oranında alacakları malın nakdî değeri yazılır. Bu mallar, yiyecek maddesi, bir kiĢinin ölmeden önce kullandığı her türlü eĢyası; mutfak araç gereçlerinden giyim kuĢam eĢyasına, silahlara ve hatta bir sigara tablasına kadar her Ģey olabilmektedir. Aynı zamanda, bu tür eĢyaların yanı sıra hayatı boyunca sahip olduğu gayrimenkullerle nakit parası ve kendisine borcu olanlar veya borçları da yazılmaktadır. ĠĢte tereke kaydında yer alan bu tür bilgilerle, toplumun pek çok kesiminin aile yapısı, kiĢisel hayat standardı, tüketim alıĢkanlıkları, gündelik hayatı ve ekonomik uğraĢısı ortaya konarak, böylece ait oldukları yerin ve zamanın sosyal, ekonomik ve idari tarihini ortaya koymak mümkündür.⁴

Tereke kayıtlarının değerlendirildiği bu çalıĢmada, Merzifon Ģer‟iyye sicillerinde yer alan terekeler kaynak olarak kullanılmaktadır. Merzifonlu tereke sahipleri örneğinde bir takım bilgiler elde edilerek Merzifon‟un sosyal ve ekonomik tarihiyle ilgili bazı tespitler yapılmaktadır. Merzifon‟a ait iki sicil vardır. Bu sicillerden ilki, H.1301-1305/M.1883-1888 ikinci sicil, H.1305-1307/M.1887-1890 yılları arasını içermektedir. Böyle bir çalıĢma yapılmasının nedeni, özellikle değerlendirilen dönem için Merzifon‟un sosyal ve ekonomik tarihiyle ilgili çalıĢmaların olmaması ve bu türden bilgilerin elde edilebileceği Merzifon sicillerinde tereke kayıtlarının diğer belge türlerine göre sayısının fazla olmasıdır. Böylece, Merzifon tarihi için önemli olabilecek bu kayıtların ayrıntılı olarak değerlendirilmesi gereği ortaya çıkmıĢtır. Ayrıca, yine sicillerde yer alan 145 dava kaydından 52‟si miras paylaĢımına iliĢkin problemlerin mahkemeye götürülmesi ile ilgilidir. Bunlardan büyük bir kısmı mirastan kalan mülk, daha sonra hisse ve eĢya davalarıdır. AĢağıdaki tablo, Merzifon Ģer‟iyye

4 Tereke kayıtlarına göre yapılan çalıĢmalar için bkz. Hüseyin Özdeğer, 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, Ġstanbul Üniversitesi Ġktisat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul 1988, Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), Osmanlı AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul 1995;

Said Öztürk, “Tereke Defterlerine Göre XVII. Asırda Ġstanbul‟da Aile Nüfusu, Servet Yapısı ve Dağılımı”, İstanbul Araştırmaları, III, Ġstanbul 1997, s. 21-57; Ömer Demirel, “1700-1730 Tarihlerinde Ankara‟da Ailenin Niceliksel Yapısı”, Belleten, 211/54, s. 945-961; Ömer Demirel, Adnan Gürbüz, Muhittin TuĢ, “Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, EĢya ve Giyim KuĢam (XVI-XIX: Yüzyıllar), Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, II, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu, Ankara 1992, s. 703-755; Ö. Demirel, A. Gürbüz, M. TuĢ, “Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı”, Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu, Ankara 1992, s. 97-161; Rıfat Özdemir, “Tokat‟ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810)”, Türk Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 81-144; Yavuz Cezar, “Bir Ayanın Muhallefatı”, Belleten, 161, 1977, s. 41-78 ; L. Fekete, XVI. Yüzyılda TaĢralı Bir Türk Efendisinin Evi”, Belleten, 115, 1979, s. 615-638; Orhan Kılıç, “Harputlu Hacı Osman‟ın 1725 Tarihli Terekesi ve DüĢündürdükleri”, Turkish Studies, 2/1, 2007, s. 17-28 ; Zübeyde GüneĢ Yağcı, Serdar Genç, “XIX. Yüzyılda Balıkesir‟de Giyim-KuĢam Zevki ve Bir KumaĢ Tüccarı”, Turkish Studies, 2/1, 2007, s. 227-246; ġevket Pamuk, “Osmanlı Zenginleri Servetlerini Nasıl Kullanıyorlardı?”, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Seçme Eserler, I, 1. baskı, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul 2007; Özlem BaĢarır, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı TaĢrasında Statü-Servet ĠliĢkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies, 3/3, 2011, s. 49-67; Tülay Artan, “Terekeler IĢığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp‟te YaĢam Tarzı ve Standartlarına Bir BakıĢ Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, Ed. Tülay Artan, Ġstanbul 1998, s. 49-63; Jülide Akyüz, “Ermeni Kadınlarına Ait Terekeler”, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı Türk Ermeni İlişkileri Örneği, II, Kayseri, s. 455-465; Rafet Metin, “Tereke Kayıtlarına Göre XVIII. Yüzyılda Gebze (Gekbuza) de Sosyal Hayata Dair Genel Bir BakıĢ”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VI/26, Bahar 2013, s. 362-374.

(3)

Sibel Kavaklı Kundakçı

JHS 89 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 4

July 2014

sicillerinde yer alan kayıtların belge türleri ve sayısını göstermektedir. Tablodan da anlaĢılacağı gibi, terekelerin diğer belgelere oranı %30‟dur.⁵

Tablo I: Merzifon ġer‟iyye Sicillerindeki Belge Türleri, Sayısı ve Oranı

Belge Türleri Sayısı Oran, %

Ġlam 145 33.18

Tereke 134 30.66

Hüccet 130 29.74

Merkezden gelen kayıtlar 22 5.03

Buyruldu 3 0.68

Kayıt 3 0.68

Toplam 437 %100

Terekeler değerlendirilirken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunlardan biri, sicillere yansıyan terekeler, ait olduğu yerin tüm terekelerini veya ölenlerin hepsini kapsamamaktadır. Ölümlerin ancak bir kısmını hatta küçük bir bölümünü yansıtmaktadır.

Özellikle kadınlar ve gayrimüslimler terekelerde daha az temsil edilirler. Ġkinci nokta ise mallar için tespit edilen nakdi değerlerin gerçeği ne kadar yansıttığı meselesidir. Tereke fiyatlarıyla gerçek piyasa fiyatları arasındaki iliĢkinin bilinmesi gerekir. Üçüncüsü, ölen kiĢinin menkul veya gayrimenkul tüm mallarının terekeye yazılıp yazılmadığı meselesidir.

Varislerin doğru bildirimde bulunduğu kesin değildir.⁶ Bu durumlar göz önünde bulundurularak ele alınan konularla ilgili genelleme yapılmamaya çalıĢılmıĢtır.

Merzifon Ģer‟iyye sicillerinde toplam 134 tereke kaydı tespit edilmiĢtir. Bunlardan 81‟i Ģehirde, 49‟u köyde oturanlara ve 4‟ü de Merzifonlu olmayıp Merzifon‟da misafir bulunanlara aittir. Misafir tereke sahipleri ele alınmayarak, 130 tereke bu çalıĢmaya konu olmuĢtur. Buna ek olarak, Merzifon sâkinlerinden Ģehir ve köy sâkinlerinin sosyal statülerinin, kullandıkları eĢyaların, gelir durumlarının, aile yapılarının farklılık gösterebileceği düĢünülerek çalıĢma, Ģehirli tekere sahipleri ve köylü tereke sahipleri olarak iki bölüme ayrılarak değerlendirilmiĢtir.

A.Şehirli Tereke Sahipleri

AĢağıdaki tablo, cinsiyete, dine ve unvanlarına göre tereke sahiplerini ve oturdukları mahalleleri göstermektedir.

Tablo II: Cinsiyete, Dine, Unvana Göre Tereke Sahipleri ve Mahalleleri

Tereke Tereke Cinsiyete Dine Göre Tereke Unvana Göre Tereke

5 1 Numaralı Merzifon ġer‟iyye Sicili; 2 Numaralı Merzifon ġer‟iyye Sicili; ayrıca Merzifon Ģer‟iyye sicilleri ile ilgili bir çalıĢma için bkz. Sibel Kavaklı, “Merzifon ġer‟iyye Sicilleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Geçmişten Günümüze Merzifon, Hangar Yayıncılık, Ankara, 2010, s. 83-116.

6 H. Canbakal, a.g.m, s. 6.

(4)

JHS 90

July 2014 Sahiplerinin

Mahalleleri

Sayısı Göre Tereke Sahiplerinin Sayısı

Sahiplerinin Sayısı Sahiplerinin Sayısı

Harmanlar 12 7E, 5K 7ME, 5MK 1Ağa, 1Efendi, 1Hacı

Hacıhasan 12 7E, 5K 7ME, 5MK 1Hacı, 2Efendi, 1Hafız

TavĢan 9 7E, 2K 7ME, 2MK 2Ağa, 2Efendi, 2Hacı

Hacıbalı 7 5E, 2K 4 ME, 1 MK, 1GME,

1GMK

1Ağa, 2Efendi

Cami-i Cedid 6 6E 6ME 2Ağa, 1Hacı, 1Efendi,

1Hacı Ağa

Hacırahat 5 4E, 1K 4ME, 1MK 1Ağa

Cami-i Atik 4 3E, 1K 1ME, 2GME, 1MK 1Ağa

Sütçü 4 2E, 2K 2GME, 1MK, 1GMK

Kaplan 4 2E, 2K 2GME, 2GMK

Hocasüleyma n

3 2E, 1K 2ME, 1MK 1Efendi, 1Hacı Ağa

Alacamağara 3 2E, 1K 2GME, 1GMK

Neccar 3 2E, 1K 2GME, 1GMK

Kadımahbub 2 1E, 1K 1ME, 1MK 1Ağa

Bozahane 2 2E 2GME

Bozacı 1 1K 1MK

Sofular 1 1K 1MK

Erzincani 1 1E 1GME

Hacıadil 1 1E 1ME

Hacıahmedfak ih

1 1E 1ME 1Efendi

Toplam 81 55E, 26K 41 ME, 14 GME, 20 MK, 6 GMK,

9Ağa, 10Efendi, 5Hacı, 2Hacı Ağa, 1Hafız

Oran, % %68E %32K %76M, %24 GM %33

E: Erkek K: Kadın M: Müslim GM: Gayrimüslim

(5)

July 2014

Yukarıdaki tabloda, Merzifonlu tereke sahiplerinin oturdukları mahalleler, cinsiyetleri, dinleri ve unvanları gösterilmiĢtir. Buna göre, 81 tereke sahibinden 55‟i erkek, 26‟sı kadındır.

Yüzdelik oranına bakıldığında, %68‟lik kısım erkeklere ait terekeler iken %32‟lik kısım kadınlara aittir. Yine 81 tereke sahibinden 20‟si gayrimüslimdir. Gayrimüslimlerin oranı ise

%24‟tür. Bunlardan 14‟ü erkek 6‟sı kadındır. Gayrimüslimler de kendi aralarında değerlendirildiğinde %70 oranında erkek %30 oranında kadındır. Hem müslim hem de gayrimüslimlerde tereke sahibi kadınların sayısı erkeklerden daha düĢüktür. Yukarıda da ifade edildiği gibi gayrimüslimlerin ve kadınların terekelerde yer alması, müslimlere ve erkeklere göre daha düĢüktür.

Tereke sahiplerinin yarıya yakını Harmanlar, Hacıhasan ve TavĢan mahallelerinde oturmaktaydılar. Bu mahallelerden sonra ise sırasıyla, Hacıbali, Cami-i Cedid, Hacırahat, Cami-i Atik, Sütçü ve Kaplan mahalleleri takip etmektedir. Terekelerin bu mahallelerde yoğunlaĢmasının nüfusla ilgisi var mıdır? Sorusuna cevap arandığında, 1576 yıllarına ait tahrir defterlerinde hane sayısına göre nüfusun yoğun olduğu mahalleler sırasıyla, Hacırahat, Sofular, Kaplan, Bozahane, Erzincani, Sütçü, Cami-i Cedid, Hocasüleyman, Hacıbalı, Harmanlar, Kadımahbub, Cami-i Atik, Hacı Ahmed Fakih mahalleleridir.⁷ Hane sayısı bakımından en kalabalık olan Hacırahat Mahallesi yukarıdaki tabloda altıncı sırada yer alırken ikinci sırada olan Sofular mahallesine ait sadece bir tereke sahibi tespit edilmiĢtir. Aynı zamanda, tereke sahiplerine göre ilk sırada yer alan Harmanlar mahallesi, hane sayısı bakımından gerilerdedir.

Ancak hem hane sayısı doğrudan mahallenin nüfusunu veremeyeceği hem de 16. yüzyılda nüfusla ilgili yapılan tespitlerin 19. yüzyılda ne kadar geçerliliğini koruduğu düĢünülmeli ve iki dönem karĢılaĢtırılırken dikkat edilmelidir. Bu bakımdan da mahallenin nüfusu ile tereke sahiplerinin sayısı arasındaki iliĢkide kesin verilere ulaĢmak zorlaĢmaktadır. Ehl-i Ģer ve ehl-i örf olan tereke sahiplerinin daha fazla kayıt altına alındığı ve onların da belli mahallelerde oturduğu düĢünüldüğünde unvanlı tereke sahibi ile oturduğu mahalle arasında bir bağlantı kurulabilir. Bu Ģekilde değerlendirildiğinde, unvanlı tereke sahipleri ilk altı mahallede oldukça yoğundur. Mahalle ile tereke sahipleri arasındaki bir baĢka iliĢki, terekenin değeri ile ilgili olabilir. Daha çok orta ve yüksek değerde tereke sahiplerinin kayıt altına alındığı düĢünüldüğünde bunların oturdukları mahallelerde terekeler yoğunlaĢabilir. AĢağıdaki tablo, tereke değerine göre mahallelere düĢen tereke sayısını göstermektedir.

Tablo III: Tereke Değerine Göre Mahallelere DüĢen Tereke Sayısı

Tereke Değeri (sâhibü’l-bâki) (kuruş)

Harmanlar Hacıhasan Tavşan Hacıbalı Cami-i Cedid Hacırahat Cam-i Atik Sütçü Kaplan Hocasüleyman Alacamağara Neccar Kadımahbub Bozahane

0-999 1 2 1

1000-1999 5 1 1 2 1 2

2000-2999 3 1 2 1 1 1 1

3000-3999 2 6 1 2 1

7 Adnan Gürbüz, “15-16. Yüzyıllarda Merzifon ġehrinde Sosyal ve Ekonomik Hayat”, Geçmişten Günümüze Merzifon, Ed. Hasan Babacan, Merzifon Belediyesi Kültür Yayınları, 2010, s. 165-170.

(6)

JHS 92

July 2014

4000-4999 1 1 1 1 1 1

5000-5999 1 1 2 1 1

6000-6999 1 1 1

7000-7999 1 1 1 2

8000-8999 1 1

9000-9999 1 1 1 1

10.000-20.000 2 1 1 1 1 1

20.000-30.000 1 1

30.000-40.000 2

40.000-50.00 1

Tereke Değerleri

Toplamı 643.82 36.464 57.313 93.851 98.211 39.632 67.335 18.912 0243.1 26.228 3761.4 18.600 653.01 22.486

Tabloda, 1 (bir) terekeli mahalleler gösterilmemiĢtir.

ġehirli tereke sahiplerinin ekonomik yapısının değerlendirildiği kısımda da görüleceği gibi, ortalama değerde olan tereke sahiplerinin terekelerinin maddî değerinin 1000-3999 kuruĢ arasındadır. Buna göre bakıldığında, en çok tereke kaydının yer aldığı Harmanlar Mahallesi, tereke değerlerine göre orta gelirli insanların oturdukları ve çok da zengin olmayan bir mahalle olarak görülmektedir. Hacı Hasan Mahallesi, tereke değerlerine göre Harmanlar mahallesinden daha zengin bir mahalle olarak ortaya çıkmaktadır. Gelir düzeyi ortalama 3000 ile 3900 arasındadır. Yine de tereke değerlerinin çok çeĢitli mahallelere yayılması bu konuda da net bir Ģeyler söylenmesini engellemektedir. Görüldüğü üzere, tereke sahipleri ve mahalleleri ile ilgili olarak, mahallelerin nüfusu, tereke sahiplerinin unvanları ve tereke değerleri arasında iliĢki kurulmaya çalıĢıldı.

Gayrimüslim terekelerine göre, Kaplan, Bozahane, Erzincani, Alacamağara ve Neccar mahallelerinin gayrimüslim mahalleleri olduğu ve Müslümanlarla birlikte Hacıbalı, Cami-i Atik ve Sütçü mahallelerinde de sâkin oldukları anlaĢılmaktadır.

Tereke sahiplerinin unvanları değerlendirildiğinde, 2 Ağa, 2 Efendi ve 2 Hacı unvanlı tereke sahipleri ve oturdukları TavĢan mahallesi ön plana çıkmaktadır. TavĢan mahallesinde 2 si kadın olmak üzere 7 erkek tereke sahibi vardır ve bunlardan 6‟sı ehl-i örf veya ehl-i Ģer unvanına sahiptir. Yukarıda tereke değerleri ölçüt alınarak ve mahallelere göre yapılan gelir dağılımının gösterildiği tablodan da anlaĢılacağı üzere, TavĢan mahallesi diğer mahallelere göre gelir düzeyi yüksek bir mahalledir. Buna göre, unvanlı tereke sahiplerinin gelir düzeyinin biraz daha yüksek olduğu ve belli mahallelerde oturduklarını söylenebilir. TavĢan Mahallesi‟ni Cami-i Cedid Mahallesi takip etmektedir. Bu mahallede oturan 6 tereke sahibinden 5‟i ehl-i örf ve ehl-i Ģer olup, toplam tereke değeri 98.211‟dir ve gelir düzeyi yüksek bir mahalledir. Yine Hocasüleyman mahallesinde kayıtlı 2 tereke sahibinden biri Efendi diğeri Hacı Ağa unvanına sahiptir. Bu verilerden hareketle, ehl-i örfün ve ehl-i Ģer‟in TavĢan, Cami-i Cedid, Harmanlar,

(7)

July 2014

Hacıhasan, Hacıbali, Hocasüleyman gibi mahalleleri tercih ettikleri ve bu durumun mahallelerin gelir düzeyini yükselttiği söylenebilir.

ġehirli tereke sahipleri hakkında genel bir değerlendirmenin yapıldığı bu bölümde, tereke sahiplerinin yoğunlaĢtığı mahalleler ile bu yoğunlaĢmanın nedenleri nüfus, unvan ve tereke değerine göre ele alınarak incelenmiĢtir. Gayrimüslim tereke sahiplerine göre sadece gayrimüslim mahalleleri ve Müslümanlarla birlikte ortak oturdukları mahalleler tespit edilmiĢtir. Tereke sahiplerinin unvanı ve gelir iliĢkisi üzerinde durularak ehl-i örfün ve ehl-i Ģer‟in tercih ettikleri mahalleler belirlenmeye çalıĢılmıĢtır.

A.I.Şehirli Tereke Sahiplerinin Aile Yapısı

Değerlendirilen 134 tereke kaydından hatırlanacağı gibi 81‟i Ģehirli olanlara aitti.

Terekelere, ölen kiĢinin eĢlerinin, çocuklarının, akrabalarının ayrıntılı olarak kaydedilmesi, onların aileleriyle ilgili bir takım verilerin elde edilmesini sağlamaktadır. Bu bağlamda, 81 Ģehirli tereke sahibinin aile yapısı değerlendirilecektir. Elde edilen veriler, her ne kadar 19.

yüzyıl Merzifon ailesinin tümünü yansıtmasa da değerlendirmeler sonucunda yapılan tablolar ve elde edilen bilgilerle ele alınan dönem için Merzifon ailesine ıĢık tutacaktır.

Terekeler değerlendirilirken, kocası ve karısı olduğu belirtilmiĢ olanlar evli; eĢi yazılmayıp sadece çocuğu yazılanlar, boĢanmıĢ veya eĢin öldüğü düĢünülerek dul, çocuğu ve eĢi olmayanlar ise bekâr olarak ele alınmıĢtır. Bu kıstaslara göre, 81 terekeden bekâr tereke sahibi tespit edilmemiĢtir. Çocuğu olduğu halde eĢi yazılmayanlar yani dul tereke sahibi ise üç tanedir. Bunlar, Harmanlar mahallesinden Kösekioğlu Mehmed Ağa, üç erkek ve bir kız çocuğa sahiptir.⁸ Cami-i Cedid mahallesinden Nasuh Efendi„nin bir kızı ve küçük bir oğlu vardır.⁹ Alacamağara mahallesinden Mantutoğlu Karabet‟in ise bir oğlu ve iki kızı vardır.¹⁰ Dulların hepsinin erkek olması ve ikisinin küçük çocuğu olmaması ve birinin bir küçük çocuğa sahip olması, en azından ikisinin yaĢlı olma ihtimalini güçlendirmektedir. Bunların, eĢlerinin öldüğü ve yaĢlı oldukları için de bir daha evlenmedikleri düĢünülebilir.

Terekelerdeki 78 evli tereke sahibinden sadece bir tanesi, iki eĢlidir. Bu kiĢi de TavĢan mahallesinden Tatakoğlu Ali Ağa‟dır. EĢlerinin adı, Sündüs ve Saniyedir. Ali Ağa‟nın Nazife, Necibe, Fatma ve Nuriye adında 4 kızı vardır ve bunlardan ikisi küçük yaĢtadır. Tereke değeri ise 8.043‟tür.¹¹ Tereke değeri çok yüksek olmayan Ali Ağa‟nın erkek çocuk isteği, onun ikinci defa evlenmesine sebep olmuĢ olabilir. Buna rağmen bazı ailelerde çocuk sahibi olamamak eĢlerin ikinci defa evlenmesini gerektirmemiĢtir. Örneğin, Harmanlar mahallesinden Kavaklıoğlu Mehmed ve eĢi Fatma, Cami-i Atik mahallesinden Darendevî Nabetyan Kiforik ve eĢi Anna ile Sütçü mahallesinden Danyeloğlu Artin ve eĢi Vartuhi‟nin çocukları olmamıĢtır¹² ve bunlar çok eĢli olmayı düĢünmemiĢlerdir.

Terekelerdeki verilerden, kız ve erkek çocuk sayısı tespit edilebilir. AĢağıdaki tabloların ilki müslim ve gayrimüslim ailelerdeki çocuk sayısını ve ikinci tablo ise, ailelere göre erkek ve kız çocuk sayısını göstermektedir.

Tablo IV: Müslim ve Gayrimüslim Tereke Sahiplerinin Çocuk Sayısı

Çocuk Sayısı 1 2 3 4 5 6 7 8

8 2 Numaralı Merzifon ġer‟iyye Sicili, Sayfa Numarası 109, Hüküm Numarası 138. (MġS, 2, 109, 238).

9 MŞS, 1, 102, 89.

10 MŞS, 2, 3, 4.

11 MŞS, 2, 12, 20.

12 MġS, 2, 44, 55; 1, 12, 24; 1, 119, 110.

(8)

JHS 94

July 2014

Aile Sayısı

Müslim 18 15 12 10 1 2 1

Gayrimüsli m

3 6 6 3 1

Toplam 21 21 18 13 1 3 1

%2 6

%26 %23 %16 %

1

%3 %1

Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere, Müslimlerde bir çocuklu ailelerin sayısının fazla olması dikkati çekmektedir. Gayrimüslimlerde ise özellikle 2 ve 3 çocuklu ailelerin sayısı fazladır. Genel olarak çocuk sayısına bakıldığında %26‟sının 1 ve 2 çocuklu %23‟ünün üç çocuklu %16‟sının ise 4 çocuklu olduğu görülmektedir. Bu sayısal verilerden Merzifonluların çocuk sayılarının az olduğu ve kalabalık bir aileye sahip olmadıkları düĢünülebilir. Bu oranlar, yine değerlendirilen dönem içerisinde tüm Merzifonlu ailelerin çocuk sayısını yansıtıyor demek biraz güçtür.

Tablo V: Kız-Erkek Çocuk Sayısı

Çocuk Çocuk Sayısı Kız-erkek Toplam Sayısı

Yüzdelik Oranı

Kız 37 104 %35

Sagîre kız 67 %65

Erkek 30 94 %32

Sagîr erkek 64 %68

Toplam 198

Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere toplam 198 çocuk tespit edilmiĢtir. Bunlardan 104‟ü kız ve 94‟ü erkektir. Dikkati çeken husus, “sagîr” olarak kaydedilen çocukların sayısının oldukça fazla olmasıdır.¹³ Bulûğ çağına gelmemiĢ çocukların bu Ģekilde kaydedildiği düĢünüldüğünde bu çocukların ortalama olarak 12 yaĢın altında olduğu söylenebilir.¹⁴ Toplam 198 çocuktan 131‟i sagîrdir ve toplam içinde %66‟lık bir oranı içermektedir. Bu durum, vefat

13 Terekelerde, çocukların yaĢlarıyla ilgili bilgi bulunmaması veya büyükten küçüğe doğru kaydedilmemesi bazı tespitlerde güçlüklerin yaĢanmasına sebep olmaktadır. YetiĢkinlerden önce erkek sonra kız kaydedilirken, sagîr olanlardan yine önce erkek sonra kız kaydedilmektedir. Bu sebeple de küçük çocuklardan önce hangisinin doğduğu tespit edilememektedir.

14 Bulûğ çağı; kiĢinin çocukluk devresinden çıkıp, fiilen veya hükmen cinsî ergenlik kazanması olarak tarif edilebilir. Bulûğun ön Ģartı çocuğun belli bir alt yaĢ sınırına ulaĢması olup bu da erkeklerde 12 kızlarda 9 yaĢın tamamlanmasıdır. Ali Bardakoğlu, “Bulûğ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VI, Ġstanbul 1992, s. 413- 414. Yine de Osmanlı‟da bulûğ yaĢı kesin olmamakla birlikte tartıĢılmaktadır. Yunus Koç, “Ömer Lütfi Barkan‟ın Tarihsel Demografi ÇalıĢmalarına Katkısı ve Klasik Dönem Osmanlı Nüfus Tarihinin Sorunları”, Bilig, 65, Bahar 2013, s. 177-202.

(9)

July 2014

edenlerin ölüm yaĢı konusunda da ipucu verebilir. Sagîr olarak kaydedilen tek bir çocuğa sahip olanların erken yaĢta öldüğü ve bunun da yaygın olduğu düĢünüldüğünde 78 çocuklu tereke sahibinden 21‟inin erken yaĢta vefat ettiği söylenebilir. Bu erken yaĢta öldüğü düĢünülen 21 tereke sahibinden 12‟si kadın 9‟u erkektir. Buradan da kadınların daha erken yaĢta vefat ettiği ihtimali ortaya çıkabilir. Yine sadece 4 tereke sahibi arkasında küçük çocuk bırakmadan vefat etmiĢtir. Bunların hepsinin erkek olması kadınların daha erken yaĢlarda vefat ettiği izlenimini güçlendirmektedir. Ġleri yaĢlarda da küçük çocuk sahibi olunabileceği düĢünülse de bu verilerden, ölüm yaĢının genel itibariyle çok da geç olmadığı sonucu çıkarılabilir.

Terekelerden tespit edildiğine göre, TavĢan mahallesinden Ġmam Kavaklı Ġbrahim Efendi‟nin eĢi Fatma 6 aylık hamiledir ve bu anne karnındaki bebekte tereke taksiminde yer almıĢtır.¹⁵ Bu Ģekilde kaydedilen diğer bir tereke sahibi, Kaplan mahallesinden bir gayrimüslimdir. Kiremitçioğlu Hamparsun‟un eĢi Takuhi 6 aylık hamiledir.¹⁶ Böylece daha doğmamıĢ bebekler terekelerde gösterilerek varisler arasında yer almıĢladır.

Bu tespitlerden baĢka, ortalama sayının üzerinde çocuğa sahip olanların kimlikleri ve tereke değerleri değerlendirilerek bunun nedenleri üzerinde durulabilir. Yukarıda Müslim ve gayrimüslim tereke sahiplerinin çocuk sayılarının yer aldığı tabloda, ailelerin ortalama olarak 4‟e kadar çocuk sahibi oldukları ve bu sayının üzerinde çocuğu olanlar çok çocuklu olarak tespit edilmiĢti.

AĢağıdaki tablo, beĢ, altı ve sekiz çocuklu tereke sahiplerini, çocuklarını ve tereke değerlerini göstermektedir.

Tablo VI: 5,6 ve 8 Çocuklu Tereke Sahipleri, Mahalleleri, EĢleri, Çocukları ve Tereke Değerleri

Çocuk sayısı Tereke Sahibi Mahallesi Eşi Çocukları Tereke Değeri (kuruş) 5 çocuklu aile Sofuoğlu Ömer Hacırahat Tuti 3E, ES, 1KS 1.712

6 çocuklu aile

Hasan Ağazade Osman Ağa

Cami-i Cedid AyĢe 2K, 2ES, 2KS 11.921

Boyacıoğlu Ali Hacırahat ġerife 2E, K, 2ES, KS 5.619 Sulmanoğlu

Mıgır

Neccar Ahsabet E, K, ES, 3KS 6.956

8 çocuklu Halil Beyoğlu Mustafa

Hacıhasan Saniye 4K,4KS 3.463

E: Erkek K: Kız, S: Sagîr

Yukarıda da görüldüğü gibi, 5 çocuklu bir, 6 çocuklu 3 ve 8 çocuklu bir aile tespit edilmiĢtir. Tereke değerleri değerlendirildiğinde çok çocuk sahibi olma ölçütü, zenginlik değildir. Sofuoğlu Ömer‟in tereke değerinin yüksek olmadığı görülmektedir. Yine bu durum, nüfuz kazanmak adına tereke sahibinin ehl-i örf veya ehl-i Ģer olmasıyla da ilgili değildir.

15 MŞS, 2, 34, 42.

16 MŞS, 2, 139, 183.

(10)

JHS 96

July 2014

Çünkü sadece Osman Ağa, unvanlı tereke sahibidir. Tabloda dikkati çeken husus, çocukların cinsiyeti ile ilgilidir. Halil Beyoğlu Mustafa ve Hasan Ağazâde Osman Ağa‟nın erkek çocuk sahibi olmak istemeleri onların çocuk sayılarının artmasına sebep olmuĢ olabilir.¹⁷ Zira yukarıda iki eĢli olan Tatakoğlu Ali Ağa‟nın da 4 tane kızı vardı.¹⁸ Burada da erkek çocuk sahibi olma isteğinin tereke sahiplerini, çok çocuğa yönlendirmiĢ olduğu düĢünülebilir. 5 çocuklu Sofuoğlu Ömer‟in ise kız çocuğunun bir tane ve küçük olması dikkati çekmektedir.¹⁹ O da bir kızı olsun istemiĢ olabilir. Neccar mahallesinden Mıgır ise yetiĢkin bir erkek ve kızı olmasına rağmen çocuk sahibi olmaya devam etmiĢtir.²⁰ Yine de Mıgır‟ın da erkek çocuğunun az olması dikkati çekmektedir.

Sonuç olarak, 81 tereke sahibinden bekâr hiç olmamakla birlikte 3‟ü dul, 3‟ü çocuksuz, bir tanesi iki eĢlidir. Genellikle ailelerin ortalama olarak 4‟e kadar çocuk sahibi oldukları ve üzeri sayıda ki çocuğa sahip olanların çok çocuklu oldukları tespit edilmiĢtir. Yine erkek çocuk sahibi olma isteği, tereke sahiplerini hem iki defa evlenmeye hem de çok çocuk sahibi olmaya yönlendirmiĢtir. 78 çocuklu tereke sahibinden 21‟i tek ve 12 yaĢın altındaki “sagîr” olarak kaydedilen çocuğa sahipken ölmesi onların erken yaĢta vefat ettiklerine bir delil olabilir. Bu türden tereke sahipleri içinde kadınların sayısının fazla olması onların daha erken öldüğü izlenimini vermektedir. Yine, küçük çocuk bırakmadan ölenlerin sayısı 4‟tür ve hepsi erkektir.

Toplam 198 çocuk tespit edilmiĢ olup bunlardan 94‟ü erkek ve 104‟ü kızdır. Yine 198 çocuktan 131‟i “sagîr” olarak kaydedilip 12 yaĢın altındadır.

A.2.Şehirli Tereke Sahiplerinin Tereke Değerleri

Terekeler, ölen kiĢinin miras olarak geriye bıraktığı mallar ve bu malların kadı tarafından ya belirlenen ya da satılmasından elde edilen değeri hakkında da ayrıntılı bilgiler içermektedir.

Terekelerde, tüm malların değerinden ortaya çıkan toplam, “cemʽan yekûn” ve bu toplamdan kadıların vergileri ve masrafları varsa murisin mehir ve diğer borçları düĢüldükten sonra veya da murise olan borçlar eklendikten sonra kaydedilen toplam sâhibü‟l-bâki olarak yazılmıĢtır.

AĢağıdaki tablo, tereke sahiplerinin terekelerinin cemʽan yekûn hem de sâhibü‟l-bâki miktarlarını göstermektedir. Değerlendirmede kolaylık sağlayacağı düĢüncesiyle terekeler maddi değerlerine göre 1000 kuruĢluk bölümlere ayrılmıĢtır.

Tablo VII: Tereke Değerlerine Göre Gruplar ve Gruplara DüĢen Tereke Sayısı Grup Yekûn Miktarı Sâhibü’l-bâki Miktarı

KuruĢ Tereke

Sayısı Oran, % Tereke

Sayısı Oran, %

0-999 2 %2 4 %5

1000-1999 12 %14 12 %14

2000-2999 13 %16 11 %13

3000-3999 9 %11 13 %16

17 MŞS, 2, 29, 35; 2, 122, 156.

18 MŞS, 2, 12, 20.

19 MġS, 2, 26, 40.

20 MġS, 2, 110, 139.

(11)

July 2014

4000-4999 8 %10 5 %6

5000-5999 5 %6 6 %7

6000-6999 6 %7 6 %7

7000-7999 5 %6 4 %5

8000-8999 4 %5 4 %5

9000-9999 2 %2 3 %4

10.000-20.000 10 %12 8 %10

20.000-30.000 2 %2 2 %2

30.000-40.000 2 %2 2 %2

40.000-50.000 1 %1 1 %1

Toplam 81 81

Tabloda görüldüğü gibi terekelerin yekûn miktarı ile masrafların, borçların eklenmesi veya düĢülmesi halinde ortaya çıkan miktar arasında gruplara düĢen tereke sayısında farklılıklar oluĢmaktadır. Bununla birlikte, hiçbir terekenin sâhibü‟l-bâki miktarında artıĢ olmamıĢ aksine masraflar ve borçlara göre azalmalar olmuĢtur. Tereke değerine göre tereke sahipleri değerlendirilirken sâhibü‟l-bâki miktarları esas alınacaktır.

Tereke sahiplerinden varislerine pay edilmek üzere 1000 ile 3999 kuruĢluk miras bırakanların sayısının çok olması bu grup içinde yer alan tereke sahiplerinin ortalama gelire sahip olanlar olarak değerlendirilmesine neden oldu. 81 terekeden 36‟sının geriye bıraktığı mallarının karĢılığı bu değerler arasındadır ve %44‟lük bir orana sahiptir. Buna göre, tereke sahipleri düĢük gelirli, orta gelirli ve yüksek gelirli olmak üzere sınıflara ayrılarak değerlendirilecektir. Bu ayrımda da ölçüt, 1000-3999 kuruĢ olacaktır. Bu grubun altındakiler düĢük gelirli, üstündekiler yüksek gelirli olarak incelenecektir. 10.000 ile 20.000 arasında gelire sahip olanların da sayısının fazla olması, dikkati çekmektedir. DüĢük gelirli 4, ortalama gelirli 36, yüksek gelirli 41 terekenin olduğu söylenebilir. Bu durumda, daha çok ortalama ve yüksek gelirli kiĢilerin tereke kaydı tutulduğu anlaĢılmaktadır. Böyle bir durumda, yüksek gelirli tereke sahiplerinin kimlikleri ve tereke değerleri değerlendirilebilir. AĢağıdaki tablo, yüksek gelirli tereke sahiplerini ve tereke değerlerini göstermektedir.

Tablo VIII: Değeri Yüksek Tereke Sahipleri, Mahalleleri ve Tereke Değeri Tereke

Değerine Göre Grup (kuruş)

Tereke Sahibinin Mahallesi

Tereke Sahibi Tereke

Değeri (kuruş) 4000-4999 5 Cami-i Cedid Hasekioğlu Hacı Mustafa 4.140

(12)

JHS 98

July 2014 Cami-i Atik Abdullah Bey zevcesi Sündüs 4.471

TavĢan Kırımlızade Halil Ağa 4.616

Gazimahsup Berber Bekir‟in kızı AyĢe 4.849 Hacıhasan Arap Hacı Abdurrahman kızı AyĢe 4.460

5000-5999 6 Hacırahat Boyacıoğlu Ali 5.619

Hacıhasan Palaklıoğlu Hafız Ahmed 5.598 Hocasüleyman YüzbaĢı Mehmed Ağa kerimesi AyĢe 5.273

Bozahane Kazgancıoğlu Kirkor 5.784

Kaplan Barsamoğlu Serkiz zevcesi VartanuĢ 5.503

Kaplan Kiremitçioğlu Hamparsun 5.627

6000-6999 6 TavĢan Kırımlıoğlıkızı Fatma (eĢi Ahmed Efendi) 6.595 Hacıbalı Kaküllüoğlu Abdullah Ağa 6.502

Sofular Hazinedarzade Ġsmail Efendi gelini Nuriye 6.157 Hacı Ahmed

Fakih

Karahanoğlu Ahmed Efendi 6.097

Alacamağara Mantutoğlu Karabet 6.557

Neccar Sulmanoğlu Mıgır 6.956

7000-7999 4 Cami-i Cedid Kesimoğlu Osman Ağa 7.237

TavĢan Civelekoğlu Hacı Ġsmail 7.312

Alacamağara Gazeloğlu Agob 7.686

Neccar Mahmuroğlu Agob 7.200

8000-8999 4 TavĢan Taktakoğlu Ali Ağa 8.043

Gazimahsup Cehdioğlu Osman Ağa 8.216

Bozacı Ahıshavi Hacı Süleyman zevcesi ġerife 8.036

Kaplan Mekinoğlu Agob 8.764

9000-9999 3 Harmanlar Emirmadenzade Mustafa KaĢif Efendi 9.908

(13)

July 2014

Hacıbalı Sinanoğlu Agob 9.785

Hocasüleyman Canikoğlu Ali Efendi 9.423 10.000-

20.000

8 Cami-i Cedid Hasan Ağazade Osman Ağa 11.921

Hacıbali Hoca Mustafa Efendi 16.835

Sütçü Danyeloğlu Artin 13.620

Hacıbali Kayaoğlu Mustafa 10.243

Hocasüleyman Canikoğlu Hacı Ahmed Ağa 11.532

Bozahane Kalusetoğlu Karabet 16.702

Kaplan Kandilcioğlu kızı Ahsabet 13.222

Erzincan Kebapçı Kalusetoğlu Ohan 15.140 20.000-

30.000

2 TavĢan Sapancıoğlu Hacı Abdurrahman 21.153 Hacırahat KeĢkekçioğlu Mustafa Ağa 28.721 30.000-

40.000

2 Cami-i Cedid Nasuh Efendi 35.611

Cami-i Cedid Hacı Meccen Ağa 35.611

40.000- 50.000

1 Cami-i Atik Darendevi Nabetyan Kiforik Ağa 44.194

Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere, tereke sahiplerinden ehl-i örf olanlardan 8‟i ağa, biri hacı ağadır. Ehl-i Ģer‟ olanlardan ise 4‟ü efendi, 3‟ü hacı ve biri hafızdır. Bu durumda, 41 değeri yüksek terekeden yarıya yakını unvanlı tereke sahibidir. 14‟ü gayrimüslim olup bunlardan ikisi kadın ve biri de ehl-i örf mensubu ağadır. Yine Müslim kadın terekelerin sayısı dört tanedir ve bunlar da, bey, efendi eĢi, ağa kerimesi, efendi gelinidir. Toplamda 9 ağadan 8‟i, 10 efendiden 4‟ü, 5 hacıdan 3‟ü, 2 hacı ağadan biri ve bir hafız yüksek gelirli tereke sahiplerindendirler. Gelir düzeyi en yüksek olan Kiforik Ağa‟nın çocuğu olmadığı için mirası eĢi Anna‟ya ve amcası Seferyan Ohannes‟e kalmıĢtır.²¹ Cami-i Cedid mahallesinden Nasuh Efendi‟nin mirası çocukları ġükrü ve RuĢen arasında pay edilirken Nasuh Efendi‟nin biraderi Hacı Meccen Ağa‟nın varisleri eĢi Fatma ile oğlu Hamdi ve kızı Kıymet‟tir.²²

Yüksek gelirli tereke sahiplerinin değerlendirilmesiyle birlikte düĢük gelirli tereke sahiplerinin de kimliklerin ve tereke değerlerine bakılabilir. Bunlardan 3‟ü kadındır. AĢağıdaki tablo, düĢük gelirli tereke sahiplerini ve tereke değerlerini göstermektedir. Bunların 3‟ü kadındır.

Tablo IX: Değeri DüĢük Tereke Sahipleri, Mahalleleri ve Tereke Değeri

21 MŞS, 1, 12, 24.

22 MŞS, 1, 102, 89; 1, 105, 90.

(14)

JHS 100

July 2014

Tereke Sahibinin Mahallesi

Tereke Sahibi Tereke Değeri

(kuruş)

Harmanlar Kavaklıoğlu Mehmed 877

Hacıbalı Dolamacıoğlu Haçdor‟un kızı Payzun 982

Hacıhasan Asiye 591

Hacıhasan Ġsmailbeyoğlu Hasan zevcesi Emine 770

Vefat eden insanların geride bıraktıkları eĢyalar onların ekonomik, sosyal ve kültürel hayatlarıyla ilgili ipuçları vermektedir. Bu eĢyaların terekelerde tek tek kaydedilmesi sayesinde, tereke sahiplerinin gelirlerini nasıl sağladıkları konusunda aydınlatıcı bilgiler elde edilmektedir. Genel olarak, terekeler değerlendirildiğinde Ģehirde oturanların, ekonomik gelirlerinin büyük bir kısmını bağcılık yaparak elde ettikleri anlaĢılmaktadır. 81 terekeden 58 tereke sahibi üzerine “bağ” kaydı yapılmıĢtır. Bahçecilik ise bağcılık kadar yaygın olmayıp sadece 8 kiĢinin bahçecilik ile uğraĢtığı görülmüĢtür. ġehirde oturmalarına rağmen, gerek kendi et ve süt ihtiyacını karĢılamak gerekse de satmak amacıyla hayvancılık yapan tereke sahiplerinin üzerine 14‟ünün inek, 5‟inin dana ve 13‟ünün merkep kaydı yapılmıĢtır. Bununla birlikte dokumacılık ile uğraĢan ve dokuma tezgâhına sahip olanların sayısı az olmakla birlikte 9‟dur. Dükkân iĢletmek veya sahip olmak da baĢka bir geçim kaynağıdır ve 12 tereke sahibinin dükkânı varislerine intikal etmek üzere kaydedilmiĢtir. Ekonomik yaĢamla ilgili ipucu veren baĢka bir eĢya ise terazidir ve sadece 4 kiĢi üzerinde tespit edilmiĢtir. Bunlardan biri dülger terazisidir. Üzerine nakit para yazılanlar 10‟dur ve alacağı olup da ölenlerin sayısı 25‟dir. Yine en yüksek gelire sahip olan Kiforik Ağa‟nın Kiforik veled-i Artin ile bir Ģirket kurduğu anlaĢılmaktadır.²³ Yine Kaplan mahallesinden gayrimüslim Kiremitçioğlu Hamparsun‟un terzilik yaptığı üzerine kaydedilen terzi makinesi ve terzi ütüsünden anlaĢılmaktadır.²⁴

ġehirli tereke sahiplerinin sosyal ve kültürel yaĢamlarıyla ilgili olarak da birkaç tespitte bulunmak yerinde olacaktır. Bu konuda öncelikle kitap sahibi olanlar önem kazanmaktadır.

Ancak sadece iki tereke sahibi üzerinde Kelâm-ı kadim dıĢında kitap kaydedilmiĢtir. Bunlar, Emir Madenzâde Mustafa KâĢif Efendi²⁵ ile Hoca Mustafa Efendi‟dir.²⁶ Bunlarla birlikte terekesinde Kurʽân-ı Kerim bulunanların sayısı 8 olup, Ġncil ve Tevrat‟a sahip olan gayrimüslimler sadece iki tanedir. Buradan Ģehir sâkinlerinin pek de okumaya meraklı olmadıkları sonucu çıkarılabilir. Terekelerde yer alan ve sosyal hayatla ilgili göze çarpanlardan biri de silahlardır. 8 kiĢi üzerinde silah tespit edilmiĢtir. Silahlar, tabanca, tüfek, kılıç ve kamadır. Ġnsanları bir araya getiren ve sosyalleĢmelerini sağlayan kahve içme geleneğinin Merzifon‟da da olduğu görülmektedir. Zira 10 tereke sahibi üzerinde kahve takımı ve değirmeni tespit edilmiĢtir. Kiforik Ağa‟nın terekesinde, baĢka hiçbir tereke sahibinde olmayan masa, sandalye, karyola ve çekmece gibi eĢyaların olması dikkat çekicidir.²⁷

23 MŞS, 1, 12, 24.

24 MŞS, 2, 139, 183.

25 Kelâm-ı Kadîm 1cilt, Fetavâ-yı Ali Efendi 1 cilt, Kavâid-i Akâid 1 cild, Halebî 1 cilt, Risâle-i Adûdiyye 1 cilt, ġer'a-ı Seyyid Alizâde 1 cilt, Kitâb-ı Savâik 1 cilt, Kavaid-i Ġ‟râb ġerhi 1 cilt, Kitâb-ı …….ve Tuhfetü‟l-Mülûk 1 cilt, Mülteka‟l-Ebhûr 1 cilt, Mecmua Kitabı 1 cilt, Zübde-i Ġlmühal Risalesi 1 cilt. MŞS, 1, 3, 4.

26 Sûre-i Rahmân Kitabı, Hadîs-i ġerif Kitâbı, Mevîza Kitâbı, Musaf-ı ġerif, Ali Efendi Fetavâsı, Mesnevi ġerif, Risâil Kitâbı. MŞS, 2, 46, 57.

27 MŞS, 1, 12, 24.

(15)

JHS 101 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 4

July 2014

B.Köylü Tereke Sahipleri

Merzifon Ģer‟iyye sicillerinde değerlendirilen 130 tereke kaydından 49‟u köyde oturan tereke sahiplerine aittir. Tereke sahibinin köyü ve köye düĢen tereke sayıları Ģöyledir; AliĢar 4, Gülen 4, Türnük 3, Kıreymir 3, MüĢerref 3, Belvar 3, Saraycık 3, Harız 2, Karamağara 2, Yuvala 2, Bulak 2, Han 2, LoĢdiğin 2 olmak üzere Gelgiras, TaalüĢedikin, Eymir, Nurani, KüçükkamıĢlı, Sehmüddeva, Ġlemi, Karatepe, Muhaciryenicesi, Harha, ġeyhyeni, Yakup, Alala ve Rumcuk köylerinde birer tereke sahibi bulunmaktadır. Bunlardan, Gülen köyünden 3, Türnük köyünden bir ve yine AliĢar köyünden bir tereke sahibi kadındır. Böylece köylü olan 49 tereke sahibinden 8‟inin kadın olduğu anlaĢılmaktadır. Tereke sahiplerinin unvanlarına göre, Türnük köyünden Bıyıkoğlu Ömer Kethüda, Bulak köyünden Deli Ġbrahimoğlu Ali Kethüda ve Velioğlu Hacı Ġsmail, Gülen köyünden Seyfizade Hacı Abdülkadir Ağa, Saraycık köyünden Dağdevirenoğlu Ömer Ağa ve Dağdevirenoğlu Osman Ağa, Karatepe köyünden Çapuroğlu Ali Osman Ağa, ġeyhyeni köyünden Hacıoğlu Bekir Kethüda, Yakup köyünden Hevekelikoğlu Ömer Ağa isimli bu tereke sahipleri kethüda ve ağa unvanına sahip ehl-i örften iken iki tereke sahibi hacı olarak kayıtlara yansımıĢtır.²⁸

B.1.Köylü Tereke Sahiplerinin Aile Yapısı

ġehirli tereke sahipleri değerlendirilirken, kocası ve karısı olduğu belirtilmiĢ olanlar evli;

eĢi yazılmayıp sadece çocuğu yazılanlar, boĢanmıĢ veya eĢin öldüğü düĢünülerek dul ve çocuğu ve eĢi olmayanlar ise bekâr olarak ele alınmıĢtı. Bu bağlamda, köylüye ait olan 49 terekeden eĢi ve çocuğu olmayan Türnük köyünden Türkmenoğlu Süleyman²⁹ bekâr olarak tespit edilirken, 6 tereke sahibinin ise dul olduğu görülmektedir. Ayrıca Muhaciryenicesi Köyü‟nden Hafize adlı kadının eĢi ve çocuğu terekede yazılmamıĢtır. Ancak Hafize, kayıtta Çerkez Ahmed Efendi zevcesi olarak gösterilmiĢtir.³⁰ Bu durumda, Hafize ya eĢinden boĢanmıĢ ya da eĢi ölmüĢ olmalıdır. Böylece Hafize ile birlikte 7 dul tereke sahibi tespit edilmiĢtir.

Terekelerdeki 41 evli tereke sahibinden beĢ tanesi, iki eĢlidir. Bu sayı, Ģehirlilere göre oldukça fazladır. Buna göre iki eĢli olan tereke sahiplerinin kimliklerinin belirlenmesi onların neden çok eĢli olduklarının cevabını verebilir. Bu tereke sahipleri, köyleri, eĢlerinin ismi, çocuk sayıları ve tereke değerleri aĢağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo X: Çok EĢli Tereke Sahipleri, Çocukları ve Tereke Değeri

Tereke Sahibi Köyü Eşleri Çocukları Tereke Değeri (Kuruş) Danaoğlu Ali Kıreymir Halime,

Ümmügülsüm

3K, KS 1.740

Hasan Kethüdaoğlu Osman

Nurani Kezban,

Rukiye

K, 2ES 17.460

Uzun Hüseyinoğlu KüçükkamıĢlı Sündüs, AyĢe 2ES, 1KS 3.039

28 MŞS, 1, 22, 40; 88, 66; 124, 116; 95, 75; 131, 127; 2, 29, 34; 94, 116; 136, 178.

29 MŞS, 1, 10, 20.

30 MŞS, 2, 25, 15.

(16)

JHS 102

July 2014

Ömer Tavankaoğlu Mustafa

AliĢar AyĢe, Zarife E, 3K, KS 1.673

Kahyaoğlu Yahya MüĢerref ġerife, Emine 3E 6.395 E: Erkek K:Kız ES: Sagîr Erkek KS: Sagîre Kız

Tabloda görüldüğü gibi bu tereke sahiplerinin ikinci defa evlenmelerinin nedenleri arasında, yine erkek çocuk sahibi olma isteği ön planda görünmektedir. Danaoğlu Ali‟nin tereke değeri çok yüksek olmasa da 3 yetiĢkin kız çocuğundan sonra erkek çocuk sahibi olmak için Ümmügülsüm ile evlenmiĢ ve yine bir kız çocuğu dünyaya gelmiĢ olabilir.³¹ En yüksek değerdeki terekeye sahip olan Osman‟ın bir yetiĢkin kız çocuktan sonra Rukiye ile evlendiği ve hatta iki erkek çocuğa sahip olduğu düĢünülebilir.³² Yine Osman‟ın değeri yüksek bir terekeye sahip olmasından dolayı onun ikinci bir evlilik yapmak için Ali kadar beklemediği de söylenebilir. Değeri düĢük olmasına rağmen Tavankaoğlu Mustafa‟nın da yine böyle bir sebepten ikinci defa evlendiği tahmin edilebilir. Mustafa‟nın, bir yetiĢkin erkek ve 3 yetiĢkin kız çocuğundan sonra yine küçük bir kızı olmuĢtur.³³ Örneklerden de anlaĢıldığı gibi, erkek çocuk isteği köylü tereke sahiplerinin ikinci defa evlenmelerinin en önemli nedenidir.

Terekelerdeki verilerden, kız ve erkek çocuk sayısı tespit edilmiĢtir. AĢağıdaki tabloların ilki çocuk sayısını ve ikinci tablo ise, erkek ve kız çocuk sayısını göstermektedir.

Tablo XI: Tereke Sahiplerinin Çocuk Sayısı

Çocuk Sayısı 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Aile Sayısı 6 6 17 5 6 2 2 1 2

Oran, % %12 %12 %36 %10 %12 %4 %4 %2 %4

Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere, Merzifonlu köylü aileler ortalama 3 çocuğa sahiptir. 1, 2, 4 ve 5 çocuğa sahip olanların sayısı birbirine yakındır. Bu sebeple 6 ve üstünde çocuğu olanlar diğer ailelere göre çok çocuklu olarak değerlendirilmiĢtir. Bu oranlar, tekrar etmek gerekirse Merzifonlu köy sâkinlerinin çocuk sayısını tam olarak yansıtıyor demek biraz güçtür. Yukarıda da zikredilen bekâr Türkmenoğlu Süleyman ile dul Hafize‟nin çocuklarının olmadığı düĢünüldüğünde 47 tereke sahibine göre değerlendirme yapılmıĢtır. ġehirli tereke sahipleri incelenirken yapılan tespiti burada da yenilemek mümkündür. Çocukların “sagîr”

olarak kaydedilmesi tereke sahibinin ölüm yaĢı hakkında ipucu verebilir. 47 çocuklu tereke sahibinden sadece 5‟i arkasında tek bir küçük çocuk bırakarak vefat etmiĢtir. Bunlar, Türnük köyünden Zeynep, AliĢar köyünden Topçu Hacı zevcesi Melek, Han köyünden AyĢe, LoĢdiğin köyünden Hacısofuoğlu Ömer ve yine aynı köyden Hacısofuoğlu Hasan‟dır.³⁴ Bunlardan 3‟ü kadın ve 2‟si erkektir. Buradan yine Ģehirde olduğu gibi köyde de kadınların daha erken yaĢta öldüğü ihtimali ortaya çıkarılabilir. AĢağıdaki tablo, kız ve erkek çocuk sayısını gösterirken aynı zamanda bunlardan “sagîr” olarak kaydedilenlerin sayısını da göstermektedir.

31 MŞS, 1, 91, 70.

32 MŞS, 1, 31, 56.

33 MŞS, 2, 27, 42.

34 MŞS, 1, 43, 11; 47, 17; 137, 138; 2, 32, 39; 33, 40.

(17)

JHS 103 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 4

July 2014

Tablo XII: Kız ve Erkek Çocuk Sayısı Çocuk Çocuk Sayısı Yüzdelik

Oranı

Kız-erkek Toplam Sayısı

Oran, %

Kız 53 %40 82 %48

Sagîre kız 29 %17

Erkek 45 %26 89 %52

Sagîr erkek 44 %25

Toplam 171 171

Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere erkek ve kız çocukların sayısı birbirine yakın olmakla birlikte kızlar biraz daha fazladır. Burada Ģehirli tereke sahiplerinde olduğu gibi çocuklardan sagîr olarak kaydedilenlerin sayısı fazla olup tüm çocuklara oranı %42‟dir. Bu sayı oldukça fazladır ve hatta 47 çocuklu olan tereke sahibinden sadece 9‟u küçük çocuğu olmadan vefat etmiĢtir. Bunlar, Karamağara köyünden Sağıroğlu Yusuf, Sehmüddeva köyünden Baloğlu Mehmed, Bulak köyünden Deli Ġbrahimoğlu Ali Kethüda, MüĢerref köyünden Kahyaoğlu Yahya, Saraycık köyünden Dağdevirenoğlu Ömer Ağa, yine aynı köyden Karavelioğlu Ömer, Belvar köyünden Çırakoğlu Mustafa aynı köyden Hamdullahoğlu Mustafa ve ġeyhyeni köyünden Hacıoğlu Bekir Kethüda‟dır.³⁵ Bu tereke sahiplerinin ilerlemiĢ bir yaĢta vefat ettikleri düĢünülebilir.

Daha önce de ifade edildiği gibi, Merzifonlu köylü ailelerden 6, 7, 8 ve 9 çocuğa sahip olanlar çok çocuklu olarak değerlendirilmiĢti. ġimdi bu tereke sahipleriyle ilgili bilgiler onların bu durumlarının daha iyi anlaĢılmasını sağlayabilir. AĢağıdaki tablo, bu tereke sahiplerinin çocuklarını ve tereke değerlerini göstermektedir.

Tablo XIII: 6,7,8 ve 9 Çocuklu Tereke Sahipleri, EĢleri, Çocukları ve Tereke Değeri Çocuk

Sayısı

Tereke Sahibi Köyü Eşi Çocukları Tereke

Değeri (Kuruş)

6 çocuklu

Karalukoğlu Murtaza Kıreymir Kezban 2E, 3K, KS 3.599 Celdimoğlu Mahmud Harha AyĢe 2E, 3K, KS 1.199 Musa Ağa‟nın oğlu

Mehmed

Gelgiras Saniye E, K, 5ES 13.032

35 MġS, 1, 25, 44; 1, 52, 22; 88, 66; 2, 41, 50; 1, 131, 127; 147, 151; 134, 132; 2, 58, 68; 94, 116.

(18)

JHS 104

July 2014

7 çocuklu Velioğlu Hacı Ġsmail Bulak Safiye 3E, 3K, ES 13.464 8 çocuklu Baloğlu Mustafa Eymir ġehriban 2E, 3K, 3ES 3.577

9 çocuklu

Kahyaoğlu Osman MüĢerref Fatma 2E, 6K, ES 1.789 Hevekelikoğlu Ömer

Ağa Yakup Emine 2E, 5K, ES, KS 17.429

E: Erkek K: Kız

ġehirli tereke sahiplerinde olduğu gibi burada, çok çocuk sahibi olma ölçütünün erkek çocuk sahibi olma isteği ile ilgili olduğu düĢünülebilir. Ancak bu durum, köylü tereke sahiplerinde tabloda da görüldüğü gibi çok erkek çocuk sahibi olma isteği ile daha iyi açıklanabilir. Tüm tereke sahiplerinin yetiĢkin erkek evladı olmakla beraber yetiĢkin kız evlatlarının sayısı da oldukça fazladır. Murtaza, Mahmud, Hacı Ġsmail, Osman ve Ömer Ağa‟nın erken yaĢta evlenmiĢ olma ihtimalleri de düĢünülse de ilerlemiĢ yaĢlarına rağmen çocuk sahibi olmaya devam ettikleri söylenebilir. Zira tüm çok çocuklu tereke sahiplerinin küçük çocuğu vardır. Kırsal kesimde, çok çocuk sahibi olmak özellikle de erkek çocuk sahibi olmak önemlidir. Çünkü tarlada çalıĢacak, hayvana bakacak, köy iĢlerini yapacak insan gücüne ihtiyaç vardır. Ancak buna rağmen 47 terekeden sadece 7‟sinin çok çocuklu olması köylü ailelerin yine çok çocuk yapmaya pek de eğilimli olmadıklarını gösterir. Tabloda dikkati çeken baĢka bir husus da, bu ailelerin ikisi dıĢında gelir düzeyinin çok da düĢük olmaması ve hatta üçünün çok yüksek bir gelir düzeyine sahip olmalarıdır. Burada gelir düzeyi ile çocuk sayısı arasındaki iliĢkinin de dikkate alınması gerektiğini ve gelir düzeyinin çocuk sahibi olmada önemli olduğunu gösterir. Ayrıca yine bu tereke sahiplerinin çok eĢli olmadıkları dikkati çeken baĢka bir husustur.

Sonuç olarak, 49 tereke sahibinden biri bekâr olmakla beraber 7‟si dul, 2‟si çocuksuzdur.

9 erkek tereke sahibi, arkasında küçük çocuk bırakmadan vefat etmiĢtir. Yine 41 evli tereke sahibinden beĢ tanesi iki eĢlidir ve erkek çocuk sahibi olma isteği bu aileleri çok eĢliliğe yönlendirmiĢtir. 47 çocuklu tereke sahibinden 5‟i tek sagîr olarak kaydedilen çocuğa sahipken ölmesi onların erken yaĢta vefat ettiklerine bir delil olabilir. Bu türden tereke sahipleri içinde kadınların sayısının fazla olması onların daha erken öldüğü izlenimini vermektedir. Neticede, küçük çocuk bırakmadan ölenlerin sayısı 9 olup hepsi erkektir.

B.2. Köylü Tereke Sahiplerinin Tereke Değerleri

Tablo XIV: Tereke Değerine Göre Gruplara DüĢen Tereke Sayısı Grup Yekûn Miktarı Sâhibü’l-bâki Miktarı

KuruĢ Terek

e Sayısı

Oran, % Tereke Sayısı

Oran, %

0-999 4 %8 6 %12

1000-1999 13 %26 11 %22