Tetkikler
TRABZONUN ESKİ EVLERİ Arkeolog Mahmut A K O K
Şekil: 1. — Cumhuriyet Mah. Bilâl Sok. 10 No.lu evin Hükümet binasından görünüşü
1950 yılının ağustos ayı içinde eski eserler tetkiki için Trabzon'da bulunduğum sırada oranın eski evle-rinin durumunu da gözden geçirmek fırsatını bulmuş-tum. Müzeler Genel Müdürlüğünün tescil arşivinde bulduğum ve Y. Mimar Sedat Çetintaş tarafından tesbit edilen bir listede (H. 1118) tarihinde yaptkruş Kundup Oğulları evi ile yanında diğer bir ev işaret edilmekte-dir. Biz şehirde yaptığımız yeni araştırma ile bunlardan
jaşka, Bitpazarı Eyüboğlu Sokak No. 6 da Sabri Ava, Cumhuriyet Mahallesi Bilâl sokak No. 10 da Hacı Ka-dir ve Cumhuriyet Mahallesi Kuzgundere Sokak No. 6 da Şekerci Murat Aı-ıkan'a ait eski değerlerini az çok muhafaza eden tarihî başka evlere de rastladık. Ve bun-lardan Sabri Ava evi ile Hacı Kadir evlerinin plân ve detaylarını da ayrıca tesbit ettik.
Trabzon'un eski evleri XVII. asrın son yıllarından XIX. asra kadar klâsik Türk mimarisindeki karakteri muhafaza eden binalardır. Bunlar iklim ve mahalli mal-zemeye uygunluk bakımından Trabzon'un bugünkü meskenlerinden daha manalı birer özellik taşımaktadır. Trabzon'da yaşayanların bugünkü evlerden memnun ol-madıkları bu eski evleri tetkik ettiğimiz sırada anlaşıl-mıştır. Eski evlerin birçokları bugün de iskân edilmek-tedir. İçlerinde yaşıyanlar (viran olmalarına rağmen) bu binalardan hoşnutturlar.
Eski evlerde kuzeye bakan cihetleri genel olarak
kapalıdır. Geniş sofalar doğu tarafa kurulmuştur. Bina-larda geniş dış manzaıadan da faydalanmak şarttır. Ge-niş sofalar iyi tanzim edilmiş avlulara bakmakta ve bu-ralarda günlük hayat cereyan etmektedir.
Plân bakımından üst katlar umumiyetle ikametgâh olarak tertiplenmiştir. Alt katlar hizmet yerlerine, ahır-lara ayrılmıştır. İkametgâh odaları geniş sofalardan her vakit faydalanırlar. Odalar ekseriyetle sokaktan, avlu-dan ve sofaavlu-dan ışık alırlar. Sofaların önemli bir köşesinde yer alan dörtgen plânlı köşk köşesindenilen odacıklar b u -lunur. Trabzon eski evlerinin Orta Anadolu evlerinden ayıran küçük ve önemli hususiyeti de bu parçadadır. Köşkün her tarafa nazır pencereleri vardır. Avlu kapısı ile ve bahçe ile alâkası yakındır. Üst kat sofaya asma, ahşap bir merdivenle çıkılır. Bu merdiven kârgir bir kaideye basar.
Alt katlar bugün gördüğümüz evlerde geniş ölçü-de ölçü-değiştirilmiştir. Yaptığımız tetkik ve soruşturmalarda burada mutfak, çamaşırlık ve ahır kısımlarının olduğu-nu tesbit etmiş buluolduğu-nuyoruz.
Yapı malzemesi:
T R A B Z O N £ S K / E V L E R İ . I .
P . 1
i
3 l <b
1
?.6ot
t
U5T KAT PLA/İ!
DO&U CEPHFSl
T&AÖZON ESKİ fyL-ERt .
/-Trabzon, Sabri Ava evinin bazı detayları ve cephe elevasyonları.
SAÇAK TAVANLAR! Ç/TA SUSLEPJ
o yKZO 30^0 -100 200
o /B20 30^0 50
-4 riUMROlÜ K!S/MDAM DFTAYLAK •
ARKFOIOG.. M. A KOK ANKARA fû-f •/-•/?SO SOFA PARMAKLIĞI
Bu yapılarda duvar örgülerinde bazan çamur harç da görülür. Bu evlerde geniş ölçüde dülgerlik ve doğra-macılık yer tutmaktadır. Taban döşemeleri ahşaptır. Bir çok evlerin taban kaplamalarında ceviz ağacından ka-lasların bulunduğunu gördük. Doğrama işçiliği de ayrı bir özelliktedir. Doğrama pencere ve kapılarda çam mal-zeme kullanıldığını gördük. Pencere kapaklarında ga-yet enteresan demir takımlar bulunduğu gibi kasaların-da kasaların-da bazan ahşap ve bazan demirden klâsik stilde par-maklıklar yer almaktadır.
Sofa direkleriyle korkulukları çam malzeme ile y a -pılmışlardır. Dam, çatkısı oturtma ve yarı makas tar-zında ahşap çatkılı olup üstü alaturka kiremitle örtülü-dür. Tavan kaplamaları ince çam tahtaları ve çıtalarla kaplanmıştır. Ekseriyetle ahşap kısımların yüzleri yağlı boyadır. Bu boyalar üzerinde nakışlar da çok defa g ö -rülür.
Odalarm iç mimarisinde alçı pencere, alçı şömineler ve şerbetlikler de bulunmaktadır. Alt kat odalarının ta-banları taş veya tuğla döşemelidir. Bilhassa bazı evler-de geniş sofaların altma rastlıyan kısımlar da bir nevi somaki diyebileceğimiz taşla kaplıdır.
Trabzon'un eski evlerine kısaca bir bakış yaptıktan sonra rölövesini yaptığımız Sabri Ava evi ile, krokisini hazırladığımız Hacı Kadir evi üzerinde durarak bu k o -nuyu daha etraflı gözden geçirelim.
1 — Sabı'i Ava evi:
Plân :
İkametgâh kısmı üst kat olarak tertip edilmiştir. Doğuya bakan geniş sofaya asma ahşap bir merdivenle çıkılır. Sofa iki kademelidir. Bir kenarında ve merdi-venin kısmen üstünde köşk denilen küçük oda yer alır. Köşke sofadan iki basamakla çıkılır. İkametgâh odaları bir mabeyin sofa ile ı r a sofaya bağlıdır. Odalardan biri yalnız sofada diğeri hem sofadan, hem de avludan ay-dınlanır. Bu evde somadan yapılan değişmelerle asma merdiven tamamen kaldırılmış ve bunun yerine mabeyin sofadan çıkılır yeni bir merdiven kurulmuştur.
Alt kat plânı bugün tamamen değiştirilerek plânda grdüğünüz bugünkü bölmeler vücuda getirilmiştir. S o -fanın altında bir kısma mutfak ilâve edilmiştir. Ahır ve depodan da yeni bir oda yapılarak faydalanılmakta-dır. Sofa altı, asma merdivenin kaldırılmış olmasına rağmen eski şeklini az çok muhafaza etmektedir.
Yapı ve Malzeme :
Binanın kuzey ve batı duvarları kaim ve kârgir d u -vardır. Alt kattaki odanın duvarları da böyledir. Üst kat dış ve ara duvarları ağaç çatkı ve yassı taşlarla dol-guludur. Odalardan mabeyin sofaya geçen duvarlar ah-şap ve doğrama tarzında yapılmıştır. Sofanın avluya ba-kan kısımları ahşap direkler ve parmaklıklarla binanın mimarisini tamamlarlar. Asma merdiven zeminde iyi h a
-zırlanmış ve yonu taşından yapılmış basamaklı kaideye oturtulmuştur. Üst katın taban döşemeleri ahşap kriş-ler üzerine tahta kaplamalıdır. Sofa altında tavan kap-laması yoktur. Çatı tamamen ahşaptır. Dam örtüsü ki-remittir. Çatmm avluya bakan cihetlerinde saçaklar fazla geniş olduğundan yer yer payandalarla direk ve köşk duvarından göğüsleıımiştir.
Odalarda iç mimarîsi ve bazı mimarlık detayları: İkametgâh katının köşk odası her tarafa bakan altı pencereli üç taraflı alçak sedirlidir. Pencereler ahşap parmaklıklı kapaklar tahtadandır. Köşkün döşemesi so-fadan iki basamak nLsbetinde yüksektir. Bu yükselme dış görünüşte süslü bindirmeli konsollarla tenün edil-miştir. İstirahatle zevki birleştirmiş olmasiyle bu köşk-ler binada baş köşeyi teşkil ederköşk-ler. Plânın (1) numa-ra ile gösterdiğimiz odada bazı değişiklikler olmuştur. Ocak tamamen kaldırılmış alçı pencerelerin yerlerine başka camlar takılmıştır. Pencereler de parmaklık ve ahşap kapaklar da kaldırılarak yerlerine yeniden camlar çerçeveler geçirilmiştir.
Bu odada duvarların alt kısımları ceviz ağacından lambrilerle kaplıdır (Şekil 8). Duvarların üst kısmında ve alçı pencereler etrafında yine alçı ile yapılmış korniş süsleri vardır. Odanın tavanının kenarı bir sıra pervaz-lıdır. Orta kısmı da ince çıtalarla karelere ayrılmak su-retiyle kaplanmıştır.
(2) numaralı odanın içinde çok az değişiklik yapıl-mıştır. Alçı ocak yerinde bırakılyapıl-mıştır. Pence-reler oldukça değiştirilmiştir. Üst kısımdaki alçı pence-reler tamamen kapatılmıştır. Tavanı diğer odanın ay-nıdır. (3), (4) numaralarda gösterdiğimiz sofada iç ve dış mimarlığa bağlı karakteristik bir özellik taşıyan dül-gerlik san'atı başlı başına bir varlıktır. Direklerin baş-lıkları, payandalar ve parmaklıklar avlu cephelerini fevkalâde güzelleştirmektedirler. Direklerdeki yonma, pahlandırma başlıklardaki yonu ve oygular iki kademe-li parmaklıklardaki ileri işçikademe-lik binanın mimarî karakte-rini kuvvetlendirmektedir.
Sofanın tavanları çıtalarla ve üçgen şeklinde par-çalara ayrılmıştır. Saçak tavanları da yine çıtalarla geo-metrik şeklinde süslenmiştir. Saçak ve sofa tavanları çeşitli renklerle ve yağlı boya olarak boyanmıştır. Alt katta eski özelliğini az çok taşıyan sofa altı görülür. Bu sofa altı merdiven mesneti olan kademeli kısmın yapısı ile birlikte ayni cins somaki taşla döşenmiştir.
Tavanlarda nakış yoktur. Düz ve çeşitli renklerle yağlı boya vardır.
Bu binanın geçirmiş olduğu değişiklikler yüzünden iç dekoru arasında bir tarihî kayda tesadüf edilememiş-tir. Fakat yapı detayları bize XVII. yüz yıl binası karşı-sında olduğumuzu göstermektedir.
2 — Hacı Kadir evi:
Bu evde ikametgâh kısmı oldukça eski şeklini m u -hafaza etmektedir. Eski Trabzon şehrini iki büyük gru-pa ayıran Kuzundere'ııin geniş manzaralı sağ sahilinde-ki dik araziye yerleştirilmiş olan bu bina kurulduğu yerden faydalanılarak üç katlı olarak tertip edilmiştir.
Plân :
Alt katlar bugün çok harap olduklarından tesis edilmiş olan bölmelerle ayrılmış olan kısımların ne işe yaradığı anlaşılamamaktadır. En alt katın depolara ve ahırlara tahsis edildiği muhakkaktır. Orta kat ve sofanın altına rastlayan kısmı üç bölmeye ayrılmıştır. T a banlarla duvarlar tamamen boşaltılmış olduğundan b u -raların ne gibi işe yaradığı tesbit edilememiştir. İkamet-gâh katında doğuya bakan geniş bir sofa mevcuttur. Bu sofaya asma ahşap bir merdivenle çıkılır. Sofanın doğu-kuzey kenarında köşk denilen küçük oda yer alır.
Sofada üç ayrı kapı ile odalara girilir (4) ve (5) numaralı odalar bugün halen eski şeklini muhafaza ederler. İki büyük odanın ayrıca rüzgârları vardır. (5) numaralı oda ile alâkalı ve (3) numara ile gösterdiğimiz kısımda küçük bir kızma hamam da vardır. (1) numa-ralı oda sonradan yapılan değişikliklerle eski şeklini kaybetmiştir. Bütün udaiar hem dıştan ve hem de so-fadan ısık alırlar.
Sabri Ava evinden detaylar. Ahşap lamleri ve alçı silmeli pencereler.
Sabri Ava evi saçakları
Evin kapısı
2.5 cw»
Şekil fi. — Trabzon. Eyüpoğlu sokağında Sabri Ava evi. Şekil 7. — Trabzon Kuııdupoğlu evi.
Yapı malzemesi ve bazı mimarlık detayları: Hacı Kadir evinin alt katında ve bilhassa kuzeye bakan cephelerin duvarları kalın kârgirdir. İç bölme d u -vaıiariyle üst katın bazı dış duvarları ağaç çatkı ve taş dolgudur. Sofa önü ahşap direklidir ve parmaklıklarla süslenmiştir. Tabanlar çanı ağacından kaim kirişler
üzerine ceviz ağacından tahtalar kaplanmak suretiyle y a -pılmıştır. Çatı ahşap oturtma ve kısmen yarı makas şeklinde çatma tarzındadır. Kiremit örtülüdür. (5) n u -maralı odanın orijinal vc ahşap bir tavanı vardır. Bu tavan tekne tavan tarzındadır. Nakışlariyle XIX. -XVIII. yüzyılları tem ;il eder. Tavan ahşap kaplamalı ve çıtakâridir. Pencerelerde ahşap ve demir parmaklıklar mevcuttur. Alçı pencereler ve alçıdan yapılmış şömine ile şerbetlikler stil Lakımından yine XVIII. ve X I X . asırları gösterirler. Alçı işleri üzerinde gördüğümüz süs-lemeler Osmanlı çağının (Prokat) üslûbu diyebilece-ğimiz şeklindedir. Bunların daha eskiden kalmış kalıp-lardan faydalanılarak yapıldıkları hâtıra gelebilirse de tavan nakışları ile aralarındaki farkı bu suretle mâna-landırabilmekteyiz. Alçı şömine bugün yerinde değil-dir. (4) numaralı odanın gayet enteresan bir iş ocağı vardır.
Dülgerlik işçiliği bakımından sofa direklemesi şa-yanı dikkattir. Burada merdiven basma rastlıyan iki süs-lü direk görülmektedir. Bu direklere verilen şekil bize stil bakımından yine XVIII. yüzyılı işaret eder (Şekil 10). Alt kat direk başlıkları da şekil bakımından ileri bir işçilik ve zarafet gösterirler. Direkler arasındaki parmaklıklardan pek az örneklere rastlıyabildik.
Bu bina bugün fazla harap bir haldedir. Oturmak için yalnız yeniden yapılan kısımlardan faydalanmakta-dırlar. İçinde kesin tarihini tesbite yarayacak bir belge-ye de rastlanmamıştır. Mimarî stil bakımından XVIII. yüzyıla ait olduğu muhakkaktır.
3 — Şekerci Murat Arıkan evi:
kaldırıl-T R A 3 Z O N £ S K İ £ V L m İ . E
& 1
L U M r t a m Y f ) Mnt.HFûSî.
^n m m . HAC.) KAüJprv,
UST KAT PLAN!
DOĞUDA AVLU ^f=>M£S/'
Vukarıda sağda: Kundupoğlu evi alçı tez-yinattı hücreli şömineler.
Yukarıda solda- Trabzon Bilal sokaktaki evin aynı şekilde höcrell ocağı.
Siz Karar Veriniz!..,
Çimento istihsalimiz ihtiyaca kâfi gelmiyor. Idhal edilen çimento ise, mu-amele vergisi ve gümrük resminin yük-sekliğinden pahalıdır. Bugün «Hazi-ran» ayında inşaata başlıyan öb• vatan-daşa, tahsis edilen çimentoyu almak, için, ancak «Aralık» ayında, sıra gele-cektir.
Sümerbankın tekzibine rağmen Is-tanbulda, yuvarlak demir buhranı var-dır. Fırsat düşkünleri, sakladıkları stokları resmî, fiyattan %20 - 30 daha yükseğe satıyorlar!
Kereste fiyatları, altı ay öncesine nazaran, çok artmıştır. Ticarî anlaş-maların zamanında yapılamamasından, Orta Avrupa piyasasından kereste ala-mıyoruz. Yerli kereste ise, ihtiyaca kâ-fi gelmediği için, kâ-fiyatlar vasati % 40 artmıştır..
Çinko, boru, fayans, çivi v.s., v.s. fiyortlarında her fırsatta bir artış, stok-larında her gün bir azalış vardır.
Velhasıl, geçen seneye nazaran inşaat %15 - 20 daha pahalıdır.
Başbako.n, gazetecilerle son zaman-larda yaptığı bir konuşmada, bütçf a-çığını kapatmak için baş vurulacak çareler arasında, ilk önce bazı devlet inşaatının durdurulacağını söylemiştir. İşin acı tarafı, bütün bunlarla zamanın-da uğraşan, tedbir alan ne bir makam, ne bir Bakanlık var!...
Şimdi, siz karar veriniz. Devletin bir inşaat programı bulunduğuna, bir mesken politikası takip ettiğine inanır mısınız?....
Z.S.
J
mıştır. Eski plân özelliklerini muhafaza eden kısımları vardır. Yapı detayı itibariyle üzerinde durulacak kısım-lar bulunmaktadır. Pencereleri, parmaklıkkısım-ları ve sofa direklemesi şayanı dikkattir. Bu bina da XVIII. - X I X . yüzyıllar arasında kurulmuştur.
4 — Kundupoğlu evi:
Bu evde binanın eski şeklini gösterir tam bir plân tesbit etmek mümkün değildir. Bugün ancak fevkani bir oda ile bir mabeyin sofası kalmıştır. Bu binanın (L) şeklinde bir plâna sahip olduğu ve yine doğuya doğru kurulmuş geniş bir sofası bulunduğu zannolunmaktadır. Sofa kenarına dizilmiş odaların alçı süslerinden bazı parçalar bugün hâlâ ayakta duran ve bahçe duvarı ola-rak kullanılan kârgir kısımlar da görülmektedir.
Kullanılmakta olan odada iç mimariye bağlı olarak alçı şömine ve şerbetlikler görülür. Odanın alçı
pence-releri de dikkate şayandır. Doğrama pencereler değiş-tirilmiştir. Odada mevcut ahşap tavan çıtakâri kapla-malı ve klâsik üslûpta geometrik süslüdür. Boyasız ve nakışsızdır. Bu bina Sedat Çetintaş'm tesbit ettiğine uygun olarak filhakika XVIII. yüzyıla konabilecek stil-dedir.
5 — Mustafa Batman evi:
