KAVRAM KAVRAM YANILGISI KAVRAMSAL DEĞİŞİM

KAVRAM

KAVRAM YANILGISI KAVRAMSAL DEĞİŞİM

Dr. Hasan YOLCU

Bir kavramın tanımını

birkaç örneğinin vermenin ilgili kavramı öğrenilmesi için yeterli olduğunun düşünüldüğü,

kavramın öğrenilmesindeki başarısızlığın nedeninin çoğu kez öğrencinin kendinde aradığı,

öğretmenlerin de kavram öğretimi konusundaki kuramsal bilgiden yoksun olması kavram öğretimindeki problemli durumlardır.

Kuramsal bilgi öğretmenin bir kavramın gerçekte ne olduğunu görmesi ve kavramı doğru anlamasını sağlayacak bilgidir.

Ne olduğunu anlamadan fen’i

kullanabilirsiniz, daha da kötüsü fen’i hiç anlamadan öğretmenize izin verilebilir.

(King 2002)

Bir canlının yaşamını sürdürebilmesi, canlının dış dünyanın çok

çeşitli özellikleri karşısında gerçekleştirdikleri şu üç temel biyolojik etkinliğe bağlıdır.

Ayırt etme

Tanıyıp öğrenme Ayıklayıp seçme.

Evrenin en zeki canlıları olarak bizler, çok karmaşık zihinsel işlemleri yapabilmemizi soyutlama becerisine borçluyuz. Bu beceri en üst düzeyde dil aracılığıyla biçimlenir.

Dil zihni kavramlar yoluyla biçimlendirir.

Yapay zeka üzerine çalışan bilimin isanlarının aşmaya çalıştıkları bir dizi temel sorun arasında en önemlisinin nesne tanıma

problemi olduğu belirtilmiştir.

Bir robota gözlük kabıyla cep telefonunu ayırt etmeyi öğretmek gibi çok önemsiz görülen bir problemin çözümünün çok güç

olduğu ortaya çıkarılmıştır.

Kavram ??

Olay, obje ve olguların, sınırlı sayıda da olsa gözlemler

sonucunda, ortak özelliklerinden yola çıkılarak bir genellemeye varılır, bu genellemenin insan zihninde oluşturduğu yapı (imaj) KAVRAM’ dır.

Kavram ???

Kavramlar gerçek dünyada değil, düşüncelerimizde vardır. Gerçek dünyada kavramların ancak örnekleri bulunabilir.

Kavramlar olay, olgu ve nesnelerin benzer özelliklerini toparlayıp özetleyen bilgilerdir

Kavramlar bilgilerin yapı taşlarını oluşturur.

İnsan zihnindeki kavramsal öğrenme ve

yeniden yapılanma süreci her yaşta sürüp

gider.

Kavramlara örnekler verelim ?

Kavramlara örnek olmayanları söyleyelim ?

Bir anda ayırt etme ve tanıma yeteneklerinizi yitirdiğinizi düşünün.

Dünya bir anda karmaşanın egemen olduğu bildiğimiz zihinsel düzenlemelerin hiçbirini yapamayacağımız bir gezegene dönüşür, çünkü her şey birbirine karışır.

KAVRAMLAR OLMASAYDI ???

Bu bir kaos olurdu, sistemli bir edinim veya bilgi olmazdı.

Hayvanları, sıvıları, katıları, teknolojileri veya kaynama

olaylarını düşünelim, teker teker yüzlercesiyle karşılaşmış olabiliriz.

KAVRAMLAR OLMASAYDI ???

Kavram Öğretimine Önem Verilmesinin Nedenleri

1. Kalıcı öğrenmede kavram öğretiminin daha etkili olması 2. Bilgilerin yeni durumlara uygulanabilmesinin kavramsal

öğrenmeyi gerektirmesi

3. Bilgilerin gelişimi ve değişimi öylesine hızlı olmaktadır ki, bu

insanın algı sınırını aşmaktadır. Bundan dolayı, kavramsal olarak temel bilgiler kazanmak daha önemli hale gelmektedir.

KAVRAM ÖĞRETİMİ

Eğitimimiz boyunca çeşitli bilim dallarına ait çok sayıda tanım öğreniriz. Bu tanımlar ilgili bilim dallarında çalışan uzmanların araştırmaları sonucu oluşturulurlar. Öğretmenlerden

beklenen kavramların ilgili bilim dalının ortaya koyduğu biçimiyle öğrenilmesinde öğrencilere yardımcı olmaktır.

KAVRAM ÖĞRETİMİ

Çoğumuzun doğrudan tanık olduğu biçimde;

öğretilmesi gereken kavram gerek sınıf

ortamında gerekse ders kitaplarında daha çok

sözlü biçimde dile getirilmekte ve çoğu kez

öğrenciye eksik aktarılmaktadır.

KAVRAM ÖĞRETİMİ

Bir ders kitabı çok iyi de yazılmış olsa(genellikle çok iyi yazılmaz) içerdiği bilgiler eksiksiz olamaz.

Örneğin bir kavramın bütün örneklerini, ilişkili

olduğu diğer kavramlarla bir ders kitabında

göstermek olanaksızdır.

KAVRAM ÖĞRETİMİ

Biyoloji dersi kapsamında mantar kavramını öğrenmesi gereken öğrencilerin ders kitaplarında genellikle mantarların tanımı, türleri ve birkaç mantar türünün de fotoğrafı yer alır.

Bu çok sınırlı bilgi nedeniyle birçok farklı türü, rengi,

şekli, yaşam koşulu olan ve zehirli ve zehirsiz olarak

belirtebileceğimiz mantarlar hakkında yeterli düzeyde

bilgi sahip olması beklenemez.

Mantarlar konusunda zihninde doğru sınıflamalar

oluşturmasını istediğimiz öğrencinin örneğin hiçbir

mantar türünün besinini kendisi üretmediğini, bütün

mantar türlerinin besinlerini dışarıdan aldığını bilmesi

gerekir.

Mantarların dışarıdan besin aldığını öğrenen

kişi doğru sınıflama yapabilmesi için bazı

mantarların canlı bazılarının da cansız besin

kaynaklarından beslendiklerini ve türlerine göre

farklı yaşam alanlarına sahip olduklarını bilmesi

gerekir.

Görüleceği gibi, mantar kavramının doğru

biçimde öğrenilmesinde önemli rol oynayan

bilgilerden bazıları mantarların ayırtedici

özellikleri bazıları da ayırtedici olmayan

özellikleri ilgilidir.

Öğretilmek istenen kavramın ayırtedici özellikleriyle ayırt edici olmayan özelliklerinin öğrenciye doğru ve açık biçimde gösterilmemesi durumumun da

öğrencinin kavram hakkında doğru düşünceye sahip

olmayactır.

Tanım

Bir kavram sınıfının bütün üyelerinin yalnızca ortak

özelliklerini içeren önermedir.

TANIM

Efradına cami, ağyarini mâni’ olmalıdır.

EFRADINI CAMİ: Cami kelimesi cemaatten gelir, toplamak demek. Yani onda olan özelliklerin hepsini toplamak demek.

AĞYARINI MANİ: Mani, dışarıda bırakmak anlamında kullanılmış. onda olmayan özellikleri dışarıda bırakmak demek.

Kısacası ne bir eksik ne de bir fazla demektir.

Her zaman böyle tanımlar yapmak kolay değildir.

Dokunarak, işiterek, tadarak, koklayarak edindiğimiz

sayısız anlamı söze dökemediğimiz, bunları ifade

edecek terimler bulamadığımız veya yanlış anlamalar

oluşturduğumuz durumlar hiç de az değildir(Özellikle

Fen Öğretiminde)

Her zaman böyle tanımlar yapmak kolay değildir.

Edinmiş olduğumuz pek çok anlamın tam-eksik, doğru-yanlış, nesnel-öznel olup olmadığı üzerinde durmayız .

Belli belirsiz anlamlara konuşma ve düşünmek bizim belirgin bir özelliğimizdir.

Tam ve doğru olmayan anlamalara dayanan zihinsel işlemler, doğal olarak yanlış veya eksi anlamlar üretmemize neden

olur.

Bilimde anlatım aracı olarak seçilen dilin açık, seçik ve kesin olması istenir ancak; günlük dil, sözcüklerin çoğu kez anlam belirsizliği taşıması ya da çok anlamlı olması nedeniyle açık, seçik ve kesin olma özelliklerini taşımamakta; bilimsel amaç yönünden elverişsiz ve yetersiz kalmaktadır.

Bir bilim alanını ilgilendiren kavramı tanımlamak ve açık seçik hale getirmek bilim adamının en önemli görevidir.

Tanımları yapanların konu alan bilgisinin yetersiz

olması, tanımlar yapılırken küçük yaştaki öğrencilerin

bu özellikleri anlamayacakları düşüncesiyle tanımın

az sayıda özelliğinin belirtilmesi veya tanımların

birkaç özelliği içeren daha genel bir terimle

belirtilmesi ve ayırtedici özelliklerin yer verilmemesi

öğretimini zorlaştırmaktadır.

Öğretmenin kavram analizi yapabilmesi için, belli bir konu alanının kavramları, bu kavramlar arasındaki ilişkiler ve yine bu kavramların kullanımı konusunda uzman olması

gerekmektedir; çünkü, kavramların tanımlayıcı özellikleriyle ilgili belirsizlikleri gidermek için yeterli bilgiye uzmanlar

sahiptir.

Kavram geliştirme süreçleri

Kavramların geliştirilmesinde önemli zihin süreçlerinden biri genelleme sürecidir.

Kişi kavramlarını çoğu halde sınırlı sayıda gözlem ve deneyimlerden genellemelere giderek geliştirir.

Aynı şekilde önceden tasarlanmış deneylerden bir takım

sonuçlar çıkararak bir genel ilkeye varmak da genellemedir.

Çocuk birçok kuşu gözledikten sonra onların ortak özellikleri olan ‘tüylü olmak’, ‘uçmak’, ‘yumurtlayarak üremek’ gibi

niteliklerden genellemeye varırsa zihninde ‘kuş’ kavramı oluşur.

Ancak, genellemelerin hatalı olabileceği de unutulmamalıdır. Bu süreçte ilgilendiğimiz varlıkların hepsine ulaşmamız mümkün

değildir. Bir kategoriye dahil varlıkların ancak bir kısmını gözleriz, fakat kategorinin tümüne ilişkin bir genellemeye varırız.

Kategoriye dahil olmayacak varlıkları da kategorideymiş gibi düşünmeye gereğinden fazla genelleme denir.

Bir kategoriye dahil olması gereken bir varlığı dışarıda bırakmak da gereğinden az genelleme olur.

‘Sıvı’ kavramını dikkate alalım. Çocuk sıvılarla ilgili deneyimlerini süt, çay, su, vb. gibi ‘içilen’ örneklerle kazandıysa, ‘şampuan’ onun için sıvı değildir. Bu, sıvı sayılması gereken bir örneği kategori dışı bırakmaktır; ‘içilmeyen sıvılar olamayacağı’ gibi yanlış bir düşünceye götürür.

Çocuk sıvıların ‘akıcılık’, ‘bulunduğu kabın şeklini alma’, v.b. gibi özelliklerinden hareket ederek ince kumu da bulundukları kabın şeklini aldıkları için sıvı sayarsa, gereğinden fazla genelleme

hatasına düşmüş olur.

Buharlaşma ve yoğuşma kavramlarını farkında olmadan

yalnız suyun buharlaşması ve yoğuşmasıyla ilgili örneklerle anlatan bir öğretmenin, bu kavramları öğretirken hemen akla gelebilecek şu kolay ve açık örnekleri kullandıklarını düşünün.

1. İçi soğuk su dolu şişenin dışında su damlacıklarının oluşması.

2. Meyve dolu bir poşeti buzdolabına koyduğumuzda poşetin içinde su damlacıklarının oluşması.

3. Yağmurun oluşması.

4. Kışım camların iç taraflarında su damlacıklarının oluşması.

5. Kaynatılan suyun buharlaşması.

6. Yazın sıcaklık nedeniyle, denizlerdeki ve göllerdeki

suyun buharlaşması.

Örnekler yermede yöntem

1. Örnekler çok tipik olandan az tipik olana doğru dizilmeli.

2. Örnek olanlar kadar örnek olmayanlarda verilmeli.

3. Tipik örneklere bazı açılardan benzeyen örnek

olmayanlar verilmeli.

Herhangi bir kavramın ayırtedici özellikleri, o kavram

sınıfının her örneğinde aynı kalan, örnekten örneğe

değişmeyen özelliklerdir . Bu niteliğiyle ayırtedici

özellikler, bir kavram sınıfını öteki kavram sınıfından

ayırır.

Bir kavramın tanımında ayırtedici olmayan özelliğin

yer alması çoğu kez kez kavramın her örneğinin

ayırtedici olmayan bu özelliği taşıması gerektiği

düşüncesine yol açarak öğrenciyi yanıltmaktadır.

Yalnızca bu örneklerle karşılaşmış olan öğrencilerin

sudan başka maddelerin de buharlaşıp

buharlaşmadığı, yoğuşup yoğuşmadığı konusunda

bilgi edinmeleri olanaksızdır çünkü verilen örneklerin

hepsi suyun buharlaşması ve yoğuşması ile ilgilidir.

Öğretmen örnek sayısını ne kadar çoğaltırsa

çoğaltsın, başka maddelerin de buharlaşıp

buharlaşmadığını gösteren örnekler vermediği

sürece, öğrencilerin zihninde buharlaşma ve

yoğuşma kavramlarının eksi veya yanlış

oluşmasına neden olacaktır.

Ayırımları yapabilmek genelleme yapmak kadar kolay değildir.

Ayırımlar kavramlarımızda netleşmeye ve bilgilerimizde kesinleşmeye götürür.

Ayırımlara ulaşılmayan hallerde kavramlarımızın anlamı genel kalır, bazen de hatalı olur.

Kavram geliştirmede kullanılan diğer bir zihin işlemi tanımlamadır. Aslında bilinmeyen bir kavramı tanımlama, onu bilinen diğer kavramlarla anlatma demektir.

Tanımlar da hatalı olabilir. Bir tanım bir kavramı oluşturan kategorinin gerçek elemanlarından birini dışarıda bırakıyorsa kavramın anlamını daraltır.

Birçok kavramda tanımlayıcı nitelikler ve ayırt edici

nitelikler açıkça belirlenemez. Böyle hallerde

tanımın kapsadığı kategorinin tüm elemanlarını

değil, kavrama en çok uyan elemanı tanımlamaya

çalışırız.

KAVRAM YANILGISI

Kavram Yanılgısı Nedir ?

Kavram yanılgısı bireyin doğru olarak kabul edip birçok beceriyi sergilemede kaynak olarak kullandığı yanlış

kavramlar ya da kavramalardır.

Uzman kişilerin kabul ettiği bilgilere ters düşen açıklamalardır.

Kavram Yanılgısı Nedir ?

Kavram yanılgıları rastgele yapılan hatalardan farklı özellikler gösterir. Kişi yaptığı hatayı ufak bir uyarı ile farkedebilir ve düzeltebilir.

Ancak belirli bir kavram yanılgısına sahip birey bu

sebepten dolayı hata yaptığı zaman ve birisi tarafından uyarıldığı zaman once kendini savunmaya geçer. Kişiyi tatmin edemediğiniz takdirde bildiğinden vazgeçmez.

Kavram yanılgısı, öğrencilerin herhangi bir konuda o konunun uzmanlarından farklı olarak düşünmeleri şeklinde tanımlanabilir.

Kavram yanılgısı zihinde bir kavramın yerine oturan fakat bilimsel olarak o kavramdan farklı yapı demektir.

Öğrenciler, hatalarının doğru olduğunu sebepleri ile birlikte açıklıyorsa ve ısrar ediyorlarsa o zaman kavram yanılgıları var diyebiliriz.

50

Kavram Yanılgısı

Okul öncesindeki yaşam döneminde ya da ilköğretim, Ortaöğretim, Üniversite ve

lisansüstü eğitim olmak üzere örgün

eğitimin her seviyesinde de şekillenebilir.

Öğrencilerdeki kavram yanılgıları sınav yaparak, deney yaparak veya ev ödevi vererek düzeltilemez.

Öğrenci sahip olduğu kavram yanılgılarını kullanarak karşılaştığı problemleri çözdüğü veya çözdüğünü düşündüğü sürece kavram yanılgıları zihinde kalmaya devam eder.

52

Öğrenci sahip olduğu kavram yanılgısı ile yüzleşmediği ve bu bilgi ile açıklayamayacağı olay ve problemlerle karşılaşmadığı sürece zihinde kalmaya devam eder.

53

1. Ödüllendirilen kavram yanılgıları kalıcıdır. Bazı sınav soruları öyle hazırlanır ki öğrenci kavram yanılgısına sahip olsa dahi doğru cevap verebilir.

Bu durumda öğrencinin kavram yanılgısı ödüllendirilmiş olur.

2. Benzetmeler ve modellemeler yapılırken hedef ile model arasındaki ortak yönler ve ortak olmayan farklı yönler mutlaka belirtilmelidir.

54

Oluşum nedenleri:

1. Birçok kavram yanılgısı ise derinliğine inmeyen yüzeysel açıklamalardan kaynaklanmaktadır.

zihnine ekilen kötülük tohumlarıdır.

2. Bu öğrencilerin

bazı test sorularını çözmeleri için

“etki, tepkiye eşittir” gibi sloganlar yeterli oluyor

55

Oluşum nedenleri:

Kavram Yanılgılarının Nedenleri

1. Öğretmen faktörü: Öğretmenini sahip olduğu yanlış bilgiler 2. Kitaplarda doğrudan yanlış bilgilerin verilmesi

3. Kitaplarda bazı kavramların kapsamlarının dar tutulması 4. Kitaplarda kullanılan dil

6. Kullanılan dilden kaynaklanan

7. Gündelik hayatta kullanılan bazı kelimelerini bilimde farklı anlamalara gelmesi

8. Genellemelerden kaynaklanan kavram yanılgıları

9. Kullanılan öğretim yönteminden kaynaklı kavram yanılgıları 10. Kullanılan benzetme ve analojiler

11. Modeller kullanma

Kavram Yanılgılarının Nedenleri

Fisher (1985) kavram yanılgılarının aşağıda belirtilen ortak özellikleri taşıdığını ileri sürmektedir :

a) Kavram yanılgıları beraberinde alternetif inanışlar yaratabilmektedirler.

b) Çoğu kavram yanılgısı en azından geleneksel metotlarla ortadan kaldırılamayacak kadar

ısrarcıdırlar.

c) Bazı kavram yanılgıları bireyin çok eski geçmişinde yaşadığı deneyimlere dayanmaktadır.

Öğrenciler okullara boş beyinler olarak gelmezler(Resnick, 1983). Hayatı anlamlandırma ve ifade etmede kullanılan bu düşünme sistemlerinin bazıları hatalı ya da eksik olabilmektedir.

İşte bunlar kavram yanılgıları ya da kavram yanılgılarının temelleridir (Mestre, 1987).

Kavram yanılgıları genellikle iki sebepten dolayı problem yaratır:

1. Özellikle öğrencilerin bunları kullanarak yeni deneyimleri

yorumlamaya ve anlamlandırmaya çalıştıkları zamanlarda sorun olmakta ve öğrenmeye sekte vurmaktadırlar.

2. Genellikle kavram yanılgılarını öğrenciler kendi algı biçimlerine göre kişisel olarak geliştirdikleri için bunları ortadan kaldırmak çok zor

olmakta ve büyük çaba gerektirmektedir.

• Yeni bir kavramı öğrenebilmek için öğrenciler

mevcut düşünme sistemlerini kendi aktif katılımları

ile yeniden şekillendirme ve yeniden yapılandırma

süreci içerisine sokulmalıdır.

Kavramsal değişim yaklaşımında :

1. Mevcut kavramlardan rahatsızlık duyulmalıdır.

2. Yeni kavram akla yakın, mantıklı, olmalıdır.

3. Yeni kavram birçok durumu çözme ve anlamlandırma sözü veren bir yapıda olmalıdır

Kavramsal değişmeyi meydana getirme yönünde tasarlanan öğretim aşağıdaki özellikleri taşıyabilir :

1. Bilişsel zıtlık yaratan öğretim ortamları yaratın (Stavy &

Berkovitz, 1980)

2. Öğretimi öğrencilerin sahip oldukları kavram yanılgılarını ortaya çıkarıcı yönde organize edin (Posner et al., 1982) 3. Öğrencilerin sahip oldukları kavram yanılgılarını ortadan

kaldırmada yardımcı olacak stratejiler geliştirin (Postner &

Gertzog, 1982).

Bilişsel zıtlık birçok yolla sağlanabilir:

1. Kişinin beklentilerine ya da tahminlerine uymayan bir sonuç yaratılabilir.

2. Kişinin kavram repertuvarında boşluklar ve eksiklikler olduğu hissi yaratılabilir.

3. Kişi mevcut bilgileriyle çözmeyeceği ve dengesizlik,

tutarsızlık yaşayacağı bir duruma sokulabilir.

Kavramlara örnek verme

1. Bir kavramın örnekleri verilirken sayısına karar vermek ve örnek olmayanlarla ilişkisini vurgulamak ise öğretmenin ders sırasında gerçekleştireceği bir etkinlik olmayıp çok dikkatli bir çaba gerektirmektedir.

2. Öğretmenlerin çoğunun ders anlatırken, öğrencilerin

kolayca anlayabilecekleri basit örnekleri seçtikleri iki veya üç örneği yeterli buldukları söylenebilir.

3. Bu durum öğrencilerde dar genellemeye neden olmaktadır.