ADIYAMAN VE ÇEVRESİNİN JEOLOJİSİ TEKNİK GEZİ KILAVUZU
Remzi AKSU Oğuz MÜLAYİM
2015
Kapak Fotoğrafı: Palanlı Antiklinali’nin güney kanadının vadi tabanındaki kıvrımlanmış Hoya kireçtaşlarındaki Miyosen fazı deformasyonları (Adıyaman’ın kuzeyi)
1 GİRİŞ
Bu teknik gezi kitabı, Adıyaman’da yapılacak olan 2015 saha kampı öncesindeki 20-25 Ağustos’ta planlanan arazi gezisi, için hazırlanmıştır. Amaç, Adıyaman ve çevresinin genel stratigrafisi ve tektoniğini göstermektir. Gezi kitabı dört bölümden oluşmaktadır.
Adıyaman’ın kuzey, güney, batı ve doğusunun jeolojisi hakkında genel bir temel bilgi içermektedir. Kitapçıkta yer alan arazi gezisi lokaliteleri bir kılavuz özelliğindedir. Anahtar mostralar hakkında hassas bilgiler verilerek, elinizdeki kitabın Adıyaman’ın jeolojisi üzerine kendi başına yeterli, bağımsız bir gezi kitabı olması için uğraşılmıştır. Kitap aynı zamanda, büyük olasılıkla ziyaret etmeye vakit bulamayacağınız çok sayıda ihtiyari durağı da içermektedir. Jeologlar bu gezi kitabını ellerine alarak metinde belirtilen yerlerin tümüne ayrıca bağımsız olarak ziyaret edebilirler. Arazi gezisi sırasında örnek toplama konusunda bir sınırlama getirilmemiştir. Arazi gezisinin yolculuk planı aşağıda özetlenmiş olup gezi güzergâhları da kitabın içerisinde verilmiştir (Şekil 1).
Şekil 1 Adıyaman yer bulduru haritası ve gezi güzergâhları
2 İÇİNDEKİLER
Giriş………..………..……….…….……1
Arazi Duraklarının Tanımı……..……….……….………….……….3
1. Gün-Adıyaman’ın Kuzeyi-1……….……….………3
2. Gün-Adıyaman’ın Kuzeyi-2……….….……….21
3. Gün-Adıyaman’ın Doğusu……….………..……….35
4. Gün-Adıyaman’ın Batısı……….……….54
5. Gün- Adıyaman’ın Güneyi-1……….………..……….77
6. Gün-Adıyaman’ın Güneyi-2……….…………..…..………88
Değinilen Belgeler………..104
NOTLAR………..………105
3
ARAZİ DURAKLARININ TANIMI 1. Gün Adıyaman’ın Kuzeyi-1
Bu kapsamda, Adıyaman’ın kuzey alanlarındaki Bindirme Kuşağı'nın önünde yer alan allokton ve otokton birimleri incelenecektir.
Adıyaman’ın kuzeyinde bindirme kuşağı boyunca Üst Kretase'de bölgeye yerleşmiş olan allokton birimler Koçali ve Karadut Karmaşıkları yer almaktadır.
Geç Triyas-Erken Geç Kretase yaşlı Koçali Karmaşığı yaygın olarak ultrabazik kayalar, volkanitler, yastık lavlar, radyolarit, çörtlü kireçtaşı ve farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, düzensiz bir içyapı gösterir.
Üst Kretase yaşlı Karadut Karmaşığı genellikle silisifiye kireçtaşı, radyolarit, silisli şeyl, çörtlü kireçtaşı, killi kireçtaşı, tabakalı çörtler ve kumtaşlarının içinde farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, karmaşık bir yapı sunmaktadır.
Bu alloktonların üzerine paraotokton konumlu Geç Kretase-Tersiyer yaşlı birimler gelmektedir. Bu birimler sırasıyla; Üst Maastrihtiyen yaşlı çakıltaşlarından oluşan Terbüzek formasyonu, Üst Maastrihtiyen yaşlı kireçtaşı ve kumlu kireçtaşından oluşan Besni formasyonu, Üst Maastrihtiyen yaşlı şeyl
kumtaşı kiltaşlarından oluşan Alt Germav formasyonu ve bunun içerisinde yer alan denizaltı yelpazesi çökellerini temsil eden Kesertaş Üyesi ve istifin üst kısımlarında bol makro fosilli biyoklastik kireçtaşı Alt Sinan Üyesi bulunmaktadır. Ayrıca Paleosen yaşlı marn, şeyl, kumtaşı ve kireçtaşından oluşan Üst Germav Formasyonu ve bunun içerisinde yer alan biyoklastik kireçtaşı Üst Sinan Üyesi yer almaktadır.
Alloktonlar üzerindeki birimler kuzey alanlarında üstten aşınmalı olarak yer yer farklı stratigrafi sunmaktadır. Özellikle Üst Germav’dan başlayan aşınmaya bağlı eksiklik Koçali’ye kadar inmektedir.
Bu aşınmanın ürünü olan, Orta Eosen yaşlı çakıltaşı ve kumtaşlarından oluşan Gercüş Formasyonu bölgede ayrı bir önem arz etmektedir. Orta Eosen yaşlı kireçtaşlarından oluşan Hoya Formasyonu ile kaba kırıntılı karasal çökellerden oluşan Üst Miyosen yaşlı Şelmo ve Pliyosen-Pleyistosen yaşlı Lahti formasyonları istifin üzerinde yer almaktadır.
1. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 2’de gösterilmiştir.
4
Şekil 2 Adıyaman’ın kuzeyindeki durakların yol güzergâh haritası
Durak 1.1
Palanlı Kesiti ve Panoramik Görünümü
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 9 km kuzeyinde Palanlı Köyünün güneybatısında yer almaktadır (Şekil 3).
Önemi: Yüzeyde görülen yapıların, yeraltında farklı bir geometriye sahip olması (Örnek:
Palanlı-1 kuyusu).
.
.
Şekil 3 Palanlı-Kayatepe kesitinin genel görünümü
5
Palanlı Antiklinali
Palanlı köyü’nün GB‘sında D-B gidişli, yaklaşık 2 km, asimetrik şekillidir (Şekil 3a). Antiklinalin çekirdeğinde Terbüzek, Besni ve Germav Formasyonları yüzeylemektedir. Kanatların üstünde Hoya formasyonu bulunur.
Antiklinalin güney kanadı kuzey kanadına göre daha fazla eğimlidir ve yarılımlarla şekillenmiştir. Yüzeyde görülen yapının allokton altında devam etmediği açılmış kuyularla anlaşılmıştır (Şekil 3b).
Şekil 3a a. Asimetrik Palanlı antiklinalinin çekirdeğinde yer alan formasyonlar b. Palanlı antiklinalinin güney kanadındaki açılma fayları ve deformasyonlar c. Terbüzek klastikleri
Not: Aşağıda Palanlı-1 kuyusundaki gerçekleşen kesiti bu alandaki farklılığı açıklamaktadır
(Şekil 2b).
6
Şekil 3b Palanlı-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti
Not: Yukarıdaki kesitte yer alan Koçali’nin altında yer alan Hoya kireçtaşlarının tekrardan detaylı incelenerek Üst Sinan olma ihtimali araştırılmalıdır.
7
Şekil 3c Kayatepe ve civarından genel görünüm. Sol tarafta Koçali Karmaşığı üzerine oturmuş
Terbüzek, Besni, Alt Germav: Sağ tarafta Gercüş ve Hoya formasyonları yer almaktadır.
Gercüş
Koçali Hoya
8
Şekil 3d Kayatepe-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti
9
Şekil 3e Kayatepe-2 kuyusunun gerçekleşen kesiti
10
Durak 1.2
Orta Eosen (Gercüş Fm.) Alüvyal-Flüvyal Birimler
Lokasyon: Adıyaman’dan yaklaşık 18 km kuzeyinde Esence köyü civarında yer almaktadır.
Önemi: Gercüş formasyonunun kuzeydeki sedimanter özellikleri ve Hoya formasyonu ile olan dokanak ilişkisi
Gercüş Formasyonu
Gercüş formasyonu genellikle kırmızı bordo renkli çört, radyolarit yer yer silisifiyeli kireçtaşları, yeşil kayaç kırıntılarından oluşmaktadır. İçerisinde yer alan baskın çakıltaşı ve kumtaşları iri-orta taneli, çok kötü- kötü boylanmalı, zayıf karbonat çimentolu, genelde kum-silt matriksli ve yer yer kalişli seviyeler içermektedir.
Gercüş formasyonu, önceki çalışmalarda Hoya formasyonunun tabanındaki klastikler olarak yorumlanmıştır. Ancak kuzey alanlarındaki yapılan gözlemler sonucunda Gercüş formasyonunun alt ve üst dokanaklarının diskordans olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle hiçbir grup içerisinde değerlendirilmeden, kendine özgü bir sekans oluşturmaktadır (Şekil 4).
Kuzey alanlarda, yükselim alanlarının güney yamacını oluşturan dar bir kuşak boyunca D-B yönünde sürekli, K-G yönünde süreksiz bir geometri sunar. Birim ağırlıklı olarak alüvyal fan şeklinde ve kısmi flüvyal kısımlar içermektedir. Bu nedenle, kuzeydeki alanlarda çok değişken bir kalınlık sunmaktadır. Bu lokaliteden izlenen dokanak ve fasiyes (Şekil 4a-b) gösterilmiştir.
11
Şekil 4 a. Gercüş içerisinde gelişen flüvyal kanallar b. Hoya-Gercüş dokanağı Hoya
Gercüş
12
Durak 1.3
Koçali Karmaşığı
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, Çelikhan yolu boyunca Kayatepe, Bağlıca, Gökçay ve Koçali köylerinin bulunduğu yol güzergâhında yer almaktadır.
Önemi: Koçali Karmaşığının içerisindeki birimlerin tanımlanması ve birbirleri ile olan ilişkileri
Ultrabazik kayalar, volkanitler, serpantinit, radyolarit, çörtlü kireçtaşı ve farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, düzenslz blr içyapı gösterir, İlk kez Sungurlu (1972) tarafından adlandırılmıştır. Perinçek (1978) tarafından da üç formasyona ayrılmıştır.
Egemen kaya türü ultrabazikler, volkanitler ve
pelajik sedimanlardır. Bunlar, koyu kahve-koyu yeşil renkli, oldukça parçalanmış, parlak yüzeyli, genellikle serpantinleşmişlerdir.
Ayrıca, koyu kahve-boz renkli aglomera ve lav akıntılar, kırmızı renkli, oldukça kıvrımlı, yer yer manganezli radyolarit ve silisifiye şeyller, kırmızı renkli, ince tabakalı, çörtlü kireçtaşları izlenmektedir. Bu kaya türleri tektonik bir dokanakla birbirleriyle yan yana gelmiş karmaşık bir yapı sunarlar. Karmaşık içerisinde irili ufaklı bej-gri, yer yer kırmızı renkli, çok kalın tabakalı veya masif kristalize kireçtaşı blokları yer almaktadır.
Aşağıda şematik bir ofiyolitik seri verilmiştir (Şekil 5).
Şekil 5 Basit şematik ofiyolitik stratigrafi
13
Durak 1.4
Kale Formasyonu
Kale formasyonu Koçali Karmaşığının en üst birimi ve içerisinde serpantinit, diyabaz, diyorit ve gabrodan oluşmaktadır. Altındaki birimlerden kayma düzlemi ile ayrılır.
Mostraları yanal yönde süreklidir (Perinçek, 1978). Bunlar arasında en yaygın olanı serpantinlerdir (Şekil 6a). Tabanda, koyu–açık yeşil, keskin köşeli, kırıklı, sert ve cilalı yüzeylere sahiptir. Kale formasyonu yerleşmesi sırasında kataklastik doku kazanmıştır (Perinçek, 1978). Üst
konumdakiler daha çok yuvarlaklaşmış bloklar şeklinde, diğer kayaçların üzerinde yer alır. Yol boyunca bu birimin altındaki Konak Formasyonu ile tektonik dokanak görülür. Kale Formasyonu esasen ilk konumu, Koçali Karmaşığının tabanını oluşturur ancak istif bindirmelerle yer yer üste çıkmıştır (Şekil 6b).
Aynı zamanda Kale Formasyonu’nu Terbüzek, Besni, Gercüş ve Hoya formasyonları diskordans bir şekilde örter.
Şekil 6a Kale formasyonu içerisindeki bozunmuş serpantinit blokları
Not: Koçali Karmaşığı, içerisinde düzenli bir yapı sunmamaktadır. Özellikle, Kale formasyonu, tektonik dokanakla diğer formasyonları üzerlemektedir.
14
Şekil 6b Tektonikle yuvarlaklaşmış blok halinde serpantinitler
Durak 1.5
Konak Formasyonu
Koçali formasyonunun bu birimi, kireçtaşı, volkanit, radyolarit, şeyl ve çörtlerden oluşmaktadır. Kireçtaşları iki tiptedir. İlki, yaygın olarak görülen, açık kırmızı, beyazımsı renkli, köşeli kırıklı, sert, orta kalın katmanlı, yer yer dolomitik, volkanit ile ardalanmalı, yanal yönde oldukça sürekli olan kireçtaşlarıdır (Şekil 7a). İkincisi ise, blok halinde, yer yer kumlu, köşeli-kırıklı, sert-çok sert, fosil kalıntılı kireçtaşlarından oluşur. İlksel konumunu kaybetmiş karmaşık bir görünüm sunmaktadır.
Radyolaritler, Konak formasyonunun içinde önemli bir yer tutar. Koyu kırmızı,
kahverengimsi renkli, silisleşmiş şeyller radyolaritlerle ardalanmalıdır (Şekil 7b). Son yıllarda, Tekin ve diğ. (2011), yaptığı çalışmalarda, Koçali Karmaşığının Konak ve Tarasa birimlerinde pelajik çökelimin orta Karniyen (erken Geç Triyas) – Senomaniyen (erken Geç Kretase) zaman aralığında olduğunu belirtmiştir. Koçali Karmaşığının yer aldığı havza Bajosiyen’de (Orta Jura) derinleşmiş, tabakalı çörtler yaygın olarak çökelmeye başlamış ve karmaşık içinde tabakalı çört oluşumu Senomaniyen’e kadar devam etmiştir. Elde edilen yaş verilerine
15 göre, Koçali Karmaşığının Konak ve Tarasa birimlerinde bazik volkanik faaliyet Geç Triyas dönemi boyunca yaygın olarak, Orta Jura- Erken Kretase dönemlerinde ise azalarak devam etmiştir. Volkanik kayaçların jeokimyasal özellikleri değerlendirildiğinde, okyanus ortası sırtından uzakta, bir kenar basende oluştukları söylenmektedir. Bu jeokimyasal özellikleri taşıyan volkanik kayaçlarla birlikte yer alan pelajik çökellerin yaşlarının orta Karniyen–Resiyen zaman aralığında olmasına bağlı olarak, Koçali Karmaşığı’nın oluştuğu basen içinde
riftleşmenin orta Karniyen’den daha önceki bir dönemde başladığını belirtmektedirler.
Not: Koçali Karmaşığının yukarıda verilen yaş Triyas-Alt Kretase aralığını temsil etmelidir.
Bahsedilen Senomaniyen vurgusu Koçali pelajikleri ile benzer özellikler sunan Karadut Karmaşığının Çifthisar Üyesi karıştırılmış olmalıdır.
Not: Koçali Karmaşığındaki pelajikler, Karadut Karmaşığının pelajiklerine göre daha fazla kıvrımlanma ve deformasyonludur. Ayrıca
volkanik katkılar içerir.
Şekil 7a Tarasa-Konak formasyonları dokanağı
16
Şekil 7b Radyolaritli kireçtaşları
Durak 1.6
Tarasa Formasyonu
Tarasa Formasyonu Koçali Karmaşığının kendi içerisindeki dilimlenmesi sonucu taban kısmında yer alır. Bazalt, diyabaz, spilitik bazalt ve yastık lavlar ile temsil edilir. Tarasa Formasyonunun volkanitleri bu birimin üzerine gelen Konak Formasyonu ile yer yer giriktir. Yol boyunca, yanal yönde bu ilişki
izlenir. Volkanitler yeşilimsi kahverengi, sarımsı yeşil, pürüzlü-köşeli, kırıklıdır. Bazalt ve diyabaz ağırlıklıdır (Şekil 8).
Allokton birim olan Koçali Karmaşığının Karadut Karmaşığı ile olan alt dokanağı tektoniktir.
17
Şekil 8 Tarasa Formasyonundaki yastık lavlardan genel görünüm
Durak 1.7
Kenet Kuşağı ve Bulamçayı Kesiti
Lokasyon: Eski Adıyaman-Malatya yolu üzerinde, Adıyaman’a 43 km uzaklıkta yer almaktadır.
Önemi: Kenet kuşağı (Toros-Arap platformlarının birleşim yeri)-Recep bindirmesi ile olan ilişkisi
Arazide en yaşlı birim Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı Pütürge ve mermerlerden oluşan Malatya metamorfikleridir.Çelikhan’ın kuzeydoğusunda yüzeyleyen Pütürge metamorfiklerini gözlü gnays, kuvarsit, amfibolit şist, mikaşist ve klorit şistler oluşturmaktadır (Karaman ve diğ.
1993). Bu birim, Çüngüş karmaşığı üzerine Eosen yaşlı bindirmeyle gelmektedir (Şekil 9).
Yörede yaygın olarak yüzeyleyen bir diğer birim Malatya metamorfikleridir. Malatya
metamorfiklerinin alt üyesini alttan üste doğru mikaşist, klorit şist, kuvarsit ve kalkşistler meydana getirir (Karaman ve diğ. 1993).
Birimin üst üyesini mermer ve kristalize kireçtaşları oluşturmaktadır. Metamorfikler Bulamçayı vadisinde ve Kurucaova ile Çelikhan ovası arasındaki alanda Çüngüş karmaşığı üzerine bindirmeyle gelmektedir (Şekil 9 ).
Çüngüş karmaşığı, şeyl, marn ve kumtaşı ardalanmasından ve içersindeki ofiyolitik, metamorfik ve volkanik bloklarından oluşur.
Kumtaşları grimsi yeşil renkli, ince-orta taneli, köşeli, sert ve ince tabakalıdır. Şeylleri daha yumuşak dağılgandır. Tektonik hareketlerle birim çok deforme olmuştur.
18 Kıvrımlar ve bindirmeler Alt-Orta Miyosen döneminde Arap ve Anadolu levhalarının, Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağı boyunca çarpışması sonucu oluşmuştur. Çalışma alanında Pütürge ve Malatya metamorfikleri, Çüngüş karmaşığı naplar halindedir. Malatya
metamorfiklerinin Çüngüş karmaşığı üzerine bindirmesi Alt Eosen’de; her ikisinin Lice üzerine yerleşmesi ise Orta Miyosen sonunda gerçekleşmiştir. (Şekil 9).
Şekil 9 İki fazlı bindirme kuşağı (Miyosen-Eosen)
19
Not: Kenet kuşağı bazen Recep bindirmesi olarak karıştırılmaktadır. Recep bindirmesi Kenet kuşağı ile doğu yönünde yer alan İnlice mevkiinde birleşmektedir.
Not: Sermikan tarafında görülen güneye eğimli antiklinal kanadının kuzey kesimlerinde kuzey kanadının kaybolduğu bunun da nedenin kabukta kısalmaya neden olan Miyosen ’deki hareket olduğu açıktır.
Durak 1.8
Doğanlı Çınarı Tabiat Anıtı- Öğle Yemeği Molası
Not: Doğanlı Çınarı, Adıyaman’ın Doğanlı Köyün ’de 1200 m rakımında boyu 40 metre, çapı
3.82 metre, çevre genişliği 12 metre ve 550 yaşındadır.
Şekil 10 Doğanlı Çınarı Tabiat Anıtı öğle yemeği mola yeri
20
Durak 1.9
Doğu Anadolu Fay Zonu ve Morfolojik Yapılar
Lokasyon: Eski Adıyaman-Malatya yolu üzerinde Bulamçayı’nın Çelikhan ovasına bağlantı noktasında yer almaktadır.
Önemi: Doğu Anadolu Fay Zonunun Sürgü fayı ile kesişim alanı
Kurucaova Doğu Anadolu fay zonu üzerinde şekillenmiş bir çöküntü ovasıdır.
Kurucaova’nın kuzeyi D-B doğrultulu Sürgü fayı, güneyi ise KD-GB doğrultulu Doğu Anadolu fay zonu ile sınırlandırılmıştır. Doğu Anadolu fay zonu boyunca, çek-ayır havzalar (pull-apart basin), çöküntü ovaları, deforme aşınım yüzeyleri, fay doğrultusunda uzanan sırtlar, ötelenmiş sırt ve tepeler, asimetrik sırt
ve vadiler, çizgisel vadiler, fay diklikleri, fay gölleri (sag-pont), basamaklar, fay yamaçları, çatlak ve yarıklar gibi şekiller oluşmuştur (Şekil 11). Doğrultu atımlı fay zonlarında gelişen yapılar arasındaki geometrik ilişkileri gösteren diyagram aşağıda verilmiştir.
Şekil 11 a Fay etkisinde gelişen basınç sırtları ve fay zonu üzerinde şekillenmiş çöküntü ovası
21
2. Gün Adıyaman’ın Kuzeyi-2
Gezinin ikinci gününde, Adıyaman Fay Zonu (AFZ) üzerinde ortaya çıkan Alidağ pozitif çiçek yapısı ve stratigrafisi incelenecektir. Daha sonra Kömür istikametinde Lahti-Şelmo-Hoya formasyonları arasındaki dokanak ilişkilerini gösteren Girik kesitinde durup, Şelmo–Hoya arasında gelişen üst Miyosen sonrası fayların bölgedeki önemi tartışılacaktır.
Yolumuza Kaşköy-Ağıllı’ya doğru devam ederek, Hoya, Gercüş, Alt Germav, Besni, Terbüzek formasyonları ve Koçali Karmaşığı
arasındaki dokanak ve litolojik özellikler üzerine gözlem yapılacaktır. Ağıllı (Sermikan) köyünde Besni taban çakılları ve fasiyesleri yakından incelenecektir. Yol boyunca, Fırat ve Lice formasyonlarının sedimantolojik ve stratigrafik gözlemler yapılacaktır. Daha sonra Çatbahçe köyünün kuzeybatısında Recep bindirmesi ve Sincik kuzeyindeki Miyosen alloktonları görülecektir.
2. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 12’de gösterilmiştir.
Şekil 12 Adıyaman’ın kuzeyindeki durakların yol güzergâh haritası-2
22
Durak 2.1
Alidağ Çiçek Yapısı, Adıyaman Fay Zonu
Lokasyon: Adıyaman’a yaklaşık 8 km güneydoğusunda yer almaktadır.
Önemi: Adıyaman fay zonunun karakteristik mostra verdiği alan.
Şekil 13 Alidağ Çiçek Yapısının jeoloji haritası ve jeolojik kesiti
23
Adıyaman Fay Zonu (AFZ)
Adıyaman Fay Zonu (AFZ) inceleme alanındaki uzanımı boyunca önemli bir orojenik kuşağı kat eder. Adıyaman fay zonunun gözlem yapılan bu bölümü, Kenar Kıvrımları Kuşağı içerisinde yer almaktadır. AFZ’da doğrultu atımlı fay zonlarının en karakteristik yapılarından olan mekik şekilli geometri, faya paralel ve oblik olarak gelişmiş basınç sırtları, kademeli kıvrımlar ve basamaklı morfoloji gibi yapılar yaygın olarak bölgede izlenmektedir.
Bunun en tipik örneklerinden biri de Alidağ yapısıdır. Adıyaman’ın güneydoğusunda yer
alan Alidağ yapısı Adıyaman Fayı tarafından oluşturulan Miyosen yapısıdır (Şekil 13). En tipik yüzeylemelerini AFZ içerisindeki Alidağ yapısı ve Ziyaretpayamlı Köyü çevrelerinde vermektedir. Üst Miyosen yaşlı Şelmo Formasyonu, Orta Eosen yaşlı Hoya Formasyonu ve Üst Paleosen yaşlı Üst Germav Formasyonu yarı çiçek yapısını göstermektedir. Alidağ çiçek yapısında, eğimler 40’ kuzeybatıya doğru oldukça dik bir tabakalanma sunar (Şekil 13a).
Şekil 13a Alidağ yapısının batısından genel görünümü
24
Durak 2.2
Girik Kesiti ve Hoya-Şelmo-Lahti Formasyonlarının İlişkisi
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 18 km kuzeydoğusundaki Boğazözü Köyünün kuzeydoğusunda yer almaktadır.
Önemi: Şelmo-Lahti formasyonlarının tektonizmaya bağlı olarak ayırtlanması.
Adıyaman’ın kuzey alanlarındaki Şelmo-Lahti formasyonlarının ilişkisi güneydeki alanlara göre farklılık gösterir. Bu duraktaki kesitte;
Hoya-Şelmo arasındaki fay (Çemberlitaş fayı) yatay Lahti tabakaları tarafından açısal bir diskordansla örtülmektedir (Şekil 14). Lahti formasyonu ağırlıklı olarak çakıltaşı ve
kumtaşlarından oluşmaktadır. Kumtaşları, tabanda kırmızı-kiremit renkli, kuvars metamorfik kayaç elemanlı, serbest taneli sertçe, yarı köşeli, orta-kötü boylanmalı, matriksi killi ve karbonatlı, orta-kalın tabakalı kaba kumtaşlarından oluşur (Şekil 14).
Çakıltaşları ise, muhtelif renkli, polijenik elemanlı, (metamorfik, kuvars, kireçtaşı çakılları) yarı köşeli-iyi yuvarlaklaşmış, zayıf karbonat çimentolu, kaba- çok kaba çakıllardan oluşur. Çakılların büyük çoğunluğu kuzeydeki Pötürge Metamorfikleri ve Koçali Karmaşığına ait çakıllardır.
Şekil 14 Girik kesiti: Hoya, Şelmo ve Lahti formasyonlarının stratigrafik konumları
25
Not: Lahti Formasyonu’nun tabaka eğimleri ve stratigrafik konumu göz önüne alındığında formasyonun kuvvetli Miyosen tektonizması sonrası Pliyosen-Pleyistosen zaman aralığında alüvyal- flüvyal nitelikte olduğu gözlenmektedir. Lahti Üst Miyosen tektonizmasının sonrasındaki ilk çökel paketidir.
Durak 2.3
Koçali ve üzerindeki Mestriştiyen-Eosen İstifi (‘Muhteşem Beşli’)
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 32 km kuzeydoğusundaki Kaşköy Köyü’nde yer almaktadır.
Önemi: Hoya-Gercüş-Alt Germav-Besni- Terbüzek formasyonları ve Koçali Karmaşığının kuzeydeki konumları
Terbüzek Formasyonu
Adıyaman’ın kuzeyinde, istifin tabanında Terbüzek ile başlayan istif, dar bir kuşak içerisinde gözlenmektedir. Alloktonların üst yüzeylerinin su üzerine çıkması sonucu aşınan malzemenin oluşturduğu Terbüzek formasyonu alüvyal özelliktedir. Bu özelliğinden dolayı her yerde görülmesi gerekmemektedir. Nitekim yanal yönde farklı kalınlıklar sunması, düzensiz bir topoğrafyanın üzerinde yer almasının sonucudur. Terbüzek formasyonu Kayadibi Köyü ve civarında yüzlek vermektedir. Genellikle bordo, koyu kırmızı renkli, çakıltaşı ve kumtaşlarından, yer yer çamurtaşlarından oluşmaktadır. Yayılım geometrisi ve saha gözlemleri dikkate alındığında, daha çok alüvyal fan tipli çökeller egemendir, güney kesimlere doğru flüvyal çökeller de gözlenebilir.
Besni Formasyonu
Sığ denizel Besni kireçtaşları, bordo renkli Terbüzek klastiklerini ve Koçali Karmaşığını diskordans olarak üzerlemektedir. Besni Formasyonu Sermikan ve civarında geniş mostra verir. İstif taban çakıltaşları ile başlayıp, karbonat çimentolu kumtaşı, daha sonra kumlu kireçtaşı ve ince-orta katmanlı yumrulu kireçtaşlarıyla devam eder ve som resifal kireçtaşları ile devam eder. Üste doğru tekrar kumlanarak Alt Germav ile dereceli geçiş gösterir.
Alt Germav Formasyonu
Birim marn-kumtaşı ardalanması ile başlar, üste doğru kumtaşı artar. Alt Germav formasyonu, altındaki Besni formasyonu ile uyumlu ve geçişlidir. Üzerindeki Gercüş formasyonu ile diskordanstır (Şekil 15-a-b-c) Kuzey alanlardaki Alt Germav formasyonu içerisinde denizaltı yelpaze çökelleri yaygındır (Kesertaş Üyesi). Bu lokalitede daha çok çakıllı kumtaşı, kumtaşı kanallarının varlığı, güneye göre daha fazladır. Güneye doğru, ince kırıntı oranı artmaktadır. Düşük enerjilerde şeyller çökelmişlerdir.
26
Şekil 15 Kuzey alanlarındaki birimlerin eksikliği aşınma nedeniyledir. (Ölçeksiz)
Şekil 15a Hoya-Gercüş-Alt Germav formasyonlarından genel görünüm (Kaşköy)
27
Şekil 15b Ağıllı köyü (Sermikan) Kesiti (Ölçeksiz)
Şekil 15c Gercüş- Alt Germav aşınmalı dokanak (Ağıllı Köyü) Gercüş
Alt Germav
28
Durak 2.4
Besni Kireçtaşlarının Taban Çakılları
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 40 km kuzeydoğusundaki Ağıılı Köyü’nde yer almaktadır.
Önemi: Besni Formasyonunun fasiyesleri
İstif taban çakıltaşları ile başlayıp, karbonat çimentolu kumtaşı, daha sonra kumlu kireçtaşı ve ince-orta katmanlı yumrulu kireçtaşlarıyla devam eder ve som resifal kireçtaşları ile devam eder (Şekil 16).
Şekil 16 Besni Formasyonunun taban çakılları ve fasiyesleri
29
Durak 2.5
Fırat Formasyonu
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 46 km kuzeydoğusundaki Kaymaklı Mahallesinin batısında yer almaktadır.
Önemi: Fırat formasyonunun ayırtman fosilleri Fırat formasyonu makro fosil içeriğinin belirgin olması ile diğerlerinden kolayca ayırt edilir.
Kuzey alanlarda Hoya ve daha yaşlı birimlerin üzerine uyumsuzlukla gelir; ancak Lice formasyonu ile yanal ve düşey geçişli olup,
Şelmo ve Lahti formasyonlarınca uyumsuz örtülmektedir. Ağırlıklı olarak, ekinit, mercan, bentik foraminifer, kırmızı alg, molusk ve bryozoalı kireçtaşları oluşturmaktadır (Şekil 17-a). Çökelim ortamı için çalkantılı sığ su ortamında çökelmiştir. Fırat Formasypnu kuzeyden güney-güneydoğuya doğru transgresif olarak ilerleyen denizin şelf kenarı ve gerisindeki sığlıklarda bank/resif tipi yığınak karbonatlar şeklinde konumlanmıştır.
Şekil 17 Fırat Formasyonu içerisindeki makro fosiller (gastrapod, lamellibranş vs.)
30
Şekil 17a Fırat Formasyonu içerisindeki ekinitler
Şekil 17b Besni kireçtaşındaki V kuralı geometrisi
31
Durak 2.6
Lice Formasyonu
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 58 km kuzeydoğusundaki Burmapınar Köyü’nün kuzeydoğusunda yer almaktadır.
Önemi: Lice formasyonunun özellikleri
Lice formasyonu tabanda kumtaşı ve gri-yeşil marnlarla temsil edilen istif, orta seviyelerine
doğru marn ve kumtaşlarından oluşur (Şekil 18). Formasyonu oluşturan istifin üst düzeylerinde ise, tane boyu yukarıya doğru incelen ardalanmalı istiflerden oluşur.
Sadece Sincik yol yarmasında, düzlemsi- teknemsi çapraz tabakalı kumtaşı, epsilon çapraz tabakalı kumtaşları görülmektedir.
Şekil 18 Şelmo-Lice formasyonları arasındaki paralel diskordans
32
Şekil 18a Fırat ve Lice formasyonları arasındaki basamak faylar
Şekil 18b Şelmo- Lice arasındaki aşınmalı (truncation) dokanak
33
Şekil 18c Şelmo-Lice arasındaki kazınmalı dokanak (yakın profil) Durak 2.7
Recep Bindirmesi
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 31 km kuzeydoğusundaki Çatbahçe Köyü’nün kuzeybatısında yer almaktadır.
Önemi: Recep bindirmesi
Şekil 19 Çatbahçe lokalitesindeki Recep Bindirmesinin kesiti
34
Şekil 19a Çatbahçe-Sincik yolu- Koçali-Hoya dokanağı
Şekil 19a Sincik güneyinden kuzeye bakış
Hoya Koçali
Lice Cüngüş
Pötürge Metamorfitleri
35
3. Gün Adıyaman’ın Doğusu
Günün ilk yarısında öncelikle Adıyaman’ın doğu alanlarındaki Adıyaman Fay Zonunun geçtiği diğer bir önemli alan Cendere yapısı incelenecektir. Aynı zamanda gezi güzergâhımız boyunca Kommagene uygarlığını inceleme fırsatını yakalayacağız, Cendere tarihi köprüsü ve Karakuş Tümülüsünü ziyaret edilecektir. Yol boyunca Lahti formasyonun çökelim ortamlarını gözlemleyip, Narince- Kamboğazı–Alidamı istikametinde yolumuza devam edeceğiz. Burada Maastrihtiyen yaşlı fosil faunasını (Loftusia, Orbitoides, Lepidorbitoides, Hippurites, Gastropod, vs.) inceleyip, harika bir fosil mezarlığı olan Besni
formasyonun karakteristik fosili (Hippurit) toplayacağız. Daha sonra eski stratigrafiye göre Terbüzek, yeni stratigrafi de Alt Germav’ın Kesertaş Üyesi olarak adlandırılan birimin sedimantolojik özellikleri ve stratigrafik konumunu tartışıp, bir kesit çizeceğiz.
Güzergâhımızın son kısmında yol üzerinde Karadut Karmaşığının bölgede mostra veren Şepker üyesi ve üzerine çökelen Alt Germav (eski: Üst Kastel) fasiyesleri ile Perdeso Bindirmesi ve Karadut Karmaşığının Çifthisar Üyesi incelenecektir.
3. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 20’de gösterilmiştir.
Şekil 20 Adıyaman’ın doğusundaki durakların yol güzergâh haritası
36
Durak 3.1
Cendere Çiçek Yapısı, Adıyaman Fay Zonu
Lokasyon: Adıyaman’ın 44 km kuzeydoğusunda Taşlıca köyünün batısında yer almaktadır.
Önemi: Miyosen tektonizmasının gözlendiği en güzel antiklinal (çiçek yapısı)
Cendere Antiklinali
Cendere Antiklinali sol yönlü doğrultu atımlı Adıyaman Fayının en güzel örneklerinden biridir (Şekil 21). Bu çiçek yapısının üzerinde Cendere petrol sahası bulunmaktadır. Recep bindirmesi temel alındığında Adıyaman fayı ile
Arsemia’dan atılan Lice mostraları Nemrut
Dağının güneydoğu yamacında
gözlenmektedir. Bu veriye göre Adıyaman fayının yanal atımı yaklaşık 10-12 km. ’dir.
Yüzey ve yeraltı verilerinden Adıyaman fayının düşey ve yatay bileşeni olan bir ’Wrench Fay Sistemi’ olduğu anlaşılmaktadır. Ana fayın kuzeybatısı yüksek, güneydoğusu düşüktür.
Adıyaman fayının bir ‘Wrench fay’ olduğunu kanıtlayan en-echelon kıvrımlar sahada gözlenmiştir.
Şekil 21 Cendere Antiklinali ve çevresinin jeoloji haritası
37
Şekil 21a Cendere Antiklinali Adıyaman fay zonunun kolları ve D-B istikametindeki gelişen fayların kesişim yeri
Not: Cendere Antiklinali D-B istikametinde ovayı kuzeyden sınırlayan fay sistemi ile buna verev geçen KD-GB doğrultulu sol atımlı Adıyaman fay zonunun kesişme noktasında yer alan Üst Miyosen tektonizmasının en güzel örneğidir.
38
Şekil 21b Wrench fay zonunu gösteren bu blok diyagramda fay zonu boyunca normal ve ters atımlar
En Echelon Kıvrımlar
Doğrultu atımlı faylar sıklıkla kademeli (en echelon) örnek gösteren kırıklar, faylar ve kıvrımlarla birlikte bulunurlar. En echelon kıvrımlar makaslama deformasyonunun erken safhalarında oluşurlar ve makaslama yönüne oblik gelişirler. Adıyaman fayının en echelon kıvrımlarının oluşturduğu Nemrut Dağının güney güneydoğu yamacını biçen fay zonu daha belirgindir.
Fay zonu boyunca yükselen alçalan blokların yer değiştirmesi
Adıyaman Fayı, Miyosen tektonizmasının sonuçlandırdığı bindirmeleri kestiğinden Miyosen tektonizmasının bölgede oluşturduğu en genç fay sistemi olmalıdır. Wrench fay sistemlerinde bloğun bazen taraf değiştirme özelliği bulunduğundan Adıyaman fay zonunun düşük olan kuzey tarafında da yapısal yükselimler beklenebilir (Şekil 21b-c).
39
Şekil 21c a. Doğrultu atımlı fay boyunca gözlenen basamaklı yapılar b. Pozitif çiçek yapısı
Durak 3.2
Halof Antiklinali (Kozağaç Fayı) ve Karakuş Tümülüsü
Halof Antiklinali D–B yönünde uzanmaktadır.
Antiklinalin üzerinde Fırat Formasyonunun aşınan kısımlarında Hoya Formasyonu yüzeylenmesi mevcuttur. Antiklinalin doğu dalımında eğim açıları 40° ye varırken, kuzey
kanadında eğim 10- 15° kadardır. Kozağaç fayı D-B doğrultulu ve Halof antiklinaline paraleldir. Faylanmanın olduğu hat boyunca dikleşmeler mevcuttur.(Şekil 22).
40
Şekil 22 Halof Antiklinali ve güney kanadının önünden geçen Kozağaç fayı
Karakuş Tümülüsü
Kommagene Kralı 2. Mithridates tarafından annesi İsas adına yaptırılan bu anıt mezar,
sütün üzerindeki "kartal"dan dolayı Karakuş Tümülüsü olarak halk arasında anılagelmiştir.
2.Mithridates kız kardeşini Kommagene topraklarındaki Karakuş mezar tepesine gömer. Laodike'nin kabrine üzerinde 'o tüm kadınların en güzeliydi' yazan çok güzel bir taş yazıt koyar. Mithridates Karakuş'u Kâhta Çayı'nın kıyısında yaptırmıştır. Annesi İsias, diğer bir kız kardeşi Antiochis ve onun kızı Aka da orada yatmaktadırlar. Mithridates yazlık malikânesinin terasından derin çaya inen baş döndürücü vadiyi ve Karakuş'un seyreder böylelikle ölümlerinden sonra da sevdiklerini yanında hissedebilirdi. Doğu, batı ve güney yönlerde dörder sütun varken günümüze doğuda iki batıda ve güneyde birer sütun
kalmıştır. Doğu sütunlarının üstünde birinde yıkık aslan heykeli, diğerinde ise üstündeki figür tamamıyla yıkılmış bir sütun durmaktadır; Bu iki sütun yan yana dikilmiştir ve hala ayakta durmaktadır. Batıdaki tek sütunun üstünde ise hala yok olmamış bir kabarma vardır. Bu tokalaşma stelinin hemen yanında yerde olan ve tahrif edilmiş bir Aslan heykeli parçası vardır. En güzeli ve göze batanı ise "Karakuş" isminin buraya verilmesine sebep olan güneydeki sütundur. Karakuşa gidenler araba ile bu sütunun önüne kadar giderler. İşte bu sütun üzerindeki Kartal heykeli hala sağlam durmaktadır (Şekil 22b).
41
Şekil 22a Karakuş Tümülüsü ve kartal heykeli
Durak 3.3
Cendere Köprüsü ve Taraçalar
Cendere Köprüsü
Kâhta çayının bir kolu olan Cendere (Chabinas) çayı üzerinde en dar noktasında ve görkemli kanyon ağzında ana kaya üzerine kurulmuş tek kemerli bir savaklı olan bu köprü, kemer yanaklarından her biri 10 ton ağırlığında 92 dev kesme taştan yapılmıştır. Taşlan Cenderenin hemen arka tarafında bulunan büyük kaya taşlardan kesilerek getirilmiş.
Adıyaman’a 55 km mesafede, bugün Eskikale olarak bilinen bir antik yerleşim bölgesinde bulunmaktadır.120 m uzunluğunda ve 7 m genişliğindedir. Köprünün üstündeki Latince bir yazıttan anlaşıldığına göre köprü M.S.193- 211 yıllarında Septimus Severus (Roma İmparatoru kralıdır) zamanında doğu
lejyonunun seferi için yapılmıştı. Bu dönem içinde Romalılar Parthia'ya karşı başlatılacak seferi kolaylaştıracak bir yapı projesi uyguladılar. Köprü girişlerinde toplam 4 tane sütun bulunmakta idi. Kâhta tarafındaki girişte İmparator Septimus Severus ve Karısı Julıa Donnan'ın sütunları bulunmakta olup hala dimdik ayaktadırlar. Bu iki sütun üstündeki hayvan figürleri ise zamanla yok olmuşlardır.
Sincik tarafındaki girişte ise Septimus Severus'un oğulları Carakalla ile Geta onuruna sütunlar dikilmişti; Ancak Geta adına dikilen sütun kardeş kavgası sonucunda kaldırılmıştır.
Geta'nın adı geçen tüm eserler yok edildiği için Cendere köprüsündeki adına dikilmiş olan
42 sütun da yıkılmıştır. Yıkılan sütunun yeri hala olduğu gibi durmaktadır. Köprü de şu an 3 sütun olup, sütunların üstündeki hayvan figürleri yıkılmıştır. Sütunlar Karakuş tümülüsündeki sütunlar ile büyük benzerlik
oluşturmaktadır. Ayrıca Köprü üzerinde bulunan korkuluklarda dört adet kitabe mevcuttur. Roma dilinden yazılmıştır.
Kitabeler hala okunacak durumdadırlar (Şekil 23).
Şekil 23 Cendere Köprüsü (Kâhta tarafı).
Taraçalar
Neojen çökellerini uyumsuzlukla örten Kuvaterner yaşlı taraça dolguları gevşek tutturulmuş konglomera ve kumtaşlarından oluşur. Bunlar en iyi yüzeylemelerini Kâhta’nın kuzeyindeki Cendere çayı yatağına hemen hemen paralel, farklı genişlik ve uzunluktadır.
Tabanda çakıltaşı, çakıllı kumtaşı ile başlayıp
gri renkli, çapraz katmanlı çakıllı kaba kumtaşı ile devam eden birimin üst kesiminde yeni bir akıntının bloklu çakıltaşları yer almaktadır.
Örgülü akarsu çökellerinin tipik örnekleri mevcuttur. Nehir taraçaları yaklaşık 20-30 m kalınlığa ulaşabilmektedir (Şekil 23a).
43
Şekil 23a Cendere Köprüsünün güneyindeki seki. Taraça dolgusundaki kiremitlenme yapıları
Durak 3.4
Lahti Formasyonu
Lokasyon: Adıyaman’a 70 km uzaklıktaki Kâhta ilçesinin kuzeyinde yer almaktadır.
Önemi: Şelmo formasyonu adı altında tanımlanan birim yeni stratigrafide Lahti formasyonu olarak yorumlanmıştır.
Ovayı kuzeyden sınırlayan Çemberlitaş ve Kozağaç gibi fayların önünde kaba kırıntılı, alüvyal çakıltaşları kısa sürede flüvyal sisteme geçmekte ve Karakuş-Güney Karakuş sahası civarında varvlı (mevsimsel) çökellere dönüşmekte olup, havaalanınında yer aldığı
kesimler gölün ince kırıntılı (marn) merkezi kısmını oluşturmaktadır.
Geniş bir yayılım gösteren bu çökelim tabanında örgülü akarsu çökellerini üzerlemektedir (Şekil 24-a). Topluluk genellikle kumlu silttaşı, silttaşı, kiltaşı ardalanması ve yer yer de ince taneli kumtaşı ara seviyeleri içerir. Silttaşı ve kiltaşları içerisinde yoğun tatlı su ortamlarını karakterize eden ostrokod fosilleri de yer alır (Şekil 24b). İstif içerisinde sık sık kayma kıvrımları, karışmış tabakalar ve yer yer de yük yapıları yer alır.
44
Şekil 24 Örgülü Akarsu Çökelleri; dereceli tabakalı konglomeralar
Şekil 24a Merceksi geometrili çapraz tabakalı kumtaşı düzeyleri
45
Şekil 24b Göl çökellerini oluşturan kumlu silttaşı- silttaşı ve kiltaşları; gevşek sediman yapıları
Durak 3.5
Kamboğaz Kesiti
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 7 km kuzeydoğusundaki Karadut Köyünün güneyinde yer almaktadır.
Önemi: Eosen tektoniği ve yeni stratigrafi Kamboğaz Kesiti, Eosen tektoniğinin yorumlanmasının güzel bir örneğidir. Bu alan aşınmanın göreceli olarak en az olduğu bir
lokalitedir. Daha önce Alt Germav formasyonu içerisindeki denizaltı yelpaze çökellerinden oluşan çakıltaşları Terbüzek olarak adlandığı için bu seviyenin altındaki Germav da Kastel olarak değerlendirilmiştir. Yeni belirlenen stratigrafik ayrım aşağıdaki şeklide verilmiştir.
(Şekil-25-25a).
46
Şekil 25 Kamboğaz jeolojik kesiti
Şekil 25a Adıyaman’ın eski ve yeni stratigrafik ayrımı (Aksu ve Durukan, 2014)
47
Durak 3.6
Alidamı, Besni Formasyonu
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 80 km kuzeydoğusundaki Alidam Köyünün kuzeydoğusunda yer almaktadır.
Önemi: Harika bir fosil mezarlığı-Toplama alanı-Rudist (Hippurit) tipleri için
Adıyaman’ın kuzeydoğusundaki bu istifte Besni Formasyonu kireçtaşlanndan oluşur (Şekil 26). Bu kireçtaşları içerisindeki rudist (Hippurit) fosilleri ani deniz seviye artışı etkisinde gelişen akıntıların getirdiği kırıntılı malzeme ile boğulmuşlardır (Şekil 26a). Bu ardalanım birkaç kez tekrar etmektedir.
Resifal fasiyesi bitiren derinleşme ile birlikte Germav’ın ince kırıntılı çökelleri oluşurken yüksek enerjiye sahip denizaltı kanalları çakıltaşlarını basene taşımış ve yelpaze şeklinde yaymıştır (Kesertaş Üyesi).
Akıntı geliminin kesilmesi ile biyoklastik kireçtaşları çökelmeye başlamıştır (Alt Sinan Üyesi). Birimin görünen tavanında, derinleşmeye bağlı olarak marnlar çökelmiştir.
Aslında Üst Maastrihtiyen başlayan bu istif, Alt Eosen sonuna kadar kesiksiz bir çökel paketi
sunar. Gercüş ün oluşmasına neden olan tektonizma ve aşınmalar bu istifi üstten başlayarak traşlamış, korunan kesimlerin üzerine Hoya transgresif olarak gelmektedir (Şekil 26b).
Şekil 26 Alidam’ın kuzeydoğusunun stratigrafik kesiti
48
Şekil 26a a. Korunmuş Hippurit kolonisi b. Hippurit içerisindeki kum ve çakıllar c. Boğulmuş Hippurit fosilleri
c
a b
49
Şekil 26b Besni formasyonu fosil mezarlığı (yıldızlı alan) ve çevresinin jeoloji haritası
Durak 3.7
Kesertaş Üyesi-Denizaltı Yelpazesi
Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 95 km kuzeydoğusundaki Kesertaş Köyünde yer almaktadır.
Önemi: Daha önce Terbüzek Formasyonu olarak adlandırılan birimin, karasal çökellerden değil, Alt Germav içindeki denizaltı yelpaze çökellerinden oluştuğu gözlenmiş, stratigrafik konumunun ve çökelme ortamının farklı olması nedeniyle de Kesertaş üyesi olarak adlandırılmıştır (Aksu ve diğ. 2014).
Eski çalışmalarda, Üst Kastel diye adlanan formasyonun da stratigrafik konumu gereği Alt Germav formasyonu olduğu ortaya konmuştur (Aksu ve diğ. 2014).
Alidam köyü kuzeydoğusunda kalın kırmızı çakıltaşları arasında taşınmış Hippurit (rudist) fosilleri bulunmaktadır. Kesitteki konumları incelendiğinde, büyüme esaslı değil, taşınarak serbest bir şekilde istifte bulunmaktadır (Şekil 27).
50
Şekil 27 Kesertaş Üyesinin genel görünümü- denizaltı kanal yapıları
Daha önceki haritalarda bu kısım Terbüzek formasyonu olarak haritalanmıştır. Fakat bu birimin içinde bulunan Hippurit (rudist) fosilleri nedeni ile yeniden değerlendirilerek, esasen Besni Formasyonunun stratigrafik olarak üzerinde olması gerekmektedir ki, Besni Formasyonundan rudistleri alabilsin. O halde bu birimin altında Besni Formasyonunun olması beklenmektedir. Nitekim batıya doğru yönlendiğinde, bu çakıltaşlarının altında bir kireçtaşı oluşukları görülmektedir. Kireçtaşının içerisindeki hippuritler (rudistler) büyüme konumundadır. Yani ilksel konumundadır. Bu da bize gerçek Besni Formasyonunun olduğunu göstermektedir (Aksu ve diğ. 2014).
Terbüzek Formasyonu alloktonların üstünde, Besni Formasyonu’nun altında veya Alt Germav Formasyonu’nun tabanında yer alan ve tümüyle karasal olan çakıltaşları için kullanılmaktadır. Besni Formasyonu’nun üzerinde Alt Germav Formasyonu içinde yer alan ve denizel olan çakıltaşı seviyelerine Kesertaş üyesi adı verilmiştir. (Şekil 27a-b).
Kesertaş olarak adlanan çakıltaşları, Terbüzek Formasyonu olarak değerlendirildiğinde, altındaki Germav Formasyonuna stratigrafik olarak Germav denemediği için eski çalışmalarda Kastel Formasyonu adı kullanılmıştır fakat bu birim alloktonların üzerinde kaldığı için de Üst Kastel denilmiştir.
Yukarıdaki ayrımın sonucunda Üst Kastel diye bir birim yoktur.
51
Şekil 27b Devirsel çakıltaşı çökelleri
Not: Taban çakıltaşı ile karasal Terbüzek Formasyonunun ayrılmadığı yerlerde, Terbüzek Formasyonu Besni Formasyonu ile konkordan olarak ifade edilmiştir. Fakat ortam olarak taban çakıltaşı ve karasal birim birbirinden farklıdır. Besni Formasyonu’nun tabanında haritalanamayacak ölçekte görülen taban çakıltaşları Besni Formasyonuna dahil edilmektedir.
Not: Terbüzek Formasyonu alt ve üst dokanağı diskordans olan karasal bir birimdir.
52
Durak 3.8
Üst Kretase Yaşlı Karadut Karmaşığının (Çifthisar üyesi) Karakteristik Görünümü
Lokasyon: Adıyaman’nın 83 km kuzeydoğusunda, Kesertaş (Perdeso) Köyü’nün kuzeyinde yer alır.
Önemi: En iyi mostra verdiği alan
Karadut Karmaşığının içeriği genellikle silisifiye kireçtaşı, radyolarit, silisli şeyl, çörtlü kireçtaşı, killi kireçtaşı, tabakalı çörtler ve yer yer marn ara katkılarından oluşan birim, karmaşık bir yapı sunmaktadır.
Silisli şeyller, tuğla kırmızısı açık yeşil yeşilimsi gri koyu gri mavimsi renkli, sert sertçe yer yer gevrek, ender kümelenmiş piritli, ender çatlaklı çatlakları kalsit dolgulu, yer yer silisifiye kireçtaşı bantlı, karbonatsız
Kireçtaşları, gri bejimsi gri krem beyaz renkli, kriptokristalen, cuzi killi, saçılmış piritli, yer yer mikro fosilli, yer yer çatlaklı çatlakları kalsit dolgulu, kısmen marn dönüşümlü, çört bantlı içeriklidir.
.
Şekil 28 Karadut Karmaşığının (Çifthisar Üyesi) kırmızı silisifiyeli çörtlü sedimanları
53 Durak 3.9
Perdeso Bindirmesi
Lokasyon: Adıyaman’ın 83 km kuzeydoğusunda, Gerger yolu üzerinde yer alır.
Önemi: Perdeso Bindirmesi
Şekil 29 Perdeso jeolojik kesiti
Şekil 29a Kesertaş Köyü civarındaki yaklaşık D-B doğrultulu denizaltı kanyon çökelleri (Perdeso kesitinin kuzey yamacının genel görünümü)
54
4. Gün Adıyaman’ın Batısı
Bugün Adıyaman’ın batı kesimlerinde ilk olarak Pliyokuvaterner yaşlı taraçalardaki akarsu çökellerini ve sedimantolojisini konuşacağız. Bölgede üç önemli kesit olan Meryemuşağı, Kaplanderesi (Palezoyik) ve İnişdere (Kretase) istiflerini inceleyeceğiz.
Daha sonraki duraklarda, yol yarmalarındaki Paleozoyik birimler olan Sosink, Koruk, Zabuk ve Meryemuşağı formasyonlarında incelemeler yapıp, yol üzerindeki deformasyon yapılarına bir göz atacağız. Öğle molamızı Tut ilçesinin kuzeyinde yer alan Şelale mesire yerinde vereceğiz. Daha sonra Mardin
Grubu’nun tabanındaki Areban
formasyonunun klastiklerinde durup, Mardin Grubu’nun bölgesel ve lokal konumunu tartışacağız. Daha sonra yol boyunca takip edeceğimiz Dandırmaz ve İnişdere faylarının bölgedeki yapısal etkilerini gözlemleyeceğiz.
Gezimizin son kısmında Akçatepe ve Durukaynak petrol sızıntılarında durup numune alarak bugünkü planımızı tamamlayacağız.
4. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 30’da gösterilmiştir.
Şekil 30 Adıyaman’ın batısındaki durakların yol güzergâh haritası
55
Durak 4.1
Pliyokuvaterner Göksu Örgülü Akarsu Çökelleri
Lokasyon: Adıyaman Sanko çimento fabrikasından 4 km ilerisinde yolun doğu yakasında yer almaktadır.
Önemi: Göksu nehri havzasında gelişen örgülü akarsu çökel yapıları
Akarsu
Çökelleri
Göksu nehri havzası özellikle batı-doğu alanlarında mostra veren Pliyokuvaterner yaşlı akarsu çökelleri tipik olarak çakıltaşı, kumtaşı litolojileriyle temsil edilirler (Şekil 26a). Baskın
olarak örgülü akarsu niteliği gösteren bu istif çakıllı düzeyler başlar ve yer yer kalınlıkları 1-3 m^ye ulaşan (ortalama 20-60 cm) tekçe tabakalı kumtaşları ile kalınlıkları birkaç cm den 1 m ye kadar (ortalama 5-40 cm) ulaşabilen silttaşı-çamurtaşı paketlerinin ardalanımı biçiminde devam eder. Yer yer çakıl ve egemen olarak kumtaşlarından oluşan kanal çökellerinde erozyonal tabanlar, derecelenmeler, farklı boyut ve tipteki çapraz tabakalanmalar tipiktir (Şekil 26b).
Şekil 31 Baskın olarak örgülü akarsu kesiti ve modeli
56
Şekil 31a Akarsu çökelleri a. Akarsu rejim farklılıkları çakıltaşı-kumtaşı ardalanması b. İkincil sıvama yapıları c.Yatay kumtaşlarını aşınıdıran çakıltaşı düzeyleri d. Farklı boyut ve tipteki çapraz
tabakalanmalar e. Taban çakılları f. Derecelenme yapıları
57
Durak 4.2
İnişdere Kesiti ve Çevresinin Jeolojisi
Lokasyon: Adıyaman’ın 35 km kuzeybatısında İnişdere vadisinde bulunmaktadır.
Önemi: Adıyaman’da Mardin Grubunun mostra verdiği en iyi mostra
Şekil 32 İnişdere vadisinin güneybatıdan görünümü
Şekil 32a İnişdere kesiti ve çevresinin jeoloji haritası (Aksu ve diğ, 2014)
58
Not: Durukan A.B. ve Tofan R. (2013) çalışmalarında, İnişdere fayının Hoya formasyonunu keserek, fayın yaşını Miyosen olduğunu yorumlamışlardır. Ancak Aksu R. (2013) aksine, İnişdere fayının Hoya dan önce olduğunu ve Kastel ile Germav arasından geçtiğini sözlü olarak ifade etmektedir.
Not: Bu beş zona ayrılan bölüm Cross ve diğ. (1999) yaptığı çalışmadan alınmıştır.
1) Peritidal platform Dolomitik Birimi (20 m) Derdere fm.
Kesitte kahverengi kristalin dolomit ve dolomitik biyoklastik kireçtaşı tabakalarından başlanmıştır. Üstteki 0.5-1 m kalınlığındaki laminalı, kuş gözü yapılı, kuruma çatlaklı seviyeler gel-git üstü karakterdedir ve iç platformu karakterize eder.
2) Dış Platform Birimi (13 m) Derdere fm.
Birimin tabanı ince tabakalı, dolomitik biyoklastik, kireçtaşı ile temsil edilir. Taneler önce ince, sonra rudist tipte kavkı parçaları içeren kaba kırıntılıdan oluşur. Bu seviyeler iç dolgu sedimanları ile doldurulmuştur. Bu durum erime oyuklarının breşin matriksini oluşturan koyu gri renkli sedimanların etkisiyle oluşmuştur. Rudistli platformun civarındaki hardground özelliği belirtir. Biyoklastik taneler arasında yalancı sparitik matriks bulunur. Bu ince biyoklastik fasiyes mikritik istiftaşı (Millolid ve Rudist parçalı) ile ardalanır. Bu veriler, dış platform ortamındaki aktif bir sedimantasyonu ve deniz altı diyajenetik oluşumu gösterir.
Bu kireçtaşları bir transgresyon ile ilişkilidir.
.Çünkü üste doğru biyoklastik oluşum azalır ve
dış platform ortamına geçer. Bu birimden biyostratigrafik bilgi edinilememiştir.
Not: Biyostratigrafik veriler yeterli değildir.
3) Alt Dış Platform ve Yamaç Kireçtaşı Birimi (56 m) Karababa fm.
1. Seviye (5 m)
Siyah şeyl görünümündeki koyu renkli killi kireçtaşı, pelajik foraminifer (Hedbergella sp.
Heterohelix sp.) ve organik madde bakımından zengindir. Bu öksinik, pelajik zon Sabunsuyu kesitindekinden daha kalındır ve bölgesel ölçekte iyi bir kılavuz seviyedir (Karababa-A).
2. Seviye (20 m)
Çörtlerle ardalanan kahverengi kireçtaşı seviyeleri dalgalı tabakalanmalıdır. Pelletli, sünger spiküllü, pelajik foraminiferli (Hedbergella sp. Globigerineloides sp.) ince taneli matriks hafifçe dolomitize olmuştur ve ender glokoni tanesi, pirit içerir (Karababa-B).
3. Seviye (31 m)
Tabanda ince tabakalı kahverengi kireçtaşı üzerine daha kalın tabakalı ince taneli sünger spiküllü ve foraminiferli kireçtaşı seviyeleri gelir. Daha üstte bulunan pelecypod,
59 gastrapod, Dissocladella undulata ile seyrek millolidae ve annelid, Senomaniyen-Turoniyen yaşını verir (Karababa-C).
1. seviyedeki pelajik ve öksinik fasiyes platformdaki derinleşmeyi gösterir. 2. Seviye yarı pelajik yamaç sedimantasyonudur. 3.
Seviye daha sığ platform şartlarının tekrar oluştuğunun kanıtıdır.
4) Üst Kireçtaşı Yamaç birimi (69 m) Saytepe Kireçtaşı
1. Seviye
Tabanda 2 m kalınlığında, breşli, silisleşmiş ve fosfat elemanlı biyoklastik kireçtaşı bulunur.
Breşin matriksi genellikle dolomitize oluşmuştur. Yarı pelajik kireçtaşı çakıllarında sünger spikülleri ve foraminiferler vardır.
2. Seviye (2 m)
Orbitoidea, Rotalidae, Rhodophycea bakımından zengin, ince tabakalı biyoklastik kireçtaşları, bol sünger spiküllü çört tabakalarıyla ardalanır.
3. Seviye (65 m)
İnce, yer yer siltli istiftaşı foraminifera Pithonella, ekinoderm, pelajik Saccocomidae tipi krinoid ve yersel glokoni içerir.
Üste doğru daha kalın tabakalı kireçtaşları içinde yer yer çört breşi mercekleri ve yumruları, çeşitli sıkışma ve akma yapıları bulunur. En üst seviyeler glokoni ve kalsitle dolgulu pelecypod kapsar. Bu birimde
Senoniyen yaşlı bentik fauna ve Santoniyen- Kampaniyen yaşlı Dynocyst bulunmuştur. Bu birim platform yamacının dış kısmında çökelmiştir. Üst seviye yavaş çökelme ve hardground özelliği taşır.
5) İlk Pelajik ve Kırıntılı Basen Birimi (82 m) 50 m kalınlığındaki çamurtaşı ve ince taneli istiftaşı bol pelajik foraminifer kapsar. Bulunan foraminiferlere göre geç Kampaniyen yaşını verir Nannofosillere göre de Üst Masstrihtiyen yaşını gösterir.
Şekil 32b Ölçülü İnişdere Kesiti (Cros ve diğ, 1999)
60
Şekil 32c İnişdere jeolojik kesiti
Şekil 32d a. Derdere-Karababa-A;B;C dokanakları b. Derdere dolomit üyesi c. Karababa-A (organik maddece zengin) kçtler d. Karababa-B çört nodülleri e. Derdere kireçtaşı tabakaları
Kar-C
61
Durak 4.3
Göksu vadisi-Alt Sinan Üyesi
Lokasyon: Adıyaman’ın 45 km kuzeybatısında
yer alan Boyundere köyü’nün
güneydoğusunda yer almaktadır.
Önemi: Alt Germav formasyonu içerisinde tanımlanan Alt Sinan üyesi
Alt Sinan Üyesi daha önce Adıyaman ve çevresinde Besni Formasyonu olarak
tanımlanmış ve haritalanmıştır. Benzer fosil faunasına ve yaş aralığına sahip olduklarından dolayı bazı problemler oluşturmuştur. Aksu ve diğ. (2014) yaptıkları son çalışmada bunları bölgede birbirlerinden ayırtlamış ve haritalamıştır.
Şekil 33 Alt Sinan üyesi: a. Büklüm Köyünün batısı b.Öğütlü köyünün güneydoğusundaki mostralar
62
Şekil 33a Göksu vadisinin Büklüm Köyü civarının enine kesiti
63
Durak 4.3.1 (Alternatif)
Koçali İçerisindeki Metamorfitler
Lokasyon: Adıyaman’ın 45 km kuzeybatısında yer alan Havutlu Köyü’nün kuzeybatısında yer almaktadır.
Önemi: Adıyaman’da Koçali içerisinde ilk kez gözlenen metamorfitler olması
Şekil 34 Göksu vadisinin kuzey yamacındaki Koçali Karmaşığı içerisindeki metamorfitler
64
Durak 4.4
Meryemuşağı Kesiti
Lokasyon: Adıyaman’ın batısında yaklaşık 55 km uzaklıktaki Meryemuşağı köyü ile Tut çöplüğünün arasında yer almaktadır.
Önemi: Paleozoik birimlerin yüzlek verdiği devrik kesit
Bu kesitin tabanında, Sayındere formasyonu kremsi bej renkli, ince katmanlı, planktik foraminiferli, killi kireçtaşlarından oluşur. İkinci
olarak Mardin Grubu yer alır, alttan itibaren nodüllü çört seviyeleri içeren grimsi bej renkli kireçtaşları gelir. Bunun üzerine, kremsi, pembe renkli, ince kristalize, HC kokulu dolomitler gelir. Son olarakta, gri bejimsi gri renkli, orta-kalın katmanlı, mikritik kireçtaşları ile biter. Bu noktadan sonra Paleozoik birimler başlar(Şekil35-a).
Şekil 35 Meryemuşağı kesitinin mostrası Sosink formasyonu, (Kambriyen)
Formasyonun bu kesitte faydan dolayı net olarak gözükmemektedir (Şelik 35d).
Koruk formasyonu, (Kambriyen) koyu gri renkli, sert, keskin köşeli kırıklı, ikincil kalsit ve kuvars damarlı, orta kalın tabakalı, yer yer çörtlü dolomitik kireçtaşı ve baskın olarak dolomitden oluşur.
Zabuk formasyonu, (Kambriyen), bordo pembemsi-morumsu renkli, ince tabakalı, kumlu şeyl arakatmanlı, meta-kumtaşlarından (kuvarsit) oluşmaktadır. Oldukça sert, sağlam ve keskin köşeli kırıklı olarak gözlenen birim, orta-kaba, köşeli-yarı yuvarlak taneli, kötü boylanmalı, yer yer pirit ve mikalı, paralel ve çapraz ince tabakalıdır Birim nehir ve taşkın ovası çökellernden oluşmuş örgülü akarsu ortamını temsil eder (Şekil 35b).
65
Meryemuşağı formasyonu, (Prekambriyen) koyu siyahımsı, kahvemsi, morumsu renkli ince-orta tabakalı, kumtaşı,şeyl,silttaşı ardalanmasından oluşmaktadır (Şekil 35a-c).
Şekil 35a Meryemuşağı Kesiti
Şekil 35b Zabuk formasyonu; a. Taşkın ovası çökelleri b. Çapraz kumtaşı tabakalanmaları c.
Derecelenmeli kumtaşları d. Polijenik çakıltaşı seviyeleri
66
Şekil 35c Meryemuşağı formasyonu kumtaşları içerisinde görülen önce bir normal fay sonra ters faylar
Şekil 35d Sosink formasyonu kıvrımlanmış kumtaşı-şeyl ardalanması
67
Durak 4.5
Kaplandere Kesiti
Lokasyon: Adıyaman’ın batısında yer alan 60 km uzaklıkta Tut ilçesinin Meryemuşağı köyünde yer almaktadır.
Önemi: Paleozoik birimlerin yüzlek verdiği kesit
Şekil 36 Kaplandere kesiti ve mostra görünümü
68
Şekil 36a Stromatolitler-Koruk fm.
Şekil 36b Koruk formasyonunun dolomitleri
69
Şekil 36c Kaplandere kesitinin güneyindeki yol üzerindeki Sayındere fm. kıvrımları
Şekil 36d Sayındere formasyonundaki elastik deformasyonlar
70
Durak 4.6
Tut Mesire yeri- Öğle Yemeği Molası
71
Durak 4.7
Areban Formasyonu
Lokasyon: Adıyaman’ın batısında yer alan 52 km uzaklıkta Tut ilçesinin Kaşlıca köyünde yer almaktadır.
Önemi: Areban Formasyonunun Adıyaman’da gözlenen tek lokalite olması Areban Formasyonu
Areban Formasyonu bordo, beyaz sarımsı renkli kumtaşları ve yeşilimsi, açık mavi renkli marn katkıları oluşmaktadır. Koyu sarı renkli hematitleşme ve limonitleşme çok yaygındır. Kötü boylanmalı, gevşek, dağılgan ve yanal tönde devamsız olarak gözlenmektedir (Şekil 37).
Şekil 37 Kaşlıca Köyü’nün kuzeyi Areban formasyonu
72
Şekil 37a Sayındere formasyonu –Saytepe kireçtaşı dokanağı
Durak 4.8
Akçatepe Sızıntıları-İnişdere-Dandırmaz Fayları
Lokasyon: Adıyaman’ın kuzeybatısında yer alan 44 km uzaklıkta Tut ilçesinin Akçatepe köyünde yer almaktadır.
Önemi: Sayındere Formasyonu içerisindeki petrol sızıntıları ve çevresindeki İnişdere-Dandırmaz fayların konumları
Saytepe
Sayındere
73
Şekil 38 Sayındere formasyonundaki çatlak sızıntıları
74
Şekil 38a Dandırmaz ve İnişdere fayları (Germav-Koçali dokanakları)
75
Durak 4.8
Durukaynak Sızıntıları
Lokasyon: Adıyaman’ın batısında yer alan 17 km uzaklıkta Durukaynak köyünde yer almaktadır.
Önemi: Alt Sinan üyesi içerisindeki petrol sızıntıları
Şekil 39 Alt Sinan Üyesi: Durukaynak petrol sızıntıları
76
Şekil 39a Durukaynak-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti
77
5. Gün Adıyaman’ın Güneyi (Alternatif Durak)
Durak 5.1
Sabunsuyu Kesiti
Lokasyon: Sabunsuyu kesiti Kilis ili Musabeyli ilçesinin 7 km güneyinde yer almaktadır.
Önemi: Kilis’te Mardin Grubunun mostra verdiği en iyi alan
5. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 40’da gösterilmiştir
Şekil 40 Kilis-Antakya Yol üzerindeki Sabunsuyu kesitinin genel görünümü Not: Bu sekiz zona ayrılan bölüm Cross ve diğ. (1999) yaptığı çalışmadan alınmıştır.
1) Gel-Git Altı Platform Birimi (230 m) 1. Seviye (20 m)
Masif dolomitik tabakalar laminalı dolomitik veya çörtlü siyah tabakalarla ardalanır. Kristal dokusu Pithonella tipi kalsisferler, sünger spikülleri ve ince pelecypod kavkı parçaları
içerir. Üste doğru görünen kireçtaşı tabakaları alttakiler gibidir ve foraminiferli, pelecypod kırıntılı, prizmatik mikro yapılar ve sünger spikülleri, daha açık, sığ denizel platform çökelleridir (Cros ve diğ. 1985)(Şekil 40a).
