Bölgesel Kalkınma Hedeflerinde Önceliklerin Belirlenmesi; Tarım Sektöründe Yoğunlaşma Analizi
Funda F. GENÇLER1 Özlem YILDIZ2 Fatih ÖZDEN2 Berna TÜRKEKUL2
ÖZET
Türkiye’de hazırlanan tüm kalkınma planlarında bölgesel politikalar gündeme alındığı halde bölgeler arası dengesizlikler giderilememiştir. Bölgeler arası kalkınmışlık farklarının giderilebilmesi için bölge dinamiklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi ve bu veriler ışığında her bölge özelinde farklılaşan politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. Bundan dolayı Türkiye’de bölgeler ve iller bazında ayrıntılı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Çalışmada Türkiye’de tarım sektöründeki uzmanlaşmanın incelenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda istatistiki bölge birimi sınıflandırması Düzey 2 bölgeleri (26 bölge) ele alınarak her bölgenin kırsal alanındaki istihdam yapısının Türkiye içindeki ağırlığının analizi yapılmıştır. Bu bölgelerde kırsal kesimde yaşayan ve tarım, sanayi, ticaret ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfus ile Türkiye kırsal alanındaki sektör değerleri karşılaştırılarak her sektör için lokasyon katsayıları hesaplanmıştır. Daha sonra Düzey 2 bölgeleri için tarım sektörü alt sektörler bazında analiz edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Bölgesel Gelişme, Coğrafi Yoğunlaşma Katsayısı, Yığınlaşma Katsayısı ve Yığınlaşma Oranı
Determınıng Prıorıtıes In Regıonal Developments Goals; Concentratıon Analysıs Of Agrıcultural Sector
ABSTRACT
Despite the regional policies taken into agenda in all development plans in Turkey, inter-regional imbalances could not be resolved. Dynamics of the region must be examined in detail to resolve the inter-regional imbalance problems and in the light of this data differing policies should be developed in each specific region. Therefore, detailed studies are needed on basis of regions and provinces.
This study aims to examine specialization in agricultural sector in Turkey. In this context, considering the Nomenclature of Territorial Units for Statistics Level 2 (26 regions), the weight of employment structure of rural areas in Turkey has been analysed for each region. Location cooefficients were calculated for each sector by comparing the population who are living in rural areas and working in agricultural, industrial and service sector, with sector values of Turkey’s rural areas. Later, agricultural sector has been analysed on the basis of sub-sector for Level 2 regions.
Key Words: Regional Development, Geographic Concentration Coefficient, Coefficient of Localization and Localization Quotient
1. GĐRĐŞ
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluşundan başlayarak, bölgeler arasında dengeli bir gelişmenin sağlanması günümüze kadar hep önemli görülmüştür. Ancak resmi olarak bölgesel politikaların belirlenmesi sürecinin planlı dönemle başladığı ve beş yıllık kalkınma planları ile yıllık program ve stratejilerde bölgesel kalkınma konusuna yer verildiği görülmektedir. Bu kapsamdaki politikalar daha çok bölgesel kalkınma kapsamında öncelikli illerin seçilmesi ve bu illere yönelik çeşitli devlet teşviklerinin verilmesi şeklinde olmuştur (Ünsaldı, 2006).
Türkiye özellikle AB süreci dolayısıyla planlı dönemle birlikte uygulamaya başladığı bölgesel gelişme ve bölgeler arasındaki dengesizlikleri giderici yöndeki politikalarını günümüzde tekrar düzenleme yoluna gitmektedir. Bu doğrultuda öncelikle AB kurallarına uygun olarak istatistiksel bölge olarak bilinen AB sistemi (NUTS) 22 Eylül 2002 tarih ve 4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kabul edilmiştir. Takip eden
1 Celal Bayar Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Yüksek Okulu, Manisa.
2 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova, Đzmir.
süreçte de Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkındaki Kanun çıkarılmıştır.
Bölgesel kalkınma kavramı geçmişten günümüze güncelliğini korumakla birlikte özellikle son yirmi yıl içerisinde çok daha sık dile getirilir olmuştur. Bunun nedenlerinden birisi bölgesel kalkınma kavramına bakışta meydana gelen değişikliklerdir. Geçmişte bölgesel kalkınmaya devlet merkezli bir bakış açısı hakim iken, son yıllarda piyasa merkezli bir bakış açısının hakim olmaya başladığı görülmektedir. Bölgesel az gelişmişliğin azaltılmasına ilişkin daha önce işaret edilen devletin doğrudan ve kamusal kaynak aktarmasına dayalı çözüm, yerini bölgelerin sahip oldukları kaynakları piyasa koşullarında değerlendirmesi gerekliliğine bırakmıştır (Ercan, 2006). Bu süreçte devletten beklenen ise dönüşüm için gerekli yasal-hukuksal düzenlemeleri yapması ve teşvikleri eşitlik ilkesinden ziyade verimlilik ilkesine göre yönlendirmesidir (Aydemir, 2002).
Temel sektörlerden birisi olan tarım sektörü de bu gelişmelerin dışında kalmamıştır. Özellikle yüksek teknolojinin ve biyo-teknolojinin de devreye girmesiyle geçmişte gelişmiş ülkeler açısından yüksek kar alanı olarak görülmeyen tarım sektörünün günümüzde sermayenin yoğun olarak ilgi alanına girdiği ve bu sektöre yönelik bölgesel politikaların önem kazanmaya başladığı gözlenmektedir.
Türkiye gibi nüfus ve istihdam oranı bakımından kırsal alanların ve tarımın önemli bir yer kapladığı ülkelerde tarım ve gıda ürünlerine yönelik önceliklerin belirlenmesi hem kaynakların etkin kullanımı hem de rekabet edebilirliğin sağlanması açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmada Türkiye’de tarım sektörünün alt sektörler itibariyle yoğunlaşma analizi yapılarak, sektörel önceliklerin belirlenmesi amaçlanmaktadır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çalışmada bölgelerin sektörel ve coğrafi yığılmaları lokasyon katsayısı, coğrafi yoğunlaşma katsayısı, yığınlaşma katsayısı ve yığınlaşma oranı ile analiz edilmiştir. Bu kapsamda istatistiki bölge sınıflandırması Düzey 2 bölgeleri (26 bölge) ele alınmıştır. Bu bölgelerde kırsal kesimde yaşayan ve tarım, sanayi, ticaret ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfus ile Türkiye kırsal alanındaki sektör değerleri karşılaştırılarak her sektör için lokasyon katsayıları hesaplanmıştır. Lokasyon katsayısı aşağıda belirtilen formül ile hesaplanmıştır.
) / /(
) / ( katsay
Lokasyon ısı= Eij Ei Ej E (1)
Eij: j sektörünün i bölgesindeki istihdamı Ei: i bölgesinin toplam istihdamı Ej: j sektörünün Türkiye’deki istihdamı E: Türkiye toplam istihdamı
Daha sonra coğrafi yoğunlaşmalar bitkisel, hayvansal ve canlı hayvan değerleri itibariyle analiz edilmiştir. Coğrafi yoğunlaşma katsayısı ile bölgelerin yüzölçümleri dikkate alınarak, sektörlerin yoğunlaşma yapıları analiz edilmiştir. Coğrafi yoğunlaşma katsayısı aşağıda belirtilen formül ile hesaplanmıştır.
Coğrafi yoğunlaşma katsayısı:(Dij /Dj)/(Yi/Y) (2)
Dij: j sektörünün i bölgesindeki toplam değeri Dj: j sektörünün Türkiye’deki toplam değeri
Yi: i bölgesinin yüzölçümü Y: Türkiye’nin yüzölçümü
Düzey 2 bölgelerinde tarım alt sektörlerinin ne düzeyde yığınlaştığını belirlemek için yığınlaşma katsayısı ve yığınlaşma oranı kullanılmıştır. Yığınlaşma katsayısı ve yığınlaşma oranı hesaplanırken, bitkisel üretim tarla bitkileri, meyve ve sebze, hayvancılık ise et ve süt alt sektörleri itibariyle ele alınmıştır. Yığınlaşma katsayısı ve yığınlaşma oranı aşağıda belirtilen formüller ile hesaplanmıştır.
Yığınlaşma katsayısı:(Eij /Ej)−(Ei/E) (3)
Eij: j sektörünün i bölgesindeki üretim değeri Ej: j sektörünün Türkiye’deki üretim değeri
Ei: i bölgesinin toplam üretim değeri E: Türkiye’nin toplam üretim değeri Yığınlaşma oranı: :(Eij /Ei)/(Ej /E)
(4)
Lokasyon ve coğrafi yoğunlaşma katsayıları 2004 ve 2008 yılları için, yığınlaşma katsayısı ve oranı 2004 ve 2007 yılları için hesaplanmıştır. Đlgili veriler TUĐK’ten Tarımsal Yapı ve Đşgücü Đstatistiklerinden elde edilmiştir.
3. ARAŞTIRMA BULGULARI
3.1 Lokasyon Katsayısı Açısından Kırsal Alanda Yığılmalar
Düzey 2 Bölgelerinin istihdam edilen nüfusları dikkate alınarak dört ana sektör için lokasyon katsayıları hesaplanmıştır (Şekil 1). Böylece her sektördeki yığılmaya göre bölgelerin potansiyelleri tanımlanmaya çalışılmıştır. Bir sektör için lokasyon katsayısı 1’in üzerinde olan bölge, o sektöre göre yığılmanın yoğun olduğu bölge olarak tanımlanmaktadır.
Tarım sektörü ele alındığında, lokasyon katsayısı 1’in üzerinde olan 18 bölge belirlenmiştir. TRA2 bölgesi lokasyon katsayısı en yüksek olan bölgedir. Bunu sırasıyla, TR90, TRA1, TR83, TR81, TR82, TR22, TR33, TRB1, TRB2, TR71, TR61, TR52, TR63, TRC2, TR62, TR32, TR72 izlemektedir. Tarım sektöründe yığılmanın en az olduğu bölge ise TR10 bölgesidir. Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgeleri tarım sektörü açısından yığılmanın yoğun olduğu (lokasyon katsayısı 2’den büyük) bölgelerdir.
Sanayi sektörü ele alındığında, lokasyon katsayısı 1’in üzerinde olan 9 bölge belirlenmiştir. TR41 bölgesi sanayi sektörü için lokasyon katsayısı en yüksek olan bölgedir. TR10, TR42, TR21, TRC1, TR31, TR63, TR33, TR72 bölgeleri de bu bölgeyi takip etmektedir. Sanayi sektöründe yığılmanın en az olduğu bölge ise TRA2 bölgesidir.
0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50
TR10 (Đstanbul) TR22 (Balıkesir,Çanak TR32 (Aydın,Denizli, TR41 (Bursa,Eskişehir, TR51 (Ankara) TR61 (Antalya,Isparta, TR63 (Hatay,Kahrama TR72 (Kayseri, Sivas, TR82 (Kastamonu, Ça TR90 (Trabzon, Ordu, TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdı TRB2 (Van, Muş, Bitli TRC2 (Şanlıurfa, Diyar
Tarım Sanayi Ticaret Hizmet
Şekil 1: Kırsal yerleşmelerde istihdama göre lokasyon katsayıları (2004).
Ticaret sektörü ele alındığında, lokasyon katsayısı 1’in üzerinde olan 9 bölge belirlenmiştir. TR61 bölgesi bu sektör açısından en fazla yığılma gösteren bölgedir.
TR10, TR31, TRC2, TRC3, TR62, TR41, TR51, TR32 bölgeleri bu bölgeyi izlemektedir.
Ticaret sektöründe yığılmanın en az olduğu bölge, sanayi sektöründe olduğu gibi TRA2 bölgesidir.
Hizmetler sektörü incelendiğinde, en fazla yığılma gösteren bölgenin TR51 bölgesi olduğu göze çarpmaktadır. Bu bölgeyi sırasıyla TR31, TR10, TRC3, TRB2, TRC2, TR71, TRB1 bölgeleri izlemektedir. TR90 bölgesi hizmetler sektöründe en az yığılmanın olduğu bölgedir. Tarım sektörü açısından 2004 ve 2008 yılları arasındaki yığılmalar değerlendirildiğinde, bazı bölgelerde önemli farklılıklar oluştuğu dikkati çekmektedir. 2004 ve 2008 yılı lokasyon katsayıları farkı değerlendirildiğinde en büyük
görülmektedir. Yine TRA2 ve TR82 bölgelerinde de 2009 yılına gelindiğinde tarım sektöründeki yığılmanın arttığı gözlenmektedir. Özellikle 2008 yılında yaşanan ekonomik krizin bu yığılmada önemli bir etkisinin olduğu söylenebilir. Tarım sektörü ekonomik kriz dönemlerinde sığınak sektör olma özelliğini korumaktadır. Yığılmadaki artış bakımından bu bölgeleri sırasıyla TR61, TR90, TR63, TR83, TRB1, TRC1, TR42, TRA1, TR22 ve TR62 bölgeleri izlemektedir.
0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50
TR10 (Đstanbul) TR22 (Balıkesir,Çanak TR32 (Aydın,Denizli, TR41 (Bursa,Eskişehir, TR51 (Ankara) TR61 (Antalya,Isparta, TR63 (Hatay,Kahrama TR72 (Kayseri, Sivas, TR82 (Kastamonu, Ça TR90 (Trabzon, Ordu, TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdı TRB2 (Van, Muş, Bitli TRC2 (Şanlıurfa, Diyar
Tarım Sanayi Ticaret Hizmet
Şekil 2: Kırsal yerleşmelerde istihdama göre lokasyon katsayıları (2008).
3.2 Tarım Sektöründe Bölgelerin Coğrafi Yoğunlaşmaları
Bu bölümde coğrafi yoğunlaşmalar üç yapı itibarıyla analiz edilmiştir. Bunlar;
bitkisel üretim değerleri, hayvansal ürünler üretim değerleri ve son olarak canlı hayvan değerleridir. Coğrafi Yoğunlaşma Katsayısı yöntemi ile bölgelerin yüzölçümleri dikkate alınarak bölgelerde sektörlerin yoğunlaşma yapıları analiz edilmiştir. Türkiye coğrafi yoğunlaşma katsayısı 1’dir. Buna göre coğrafi yoğunlaşma katsayısı 0,5’in altında olan bölgelerde üretim düzeyinin düşük olduğu; 0,5 ile 1,5 arasında olduğu bölgelerde üretim düzeyinin Türkiye ortalamasına yakın olduğu; 1,5- 3 ve 3+ olan bölgelerde ise üretimin kademeli olarak yoğunlaştığı görülmektedir (Elvan vd., 2005).
Ege ve Akdeniz bölgelerinde yer alan kıyı bölgeler ile Tekirdağ ve çevresinin oluşturduğu bölgenin bitkisel üretimde yoğunlaştığı görülmektedir (Çizelge 1). Bitkisel üretim Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri (TRB1, TRC3, TRB2, TRA2, TRA1), Đç Anadolu’da yer alan TR72 ile Batı ve Orta Karadeniz bölgesinde yer alan TR81 ve TR82 bölgelerinde düşük düzeyde gerçekleştiği görülmektedir. Diğer bölgelerde ise bitkisel üretim düzeyi Türkiye ortalaması düzeyinde gerçekleşmektedir. Burada dikkati çeken bir nokta ise Ege Bölgesi’nde yer alan TR31 ve TR32 bölgelerinin coğrafi yoğunlaşma katsayılarının 2008 yılında 2004 yılına göre azalmasıdır. Ele alınan yıllar itibariyle coğrafi yoğunlaşma katsayıları yüksek olmasına rağmen, bu iki bölgenin bitkisel üretimden uzaklaştığı belirtilebilir.
Hayvansal ürünler açısından coğrafi yoğunlaşma katsayıları incelendiğinde Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova illerinden oluşan TR42, Đzmir, Balıkesir, Çanakkale Đstanbul bölgelerinde hayvansal ürünler üretiminin yoğunlaştığı görülmektedir (Çizelge 1). Hayvancılığın ağırlıklı olduğu TRA1 ve TRC3 bölgelerinde ise üretim düşük düzeylerde gerçekleşmektedir. Diğer Düzey 2 bölgeleri Türkiye ortalamasına yakın üretim düzeylerine sahiptir.
Canlı hayvanlarda ise TR31, TR22, TR42, TR21 ve TRA2 bölgelerinin Türkiye ortalamasının üstünde yoğunlaşmış olması bu sektör itibariyle bu bölgelerin karşılaştırmalı üstünlüğünü ortaya koymaktadır (Çizelge 1). Diğer bölgeler ise Türkiye ortalamasında bir canlı hayvan değerine sahiptir.
Çizelge 1: Bitkisel ve hayvansal ve canlı hayvan üretimde coğrafi yoğunlaşmalar.
Bitkisel
Hayvansal Canlı Hayvan Düzey 2 Bölgeleri
2004 2008 2004 2008 2004 2008
TR31 (Đzmir) 2.80 2.74 3.92 4.46 2.17 2.69
TR62 (Adana, Mersin) 2.18 2.55 3.64 3.60 1.72 2.10
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye) 1.92 2.02 2.21 3.12 2.79 1.83 TR61 (Antalya, Isparta,Burdur) 1.67 1.92 2.41 1.95 1.31 1.64 TR21 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) 1.58 1.66 1.27 1.52 1.62 1.56
YOĞUN
TR32 (Aydın, Denizli, Muğla) 1.90 1.52 1.38 1.35 1.07 1.32 TR83 (Samsun, Tokat, Çorum, Amasya) 1.29 1.45 1.06 1.19 1.16 1.28 TR22 (Balıkesir, Çanakkale) 1.48 1.44 1.31 1.12 1.40 1.22 TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) 1.27 1.32 1.40 1.04 1.02 1.16 TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) 1.40 1.30 1.02 0.90 0.87 1.11 TR33 (Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak) 1.15 1.17 0.93 0.81 1.16 1.03 TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşh
ane) 0.64 1.12 0.79 0.81 0.84 0.94
TR71 (Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir) 1.42 1.12 0.85 0.80 0.96 0.92 TRC1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) 1.00 1.10 0.82 0.80 0.91 0.85 TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) 1.38 1.02 0.91 0.78 0.79 0.85
TR52 (Konya, Karaman) 0.88 0.87 0.67 0.76 0.96 0.83
TR51 (Ankara) 0.90 0.81 0.70 0.73 0.84 0.81
ORTALAMA
TR10 (Đstanbul) 0.65 0.58 0.55 0.64 0.79 0.79
TR81 (Zonguldak, Karabük, Bartın) 0.50 0.47 0.65 0.64 0.93 0.78 TR82 (Kastamonu, Çankırı, Sinop) 0.41 0.41 0.86 0.61 0.70 0.74 TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) 0.34 0.41 0.59 0.61 0.69 0.71 TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) 0.63 0.38 0.91 0.61 0.84 0.70 TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) 0.40 0.35 0.60 0.59 0.73 0.68 TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) 0.21 0.18 0.64 0.55 0.56 0.66 TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) 0.21 0.18 0.59 0.48 0.71 0.62
DÜŞÜK
TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) 0.21 0.17 0.21 0.28 0.63 0.59
3.3 Tarım Sektöründe Bölgesel Yığınlaşmalar
3.3.1 Bitkisel Üretim Sektöründe Bölgesel Yığınlaşmalar
Bitkisel üretim; tarla ürünleri, sebze ve meyve olmak üzere üç alt sektör bazında analiz edildiğinde, sektörlerin yığınlaşma yapılarının oldukça farklı olduğu görülmüştür.
Örneğin TRC2 Bölgesi tarla ürünlerinde birinci sırada yığınlaşırken, meyve üretimi sektörü sonuncu, sebze üretimi sektörü ise yine son sıralarda yer almıştır. Benzer şekilde TR61 Bölgesi sebze üretiminde ilk sırada yığınlaşırken, tarla ürünlerinde sonuncu, meyve üretiminde ise üçüncü sıradadır. Genel olarak tarla ürünlerinin yığınlaştığı bölgelerde sebze ve meyve üretiminin yığınlaşmadığı, meyve üretiminin yığınlaştığı bölgelerde tarla ürünleri üretiminin aksine nispeten sebze üretiminin de yığınlaştığı görülmektedir.
Tarla ürünlerindeki yığınlaşmada ise TRC2, TR21, TR72, TR71 ve TR52 bölgelerinin birinci derecede yığınlaştığı, TRC3 bölgesinin ikinci derecede, TRA1, TRC1 ve TRA2 bölgelerinin üçüncü derecede yığınlaştığı görülmektedir. Çizelge 4 incelendiğinde genel olarak tarla ürünlerinin Trakya, Đç Anadolu Bölgesi ve Güney Doğu Anadolu Bölgesinde ön plana çıktığı görülmektedir.
Sebze üretiminde bölgelerde kısmi bir çeşitliliğin olduğu söylenebilir. Bununla birlikte Çizelge 2’ye göre sebze üretiminde birinci derecede TR61, TR83 ve TR41 bölgelerinde, ikinci derecede TR31, TR51 ve TR22 bölgelerinde, üçüncü derecede TR32
ve Ege'nin kıyı şeridi ile Marmara Bölgesinin güneyinde yığınlaştığı; ayrıca Samsun, Çorum, Amasya ve Tokat illerini kapsayan bölgede de ön plana çıktığı görülmektedir.
Meyve üretimi sektöründe de kısmi bir çeşitliliğin olduğu söylenebilir. Çizelge 6 incelendiğinde birinci derecede TR90, TR62 ve TR61 bölgelerinde, ikinci derecede TR63, TR32, TR42, TRC1 ve TRB1 bölgelerinde yığınlaşmanın olduğu görülmektedir.
Burada da Çizelge 6 incelendiğinde meyve üretiminin de sebze üretiminde olduğu gibi Ege ve Akdeniz Bölgesinde yığınlaştığı; ayrıca Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize, Trabzon illerini içeren TR90 Bölgesi ve Gaziantep'ten Tunceli'ye kadar uzanan hatta da öne çıktığı görülmektedir.
Çok genel olarak tarla ürünlerinin Đç Anadolu, Trakya ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde, meyve ve sebze üretiminin Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgesinin doğu kesimlerinde yığınlaştığı görülmektedir.
Çizelge 2: Bitkisel ürünler sektöründe yığınlaşma.
Tarla Sebze Meyve
2004 2007 2004 2007 2004 2007
Bölgeler Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran TR10 -0.0025 0.67 -0.0068 0.41 -0.0010 0.86 -0.0053 0.54 -0.0064 0.14 -0.0108 0.06
TR21 0.0221 1.57 0.0416 2.11 -0.0170 0.56 -0.0187 0.50 -0.0322 0.16 -0.0305 0.19
TR22 -0.0169 0.63 -0.0154 0.68 0.0251 1.56 0.0139 1.29 0.0079 1.18 -0.0114 0.76
TR31 -0.0242 0.43 -0.0235 0.46 0.0247 1.58 0.0215 1.49 0.0204 1.48 -0.0075 0.83
TR32 -0.0296 0.59 -0.0212 0.65 0.0104 1.14 0.0091 1.15 0.0691 1.96 0.0177 1.29
TR33 0.0010 1.02 0.0001 1.00 0.0018 1.03 -0.0092 0.86 -0.0046 0.93 -0.0016 0.98
TR41 -0.0162 0.68 -0.0182 0.65 0.0415 1.81 0.0243 1.47 -0.0086 0.83 -0.0001 1.00
TR42 0.0357 1.56 -0.0037 0.88 -0.0471 0.26 -0.0160 0.49 0.0028 1.04 0.0160 1.51
TR51 0.0074 1.26 -0.0017 0.93 0.0048 1.17 0.0171 1.73 -0.0181 0.36 -0.0124 0.47
TR52 0.0172 1.31 0.0238 1.43 -0.0140 0.75 -0.0139 0.74 -0.0208 0.62 -0.0108 0.80
TR61 -0.0418 0.40 -0.0698 0.16 0.0702 2.01 0.0894 2.08 0.0391 1.56 0.0232 1.28
TR62 -0.0157 0.75 -0.0133 0.85 0.0221 1.35 0.0059 1.07 0.0424 1.67 0.0553 1.62
TR63 -0.0003 0.99 0.0001 1.00 -0.0017 0.97 0.0000 1.00 0.0193 1.39 0.0185 1.34
TR71 0.0221 1.62 0.0287 1.91 -0.0247 0.31 -0.0187 0.41 -0.0106 0.70 -0.0084 0.74
TR72 0.0182 1.53 0.0315 2.06 -0.0285 0.17 -0.0235 0.21 -0.0241 0.30 -0.0201 0.32
TR81 -0.0032 0.58 -0.0049 0.44 -0.0030 0.59 -0.0038 0.56 0.0030 1.40 0.0028 1.32
TR82 0.0001 1.01 -0.0027 0.83 -0.0053 0.68 -0.0001 1.00 -0.0064 0.61 -0.0060 0.62
TR83 0.0061 1.10 0.0016 1.03 0.0276 1.43 0.0359 1.61 -0.0461 0.28 -0.0308 0.47
TR90 -0.0180 0.43 -0.0288 0.36 -0.0249 0.21 -0.0378 0.16 0.0442 2.41 0.0593 2.32
TRA1 -0.0012 0.93 0.0067 1.62 -0.0091 0.43 -0.0059 0.45 -0.0096 0.39 -0.0049 0.54
TRA2 -0.0021 0.86 0.0022 1.17 -0.0101 0.32 -0.0102 0.25 -0.0131 0.12 -0.0114 0.16
TRB1 -0.0053 0.72 -0.0084 0.63 -0.0063 0.67 -0.0131 0.42 0.0042 1.22 0.0087 1.38
TRB2 -0.0022 0.86 0.0001 1.01 -0.0097 0.36 -0.0100 0.34 -0.0062 0.60 -0.0066 0.56
TRC1 0.0020 1.10 0.0044 1.17 -0.0047 0.77 -0.0093 0.63 -0.0024 0.88 0.0127 1.51
TRC2 0.0364 1.66 0.0578 2.11 -0.0141 0.74 -0.0148 0.71 -0.0383 0.31 -0.0317 0.39
TRC3 0.0106 1.58 0.0200 2.19 -0.0067 0.63 -0.0068 0.59 -0.0050 0.73 -0.0094 0.44
3.3.2 Hayvansal Üretim Sektöründe Bölgesel Yığınlaşmalar
Hayvansal üretim et ve süt olmak üzere iki alt sektör olarak analiz edilmiştir.
Buna göre et üretiminde TR10, TR31 ve TR33 bölgeleri birinci derecede, TR41 ve TR22 bölgeleri ikinci derecede, TR21, TR52, TRA1 ve TRB1 bölgeleri üçüncü dereceden yığınlaşmaktadır (Çizelge 3).
Süt alt sektöründe yığınlaşma incelendiğinde TRA2, TRB2, TR72, TR22 ve TRB1 bölgelerinin birinci dereceden, TR90 bölgesinin ikinci dereceden, TR81 ve TR21 bölgelerinin üçüncü dereceden yığınlaştığı görülmektedir. Süt üretiminin Trakya, Karadeniz'in orta ve doğu kesimleri, Đç Anadolu'nun doğusu, Doğu ve Güney Doğu Bölgelerinde öne çıktığı görülmektedir (Çizelge 3). Genel olarak; süt üretimi ülkenin doğu kesimlerinde ve Trakya’da yığınlaşırken et üretiminin özellikle gelişmiş bölgelerde yığınlaştığı görülmektedir.
Çizelge 3: Et ve süt ürünleri sektörlerinde yığınlaşma
Et Süt
2004 2007 2004 2007
Bölgel
er Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran Katsayı Oran
TR10 0.0345 5.64 0.0775 7.71 0.0009 5.64 -0.0053 0.54
TR21 0.0065 1.17 0.0094 1.25 0.0079 1.17 0.0082 1.22
TR22 0.0150 1.33 0.0124 1.26 -0.0084 1.33 0.0237 1.49
TR31 0.0240 1.56 0.0484 2.11 -0.0108 1.56 -0.0078 0.82
TR32 -0.0312 0.57 -0.0116 0.81 -0.0239 0.57 -0.0034 0.94
TR33 0.0112 1.17 0.0385 1.58 -0.0050 1.17 -0.0061 0.91
TR41 0.0294 1.57 0.0163 1.31 -0.0175 1.57 -0.0188 0.64
TR42 -0.0264 0.58 0.0022 1.07 -0.0332 0.58 0.0011 1.03
TR51 0.0123 1.43 0.0042 1.18 -0.0086 1.43 -0.0042 0.82
TR52 0.0217 1.39 0.0074 1.14 -0.0110 1.39 -0.0055 0.90
TR61 -0.0313 0.55 -0.0518 0.37 -0.0291 0.55 -0.0368 0.56
TR62 -0.0453 0.28 -0.0624 0.30 -0.0346 0.28 -0.0640 0.28
TR63 -0.0185 0.63 -0.0236 0.57 -0.0208 0.63 -0.0255 0.53
TR71 -0.0140 0.61 -0.0080 0.75 -0.0064 0.61 -0.0015 0.95
TR72 0.0015 1.04 -0.0018 0.94 0.0298 1.04 0.0240 1.81
TR81 0.0043 1.57 0.0039 1.45 0.0083 1.57 0.0089 2.01
TR82 -0.0002 0.99 -0.0018 0.88 0.0212 0.99 0.0210 2.33
TR83 0.0272 1.43 -0.0023 0.96 -0.0005 1.43 -0.0010 0.98
TR90 -0.0114 0.64 -0.0244 0.46 0.0320 0.64 0.0180 1.40
TRA1 0.0090 1.57 0.0054 1.51 0.0326 1.57 0.0042 1.39
TRA2 -0.0006 0.96 -0.0055 0.59 0.0503 0.96 0.0446 4.30
TRB1 0.0001 1.01 0.0046 1.20 0.0221 1.01 0.0204 1.90
TRB2 -0.0036 0.77 -0.0047 0.69 0.0388 0.77 0.0374 3.47
TRC1 0.0197 1.95 -0.0089 0.64 -0.0067 1.95 -0.0142 0.43
TRC2 -0.0160 0.71 -0.0080 0.85 -0.0225 0.71 -0.0195 0.63
TRC3 -0.0181 0.02 -0.0156 0.07 -0.0050 0.02 0.0021 1.12
4-SONUÇ VE ÖNERĐLER
Bu çalışmada Düzey 2 bölgeleri tarım sektörü açısından incelenmiştir. Bu çerçevede; öncelikle tarım sektörünün hangi bölgelerde ön plana çıktığını belirlemek amacıyla lokasyon katsayıları belirlenmiştir. 2004 ve 2008 yılları için ayrı ayrı hesaplanan lokasyon katsayılarına göre, tarım sektöründe yığılmanın en yoğun olduğu bölgeler Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgeleridir. 2004 ve 2008 yılları arasındaki yığılmalar değerlendirildiğinde tarım sektörü açısından en büyük değişimin Zonguldak, Karabük, ve Bartın’ı kapsayan TR81 bölgesinde olduğu görülmüştür.
Çalışmada daha sonra tarım sektöründeki coğrafi yoğunlaşmalar; bitkisel üretim değeri, hayvansal ürünler üretim değeri ve canlı hayvan üretim değeri açısından ele alınmıştır. Bu yoğunlaşmalar yine 2004 ve 2008 yılları için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Buna göre bitkisel üretimde en fazla yoğunlaşma Ege ve Akdeniz kıyıları ile Tekirdağ ve çevresidir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde, TR72, TR81 VE TR82 bölgelerinde bitkisel üretim düzeyinin düşük olduğu söylenebilir. 2004 ve 2008 yılları açısından bir karşılaştırma yapıldığında, Ege Bölgesinde yer alan Đzmir (TR31) ile, Aydın, Denizli, Muğla (TR32)’nın bitkisel üretimden uzaklaştığı göze çarpmaktadır.
Hayvansal ürünler açısından Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova illerinden oluşan TR42, ve Đzmir, Balıkesir, Çanakkale Đstanbul bölgelerinde hayvansal ürünler üretimi yoğunlaşmaktadır. Hayvancılığın ağırlıklı olduğu TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak Siirt) bölgelerinde ise üretim düşük düzeylerde gerçekleşmektedir. Canlı hayvanlarda ise TR31 (Đzmir), TR22 (Balıkesir, Çanakkale), TR42 (Kocaeli, Düzce Sakarya, Bolu, Yalova) TR21 ve TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bölgelerinin Türkiye ortalamasının üstünde yoğunlaşmış olması bu sektör itibariyle bu bölgelerin karşılaştırmalı üstünlüğünü ortaya koymaktadır.
Bitkisel ve hayvansal üretim değerlerinde yoğunlaşmaların hesaplanmasının
tarla ürünleri, sebze ve meyve olmak üzere üç alt sektör bazında analiz edildiğinde, sektörlerin yığınlaşma yapılarının oldukça farklı olduğu görülmüştür. Genel olarak tarla ürünlerinin yığınlaştığı bölgelerde sebze ve meyve üretiminin yığınlaşmadığı, meyve üretiminin yığınlaştığı bölgelerde tarla ürünleri üretiminin aksine nispeten sebze üretiminin de yığınlaştığı görülmektedir. Genel olarak, tarla ürünlerinin Đç Anadolu, Trakya ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde, meyve ve sebze üretiminin Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgesinin doğu kesimlerinde yığınlaştığı görülmektedir
Hayvansal üretim et ve süt olmak üzere iki alt sektör olarak analiz edilmiştir.
Genel olarak; süt üretimi ülkenin doğu kesimlerinde ve Trakya’da yığınlaşırken et üretiminin özellikle gelişmiş bölgelerde yığınlaştığı görülmektedir.
Çalışma genel olarak değerlendirildiğinde istihdam acısından tarım sektörünün Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinde yığınlaşmasına rağmen, üretim değeri açısından düşük düzeyde yoğunlaşma görülmektedir. Tarımsal üretim değeri açısından yoğunlaşma gösteren Đzmir (TR31), Adana, Mersin (TR62), Antalya, Isparta, Burdur (TR61), Tekirdağ, Edirne, Kırklareli (TR21), Aydın, Denizli, Muğla (TR32) istihdam açısından diğer sektörlerde de önemli bir yere sahiptir. Özellikle Đzmir’in sektörler arası entegrasyonu oluşturan en önemli il olduğu söylenebilir. Tarımsal istihdamın yoğunlaştığı bölgelerde tarımsal üretim düzeyinin düşük olması ise üzerinde düşünülmesi gereken en önemli bulgudur.
Özellikle hayvancılık yönünden önemli bölgeler olarak bilinen Erzurum, Erzincan, Bayburt (TRA1), Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan (TRA2) sanılanın aksine üretim değeri açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında yer almaktadır. Uygulanması düşünülen politikalarda ve olası teşviklerin yönlendirilmesinde her ne kadar kaynakların daha verimli kullanıldığı bölgeler ön plana çıkarılacaksa da Doğu Anadolu bölgesinde de görüldüğü gibi sosyal bir takım faktörlerin de göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Zira bu bölgelerde istihdamın tarım sektöründe yoğunlaşmış olması rekabet gücünü azaltan bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çerçevede sektörde verimliliğin artırılmasına yönelik çalışmaların dışında tarımda yoğunlaşan işgücünün farklı sektörlere aktarılmasını sağlayacak projelerde gerçekleştirilmelidir.
Bölgesel gelişmenin sağlanması ve kalkınma hedeflerine ulaşılabilmesi için yapılması gereken çalışmalar, yukarıda bir örneğinin yer aldığı bazı temel bulguların değerlendirilmesi ışığında geçekleşmelidir. Bölgesel gelişmenin hedef olduğu günümüzde, sektörel entegrasyonun düzeyinin tespiti ve sorunların belirlenmesi için tüm sektör ve alt sektörlerin irdelendiği çalışmaların yapılması gerekmektedir. Yapılacak çalışmaların AB uyum sürecini kapsayacak bir biçimde değerlendirilmesi de önem taşımaktadır.
Bölgesel kalkınma ajanslarının bu noktadaki en önemli görevi her bölgenin kendi iç dinamiklerinin tespiti ve var olan mali kaynakların etkili bir biçimde yönlendirilmesidir. Örneğin çalışmada kalkınma açısından önemli bir seviyede olduğu ortaya çıkan Đzmir ilinin sektörel entegrasyonu ve kalkınma için gerçekleştirdiği projelerin incelenmesi diğer bölgeler için önemli bir örnek teşkil edecektir. Bu noktada her bölgenin farklı bir yapısının olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
KAYNAKLAR
Aydemir, Z., C., 2002; Bölgesel Rekabet Edebilirlik Kapsamında Đllerin Kaynak Kullanım Görece Verimlilikleri: Veri Zarflama Analizi Uygulaması, Đktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, DPT, Uzmanlık Tezi, Yayın No: DPT: 2664, Ankara.
Elvan, L., Sorguç, N., Kazancık, L., B., Öztürk, A., 2005; Türkiye’de Bölgesel Gelişme Politikaları, Sektör - Bölge Yığınlaşmaları, TÜSĐAD, Yayın No: TÜSĐAD-T/2005-09/408, Đstanbul.
Ercan, F., 2006; “Bölgesel Kalkınmada Değişim: Devlet Merkezli Bölgesel Kalkınmadan Piyasa Merkezli Bölgesel Birikime”, Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Yeni Dinamikler, s. 45-116, Derin Yayınları, Đstanbul.
http://rega.basbakanlık.gov.tr 08.02.2006:26074, 5449 sayılı kanun.
Ünsaldı, M., 2006; “Devlet Teşvikleri ve Bölgesel Gelişmişlik Farklılıkları Üzerine Etkileri”, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları Dergisi, Cilt:4, Sayı:2, s. 122-125, Elazığ.
